URSZULA JAKUBOWSKA MIT LWOWSKIEGO BATIARA INSTYTUTYTUT BADA� LITERACKICH POLSKIEJ AKADEMII NAUK URSZULA JAKUBOWSKA MIT LWOWSKIEGO B AT IARA IBL Instytut Bada� Literackich Wydawnictwo Warszawa 1998 <'l�l(l�lil�Pi|!|l......................t; i j 111111....... Redakcja Agnieszka Pliszkiewicz Korekta Krystyna Petryk Projekt ok�adki i stron tytu�owych Jolanta Bar�cz Opracowanie typograficzne Adam Rysiewicz ' �amanie Wydawnictwo IBL / Helena Dzrarnikowska � Copyright by Urszula Jakubowska, 1997 � Copyright for this edition by Wydawnictwo Instytutu Bada� Literackich PAN, 1997 Druk i oprawa Drukarnia Wydawnictw Naukowych S. A. ��d�, ul. �wirki 2 ISBN 83-87456-12-8 Wst�p Wspominaj�c dawny. Lw�w, m�wi�c o Nim i pisz�c na jego temat � pr�dzej czy p�niej dochodzi si� do przywo�ania w pami�ci naj charakterystyczniej szych przedstawicieli mieszka�c�w tego niezwyk�ego miasta - batiar�w. Oto i ja w mojej wielow�tkowej opowie�ci-rzece o tamtym Lwowie dotar�em do tego w�a�nie tematu, zagadnienia, zjawiska, kt�remu na imi� lwowski batiar. Witold Szolginia tak rozpo���� jeden z rozdzia��w w�asnej, bardzo osobistej i wielotomowej historii Lwowa1. Uznanie przez autora wa�no�ci tego w�tku dziej�w Lwowa nie jest postaw� odosobnion�. Niewiele powsta�o bowiem wspomnie� o tym mie�cie, kt�re by nie podejmowa�y tego tematu. Posta� batiara zros�a si� wszak bardzo mocno z miastem nad Pe�twi�. O batiarach traktuj� nie tylko lwowskie wspomnienia. Stali si� oni tak�e bohaterami licznych piosenek, wierszy, s�ynnych ju� dzi� dialog�w radiowych, film�w, a nawet powie�ci. Zaj�li si� tym problemem tak�e badacze2. Lektura wi�kszo�ci tych wypowiedzi sk�ania do ciekawego wniosku: ich autorzy s� w du�ym stopniu wsp�tw�rcami mitu batiara, czyli � jakby�my powiedzieli u�ywaj�c okre�lenia Zofii Kurzowej - nadawaniu tej postaci �coraz bardziej dodatnio wyr�niaj�cego nacechowania"3. Do�� zrozumia�e wydaje si� to w przypadku tych autor�w, kt�rzy /\ 6 Urszula Jakubowska MIT LWOWSKIEGO BATIARA zmuszeni byli opu�ci� Lw�w w czasie II wojny �wiatowej b�d� po jej zako�czeniu. Powr�t pami�ci� do lat m�odo�ci i miejsc, do kt�rych dost�p przez lata by� zamkni�ty, mimowolnie sk�ania� do mitologizowama postaci symbolizuj�cej nierozerwalny zwi�zek z miastem, jego specyfik� i niezwyk�ym kolorytem. Okazuje si� jednak, �e proces mitologizowama postaci lwowskiego batiara rozpocz�� si� znacznie wcze�niej, na pocz�tku XX wieku. W�wczas to batiarowi zosta�y przypisane po raz pierwszy cechy, kt�re pozwala�y czytelnikowi spogl�da� na niego przychylnie i ocenia� pozytywnie, chocia� przyk�ady z rzeczywisto�ci nie zawsze temu sprzyja�y. Co ciekawe, ten upowszechniany, propagowany wizerunek batiara ulega� w ci�gu ostatniego stulecia daleko id�cym zmianom. I dlatego nie wydaje si�, �e mo�na poprzesta� na zestawieniu kilku zaledwie opinii o lwowskich batiarach, niekt�rych nawet bardzo interesuj�cych - jak to czyni w swej pracy Witold Szolginia � i uzna� je za komplementarne. Warto prze�ledzi�, jak rodzi� si� mit batiara i jakim ulega� przekszta�ceniom, kt�re cechy mieszka�ca lwowskich przedmie�� zyskiwa�y w oczach tw�rc�w mitu, a kt�re pozostawiano w cieniu i starano si� o nich nie pami�ta�. Przy lekturze pracy Szolgini pojawi�y si� te� nast�pne pytania: czy rzeczywi�cie ka�dy lwowianin przyznawa� si� po 1945 roku do zwi�zku i pokrewie�stwa z lwowskim ba-tiarem? Czy faktycznie dopiero po II wojnie �wiatowej poj�cie to zyskiwa�o pod wzgl�dem emocjonalnym? Jak w og�le rozumiano i pojmowano to okre�lenie i kiedy ono si� pojawi�o? Gdy wreszcie autor po przytoczeniu kilku wypowiedzi lwowian dokona� swoistego wyboru manifestuj�cego si� w s�owach- Nie zapominaj�c bynajmniej o r�nych dawnych lumpen-proletariackich przejawach lwowskiego batiarstwa [...], wol� jednak zachowa� w mojej pami�ci przede wszystkim taki, u- Wst�p osabiany przez Szczepka i Tb�ka [dwu batiar�w z przedwojennej audycji radiowej ,JWeso�ej Lwowskiej Fali" - UJ], wizerunek niegdysiejszego populistycznego bohatera lwowskich przedmie��, do dzi� jeszcze �ywego w dawnych lwowskich piosenkach oraz w dawnej i obecnej prozie i poezji o lwowskiej tematyce4 - nale�a�o zastanowi� si� r�wnie�, czy na naszych oczach nie odbywa si� przypadkiem mitologizowama lwowskiego batiara ci�g dalszy. Poszukiwanie odpowiedzi na te pytania zmusi�o mnie do przeprowadzenia bardzo szerokiej i wnikliwej kwerendy �r�d�owej. Obj�te ni� zosta�y bardzo r�ne typy �r�de� i one w rezultacie zadecydowa�y o konstrukcji i uk�adzie tej pracy. Przy okre�laniu rodowodu lwowskiego batiara ogromn� rol� odegra�y wydawnictwa s�ownikowe, zar�wno te z pocz�tku XX wieku, jak i te wsp�czesne nam. Na odtworzenie wizerunku batiara popularyzowanego w piosence pozwoli�a analiza kilku zbior�w piosenek putffikowanych od 1911 roku, o czym szerzej pisz� w II rozdziale tej pracy. Szukaj�c �lad�w lwowskiego batiara musia�am si�gn�� do prasy ko�ca XIX wieku, w kt�rej pojawili si� przedstawiciele plebsu lwowskiego. Nale�a�o tak�e podda� bardzo dok�adnej analizie kilkana�cie rocznik�w pisma �Poci�giel" (gdzie po raz pierwszy pojawi�a si� symboliczna posta� lwowskiego batiara � J�zka Ciuchraja, bawi�cego lwowian od 1911 do 1933 roku), a tak�e przyjrze� si� innym czasopismom satyrycznym II Rzeczypospolitej. Do wielu z nich � w tym do pe�nego kompletu �Poci�gla" � dotrze� mog�am jedynie we Lwowie, g��wnie w Bibliotece Uniwersyteckiej. Warto doda�, �e lektura �Gazety Lwowskiej", gadzin�wki z okresu II wojny �wiatowej, zaowocowa�a kapitalnym odkryciem, i� redaktorzy pisma nie tylko starali si� popularyzowa� lwowski folklor, ale tak�e bohaterami swych Rozm�wek za dr�giem (czyli za ro- 8 Urszula Jakubowska MIT LWOWSKIEGO BATIARA gatkami - UJ) uczynili dwu lwowskich batiar�w, nawi�zuj�c tym samym do pomys�u �Poci�gla" i ,^Yeso�ej Lwowskiej Rdi". Przedmiotem kwerendy sta�o si� r�wnie� kilka pism powojennych, przy czym najwi�cej miejsca po�wi�ci�am londy�skiemu �Biuletynowi Ko�a Lwowian", wychodz�cemu od 1962 roku przez prawie 30 lat. On to w�a�nie okaza� si� bowiem nie tylko kronik� �ycia lwowskiej emigracji w Londynie, ale te� forum do publikacji wspomnie� i szkic�w z historii Lwowa. Pismo dostarczy�o bogatego materia�u �r�d�owego do niniejszej pracy. Autorzy i redaktorzy �Biuletynu" czynili wiele, aby w pami�ci czytelnik�w nie tylko dawny Lw�w by� obecny, ale tak�e by w jego krajobrazie nie zabrak�o lwowskiego batiara. Prasa odegra�a ogromn� rol� zar�wno w za�wiadczaniu obecno�ci batiara w �wiadomo�ci lwowian, jak r�wnie� w tworzeniu jego pozytywnego wizerunku. Lata trzydzieste naszego wieku pokaza�y natomiast, jak wa�ne dla podtrzymywania mitu lwowskiego batiara sta�y si� radio i film, dlatego po�wi�ci�am temu osobny rozdzia�. Innym rodzajem �r�d�a historycznego, kt�ry wzbogaci� moj� wiedz� o powstawaniu mitu lwowskiego batiara, okaza�y si� wspomnienia. Lwowianie, zw�aszcza po II wojnie �wiatowej, odczuwali potrzeb� chwytania za pi�ro, by przekaza� potomnym zapami�tane obrazy z przesz�o�ci. Z zapisk�w tych wynika, �e zwolennicy mitologizowania lwowskiego batiara wcale nie zdobyli monopolu na kszta�towanie czytelniczych wyobra�e� o tej postaci. Podobnie zreszt� by�o z przedstawicielami szeroko rozumianego �rodowiska literackiego wywodz�cymi si� ze Lwowa lub o Lwowie pisz�cymi. "Wynik poszukiwa� obrazu Lwowa w ich tw�rczo�ci i �lad�w lwowskiego batiara niejednokrotnie zaskakiwa�. Na czym owo zaskoczenie polega�o, pokazuje ostatni rozdzia� pracy. Wst�p Podejmuj�c ten temat musia�am odnie�� si� tak�e do problemu samego mitu. Mity towarzyszy�y cz�owiekowi od pocz�tku jego historii. Naukowe zainteresowania tym zjawiskiem si�gaj� XIX wieku, a przodowali w tym etnolodzy. Mitem zajmuje si� jednak nie tylko etnologia, ale te� inne nauki humanistyczne5. R�wnie� historycy co pewien czas na nowo podejmuj� ten problem. Rozwa�aniom teoretycznym nad istot� samego mitu towarzysz� pr�by rejestracji, opisu i przedstawienia procesu rozwoju najbardziej rozpowszechnionych mit�w6. Jerzy Tbpolski zauwa�y�, �e mit jest nie tylko sformu�owaniem, lecz r�wnie� procesem7. Stwierdzenie to znakomicie potwierdza fenomen mitu lwowskiego liatiara. Wyrastaj�c z przekszta�cenia wiedzy cz�stkowej - I egendy zwi�zanej w w�sk�, �ci�le okre�lon� grup� fakt�w -stopniowo przeobra�a� si� w oceny dotycz�ce ju� znacznie szerszych zbiorowo�ci. Pisz�c o micie lwowskiego batiara uzna�am za wskazane podpisanie si� pod tymi standtWskami, kt�re przyjmuj�, �e I1 istoryk na podstawie swojej wiedzy i umiej�tno�ci warsztatowych ma szczeg�lne mo�liwo�ci, a tak�e obowi�zek traktowania mit�w i mitologiijako proces�w dynamicznych, kt�re wyrastaj� z obci��e� przesz�o�ci�, ale zachowuj� warto�ci pragmatyczne dla interes�w postulowanej czy te� �yczeniowej przysz�o�ci8. Z takiego pojmowania zada� historyka wynika�a potrzeba zbadania nie tylko genezy samego mitu, ale tak�e jego trwa�o�ci i zmienno�ci w ci�gu ostatnich stu lat. Tyle ju� liczy sobie bowiem mit lwowskiego batiara. Natomiast terminu �mit" stara�am si� u�ywa� w znaczeniu zaproponowanym przez Tferes� Ku�ak. Mitem wi�c by�y dla mnie te wszystkie �sformu�owania i konstatacje, kt�re uzyska�y w pewnych okresach naszych dziej�w ostatnich stu lat - w spos�b �ywio�owy lub celowy, wskutek dzia�ania si� spo�ecznych lub politycznych - status prawd fakto- ir 10 Urszula Jakubowska MIT LWOWSKIEGO BATIARA graficznych, nie weryfikowanych, i po jakim� czasie spetry-fikowanych lub zestereotypizowanyeh, a b�d�cych sposobem pojmowania narodowej przestrzeni oraz zachodz�cych w niej spo�ecznych i politycznych proces�w i zjawisk"9. Wst�p n 1 W Szolginia, Tamten Lw�w, t. W, Wroc�aw 1993, s. 30. 2 Z. Kurzowa, Polszczyzna Lwowa i kres�w poludniowo-wschodnich ilo 1939 r., Warszawa 1985; oraz J. Habela, Z. Kurzowa, Lwowskie piosenki uliczne, kabaretowe i okoliczno�ciowe do 1939 r., Krak�w 1989; 1. Seiffert, Daiuny dialekt miejski Lwowa, Wroc�aw 1993. 3 J. Habela, Z. K...
tradukistino