Kurt Vonnegut "Tabakiera z Bagombo" Z angielskiego prze�o�y�a El�bieta Zychowicz Przedmowa Kurt Vonnegut zyska� szerokie uznanie jako jeden z najlepszych pisarzy ameryka�skich drugiej po�owy dwudziestego wieku powie�ciami Rze�nia numer pi��, Kocia ko�yska, �niadanie mistrz�w i Sinobrody. Jego talent tw�rcy kr�tkich form by� mniej doceniony. W pierwszej dekadzie jego kariery pisarskiej i p�niej opowiadania Vonneguta cieszy�y si� powodzeniem u szerokiej rzeszy czytelnik�w w najpoczytniejszych czasopismach. W latach pi��dziesi�tych oraz na pocz�tku lat sze��dziesi�tych napisa� wiele opowiada�, kt�re zosta�y opublikowane w "Collier's", "The Saturday Evening Post", "Cosmopolitan", "Argosy", "Redbook" oraz innych magazynach. Dwadzie�cia trzy opowiadania zosta�y zebrane w Witajcie w ma�piarni, a teraz inne znalaz�y si� w obecnym zbiorze. Nowele Vonneguta trafi�y na podatny rynek, poniewa� ukazywa�y si� w najlepszych ilustrowanych czasopismach o szerokim zasi�gu, i cieszy�y si� powodzeniem, gdy te periodyki si� rozwija�y. By�y pomys�owe, zr�nicowane i �wietnie napisane. Zebrane w Witajcie w ma�piarni, nadal mia�y ogromn� rzesz� czytelnik�w. By�y pe�ne �ycia, humoru i m�dro�ci. Jest rzecz� nader wa�n�, �e dwadzie�cia kilka znanych opowiada�, kt�re nie znalaz�y si� w Witajcie w ma�piarni, b�dzie wydanych w formie ksi��kowej, poniewa� mieszcz� si� w kanonie Vonneguta tak niezawodnie, jak jego uznane powie�ci. W�a�nie w tych opowiadaniach, gdzie doskonali� swoje pisarskie umiej�tno�ci, widzimy dojrzewanie talentu Vonneguta oraz tematy i techniki, rozwini�te w jego p�niejszej pracy. Vonnegut zacz�� pisa� opowiadania pod koniec lat czterdziestych, pracuj�c w biurze prasowym General Electric w Schenectady, w stanie Nowy Jork. Wcze�niej ostrzy� swoje pi�ro, stawiaj�c pierwsze kroki w pracy dziennikarskiej, gdy ucz�szcza� do liceum Shortridge High School w Indianapolis (1936-1940). By� sta�ym autorem tekst�w i naczelnym redaktorem ukazuj�cej si� codziennie szkolnej gazetki "The Shortridge Echo", a w college'u pisa� dla "Cornell Daily Sun". W swych rubrykach tworzy wyraziste postacie i zaczynamy dostrzega� humor i dowcipne spo�eczne obrazoburstwo w pe�ni widoczne w jego dojrza�ej tw�rczo�ci. Przeszkodzi�a mu wojna, stwarzaj�c dramatyczne okoliczno�ci, kt�re pos�u�y�y za kanw� arcydzie�a Rze�nia numer 5, jednak�e podwaliny pod jego pisarstwo zosta�y po�o�one. Po wojnie nast�pi� w Stanach Zjednoczonych rozkwit popularnych czasopism, drukuj�cych opowiadania. Pod koniec lat czterdziestych i na pocz�tku pi��dziesi�tych telewizja wci�� jeszcze by�a w powijakach, istnia� wi�c ogromny popyt na zabawne teksty do czytania. W 1949 roku Vonnegut wys�a� Raport w sprawie efektu Barnhouse'a do "Collier's". Knox Burger, b�d�cy tam redaktorem literackim, zwr�ci� uwag� na nazwisko autora, kt�rego zna� z Cornell, gdzie Burger by� redaktorem satyrycznego czasopisma campusu, "The Widow", i zainteresowa� si� opowiadaniem. Po wprowadzeniu kilku zmian zosta�o ono przyj�te jako pierwsze opowiadanie Vonneguta do druku. Burger przedstawi� r�wnie� Vonneguta Kennethowi Littauerowi i Maxowi Wilkinsonowi, dw�m agentom o du�ym do�wiadczeniu w kierowaniu m�odymi ambitnymi pisarzami. Ich rady w dziedzinie pisania dobrze skonstruowanej prozy by�y wr�cz nieocenione (i nawet zosta�y uwzgl�dnione przez Vonneguta w jego o�miu zasadach, kt�re przedstawi� we wst�pie do niniejszego zbioru). Po wydaniu wi�kszej liczby opowiada� i wyra�nym popycie na jego utwory Vonnegut zrezygnowa� z pracy w General Electric, przeni�s� si� na Cape Cod i po�wi�ci� si� ca�kowicie pisarstwu. Niniejszy zbi�r zawiera kilka opowiada�, w kt�rych znalaz�y odzwierciedlenie do�wiadczenia Vonneguta z okresu drugiej wojny �wiatowej. Wydarzenia, na kt�rych zosta�a oparta Rze�nia numer 5, s� obecnie og�lnie znane - jak Vonnegut zosta� wzi�ty przez Niemc�w do niewoli podczas kontrofensywy niemieckiej w Ardenach pod koniec 1944 roku, by� przetrzymywany jako jeniec wojenny w Dre�nie, znalaz� schronienie w podziemnym magazynie mi�sa, gdy miasto p�on�o wskutek zmasowanych atak�w powietrznych, a po kl�sce nazist�w w�drowa� kr�tko z uciekinierami niemieckimi, dop�ki nie przy��czy� si� do wojsk ameryka�skich. Der Arme Dolmetscher, Pami�tka i Rejs "Weso�ego Rogera" opowiadaj� o nast�pstwach wojny z humorem, ale i przejmuj�co. Wiele z opowiada� daje nam fascynuj�cy wgl�d w zachowanie i obsesje Amerykan�w w latach pi��dziesi�tych. Motto obowi�zuj�ce w General Electric brzmia�o: "Post�p jest naszym najwa�niejszym produktem". By� to slogan, kt�ry stanowi� sum� optymizmu tamtej dekady i przed�u�enia wojennego nastroju "potrafi� zrobi�". Panowa�a w�wczas og�lna wiara w wielkie mo�liwo�ci nauki i techniki w dziedzinie ulepszania �ycia codziennego. Koncepcja stabilnego spo�ecze�stwa, kt�re mo�e zaoferowa� przeci�tnej rodzinie szcz�liwy dom, coraz lepsza sytuacja finansowa, �atwiejsze warunki �yciowe i coraz bardziej fascynuj�ce sprz�ty mechaniczne, dostarczy�a pomys�u na wspomniane ni�ej opowiadania. Vonnegut podwa�a t� �wietlan� wizj�, wykazuj�c, �e taki rzekomy post�p mo�e by� przeprowadzany ludzkim kosztem. A zatem bohaterowie Pakietu odkrywaj�, �e nie odpowiada im blichtr ich nowego, wyposa�onego w wymy�lne urz�dzenia domu w drogiej eleganckiej podmiejskiej dzielnicy, i dochodz� do wniosku, �e woleli solidno�� swego dawnego �ycia. Podobnie mieszka�cy Biednego bogatego miasteczka przedk�adaj� dawne sposoby nad nowe, a skromne �rodki nad dostatek, obiecywany przez inwestor�w. Ten sam temat powtarza si� w pierwszej powie�ci Vonneguta, pisanej r�wnocze�nie, Pianoli (1952), oraz w wielu p�niejszych utworach. Vonnegut ostro rozprawia si� w tych historyjkach z pozorami. Ludzie, kt�rzy wynosz� si� ponad innych, s� zwykle demaskowani, cz�sto przez dzieci. Dzieciaki demaskuj� gangstera-egotyst� w Prezencie dla Wielkiego �wi�tego Nicka, a dziewi�ciolatek przy�apuje na b��dzie popisuj�cego si� akwizytora w Tabakierze z Bagombo. Czasami pozory staj� si� sposobem na uporanie si� z �yciowymi problemami, jak w przypadku m�a s�awnej gwiazdy w Bezp�atnym konsultancie, kt�ry wynajduje sobie wyimaginowan� rol�, by zachowa� poczucie w�asnej warto�ci. Kitty Cahoun z Panny m�odej na zam�wienie buntuje si� przeciwko wyst�powaniu w roli Falloleen, w kt�r� wt�oczy� j� m�� projektant. A m�ody Kiah z Niebieskoszarego smoka zostaje odarty ze z�udze�, gdy pr�buje udawa� przynale�no�� do bardziej wyrafinowanego �wiata, kupuj�c egzotyczny sportowy samoch�d. Te opowiadania zapowiadaj� ostrze�enie zawarte w Matce nocy: "Jeste�my tym, za kogo chcemy uchodzi�, tote� musimy by� bardzo ostro�ni, kogo udajemy". Podobnie jak w powie�ciach, zaj�cie cz�sto okre�la to�samo�� przynajmniej w przypadku m�czyzn. Stosunki ojciec-syn, kt�ry to w�tek powtarza si� cz�sto tak�e w powie�ciach, mog� pom�c w okre�leniu to�samo�ci zar�wno ojca, jak i syna - patrz: Ten m�j syn. Owe stosunki rzadko bywaj� �atwe, cz�ciowo z powodu sk�onno�ci ojc�w, by narzuca� synom, kim maj� zosta�, a cz�ciowo dlatego, �e ojcowie boj� si� tego, jak s� odbierani przez swoje dzieci. Jest pewien aspekt tych opowiada�, kt�ry bardziej ni� cokolwiek innego sprawia, �e wydaj� si� troch� przebrzmia�e, a mianowicie chodzi o rol� kobiet. Przecie� w tamtych czasach wiele zam�nych kobiet nie pracowa�o poza domem i cz�sto kierowa�y si� przy wyborze tego, jak maj� si� ubiera�, gotowa�, urz�dza� mieszkanie, z jakich korzysta� rozrywek, jak post�powa� z dzie�mi, lektur� czasopism, w kt�rych ukazywa�y si� te opowiadania. Chocia� trudno oczekiwa� od opowiada� pisanych w latach pi��dziesi�tych, by wykazywa�y wra�liwo�� na sprawy kobiet, tak silnie wyra�on� w powie�ciach Galapagos i Sinobrody, d��� ju� w tym kierunku. Nawet romantyczne historie, Noc dla mi�o�ci i Znajd� dla mnie marzenie, pokazuj� uci��liwe oczekiwania �wiata m�czyzn wobec kobiet. Nowela Anonimowi kochankowie, opublikowana w 1963 roku, traktuje z humorem spo�eczne zak�opotanie, spowodowane nowo powsta�ym ruchem "wyzwolenia kobiet". Kr�tkie formy literackie wymagaj� szybkiego nakre�lenia postaci i w�a�nie one ujawniaj� bieg�o�� Vonneguta w zarysowaniu indywidualnej osobowo�ci w kilku akapitach. Ta umiej�tno�� widoczna jest r�wnie� w powie�ciach, gdzie posta� cz�stokro� wydaje si� podporz�dkowana przes�aniu. I rzeczywi�cie, bardziej skomplikowane psychologicznie postacie, jak na przyk�ad Howard Campbell w Matce nocy czy Rabo Karabekian w Sinobrodym, s� tworzone niemal z pomini�ciem opisu ich cech fizycznych. Niekt�re portrety z opowiada� - przychodzi mi tu na my�l dyrygent szkolnej orkiestry, George M. Helmholtz, wyst�puj�cy w trzech nowelach - mo�e by� prototypem tych powie�ciowych bohater�w. W niekt�rych opowiadaniach wyst�puje narrator, na przyk�ad sprzedawca zimowych okien czy doradca finansowy, kt�ry ma dost�p do rozmaitych �rodowisk spo�ecznych. Taka osoba odwiedza domy bogatych znakomito�ci, jak to si� dzieje w Pannie m�odej na zam�wienie i Bezp�atnym konsultancie, i czyni rzeczowe uwagi. Owi narratorzy nadaj� wi�ksz� autentyczno�� relacji dzi�ki bezpo�rednio�ci przekazu. Cz�sto bywaj� g�osem zdrowego rozs�dku, kt�ry neutralizuje dziwactwa dnia codziennego, a ich ironiczny komentarz lub drwi�cy ton s� �r�d�em humoru. Zabawne opowiadania Vonneguta pasuj� do ameryka�skiej tradycji nieprawdopodobnych historii, kt�rych reprezentantem by� Mark Twain. Pies Edisona, nowela zawarta w Witajcie w ma�piarni, jest klasycznym przyk�adem tej formy. Zar�wno Mnemonika, jak i Ka�da godziwa propozycja w niniejszym zbiorze ko�cz� si� niespodziewan� �artobliw� puent�. Nowatorskie u Vonneguta jest zastosowanie humoru w opowiadaniach science fiction. W swoisty spos�b wykorzystuje zabawne sytuacje pozaziemskich uk�ad�w i dziwnych wydarze� typowych dla science fiction. Thanasfera nale�y do kategorii humorystycznej prozy fantastycznej, opowiada o podr�y kosmicznej (w tamtych czasach by�a to jedynie podniecaj�ca perspektywa) w po��czeniu z konwencjonalnymi wyobra�eniami duch�w przebywaj�cych "tam w g�rze". Fakt, �e humor opowia...
marc144