Praca socjalna w Europie
E
Ewa Kantowicz
Inspiracje teoretyczne i standardy kształcenia
Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie
•l M ••! ••!••'••••- •*•- ..----- —— --- -- -
Wydawnictwo
Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego
w Olsztynie
937319
Kolegium Wydawnicze UWM
Przewodniczący JANUSZ FALKOWSKI
Redaktor Działu
LESZEK STANKIEWICZ
Recenzent
ANNA MICHALSKA
»" ^ ''ij \ Redakcja wydawnicza
BARBARA STOLARCZYK
Projekt okładki
MARIA FAFIŃSKA
ISBN 83-7299-431-5
i Copyright by Wydawnictwo UWM • Olsztyn 2005 © Copyright by Ewa Kantowicz • Olsztyn 2005
Wydawnictwo UWM
ul. Jana Heweliusza 14, 10-718 Olsztyn
tel. (0-89) 523-36-61, fas (0-89) 523-34-38
www.uwm.edu.pl/wydawnictwo/
e-mail: wydawca@uwm.edu.pl
Ark. wyd. 22,0; ark. druk. 18,75
Druk: Sowa Druk na życzenie
www.sowadruk.pl
A
UL.
Spis treści
WPROWADZENIE ................................................................. 11
ROZDZIAŁ l
Orientacje teoretyczno-metodologlczne w obszarze pracy socjalne] oraz podstawy badań komparatystycznych wybranych koncepcji l standardów kształcenia w Europie ......................................................................... 17
1.1. Kierunki i strategie badań w europejskiej pracy socjalnej ................... 17
1.2. Badania porównawcze w obszarze pracy socjalnej w Europie ............... 27
1.2.1. Geneza i nurty pedagogicznych badań porównawczych ............... 28
1.2.2. Badania porównawcze systemów kształcenia do pracy socjalnej
w Europie .............................................................. 30
1.2.3. Europejska praca socjalna w perspektywie pedagogiki porównawczej 37
1.2.4. Źródła informacji o europejskich badaniach porównawczych w obszarze
pracy socjalnej ......................................................... 41
1.3. Założenia teoretyczno-metodologiczne badań komparatystycznych koncepcji
i standardów w kształceniu do pracy socjalnej w Europie ................... 45
1.3.1. Fenomenologiczno-hermeneutyczne założenia badań teoretycznych
europejskiej pracy socjalnej ............................................ 46
1.3.2. Strukturalno-funkcjonalne aspekty badań porównawczych systemów
edukacji do pracy socjalnej ............................................. 53
1.3.3. Cele i kryteria badań komparatystycznych standardów kształcenia
do pracy socjalnej w Europie .......................................... 57
ROZDZIAŁ II
Paradygmaty pracy socjalnej w perspektywie europejskiej ....................... 63
2.1. Dyskurs nad teoretycznymi paradygmatami pracy socjalnej ................ 63
2.1.1. Pojecie paradygmatu w naukach humanistyczno-społecznych ........ 63
2.1.2. Poszukiwanie teoretycznego paradygmatu pracy socjalnej ............ 65
2.1.3. Kryteria dyscyplinaryzacji pracy socjalnej ............................. 69
2.1.4. Koncepcje przedmiotu pracy socjalnej ................................. 73
2.2. Teorie w obszarze europejskiej pracy socjalnej .............................. 76
2.2.1. Fenomen teorii pracy socjalnej ........................................ 77
2.2.2. Geneza i klasyfikacje teorii pracy socjalnej ............................ 79
2.2.3. Eklektyzm w teorii i praktyce pracy socjalnej ......................... 84
2.3. Współczesne paradygmaty pracy socjalnej ................................... 88
2.3.1. Paradygmat pracy socjalnej jako historycznie ukształtownej działalności społecznej ........................................................... 88
2.3.2. Paradygmat pracy socjalnej jako autonomicznej profesji .............. 92
2.3.3. Paradygmat pracy socjalnej jako dyscypliny naukowej ................ 96
ROZDZIAŁ III
Transwersalność pracy socjalnej w wymiarze europejskim ...................... 101
3.1. Perspektywa transwersalna w pracy socjalnej i jej interdyscyplinarne
konteksty ..................................................................... 101
3.1.1. Transwersalność pracy socjalnej ....................................... 102
3.1.2. Pedagogiczne konteksty pracy socjalnej ............................... 103
3.1.3. Socjologiczne konteksty pracy socjalnej ............................... 107
3.1.4. Psychologiczne konteksty pracy socjalnej ............................. 115
3.1.5. Polityczne i antropologiczne konteksty pracy socjalnej ............... 121
3.2. Wybrane orientacje teoretyczne we współczesnej pracy socjalnej ........... 127
3.2.1. Teorie kognitywno-behawioralne jako teorie praktyki pracy socjalnej 127
3.2.2. Antydyskryminacyjne teorie pracy socjalnej ........................... 132
3.2.3. Teorie refleksyjnej praktyki pracy socjalnej ........................... 138
3.2.4. Teorie wykluczenia społecznego i koncepcje inkluzji .................. 145
ROZDZIAŁ IV
Pedagogiczne koncepcje Jako Inspiracje europejskie] pracy socjalnej a programy kształcenia do Je] obszaru w wybranych krajach ................................. 157
4.1. Koncepcje aktywizacji sił ludzkich i wsparcia społecznego w polskiej pedagogice społecznej i pracy socjalnej ................................................ 157
4.2. Idea uczestnictwa w duńskiej pedagogice społecznej i pracy socjalnej ...... 164
4.3. Koncepcja kształtowania świadomości społecznej w hiszpańskiej pedagogice
i pracy socjalnej .............................................................. 169
4.4. Inspiracje pedagogiczne a kształcenie do pracy socjalnej w Danii, Hiszpanii
i Polsce ....................................................................... 174
4.4.1. Koncepcje i programy kształcenia do pracy socjalnej w Danii ........ 174
4.4.2. Koncepcje i programy kształcenia do pracy socjalnej w Hiszpanii.... 177
4.4.3. Koncepcje i programy kształcenia do pracy socjalnej w Polsce ........ 180
4.4.4. Kształcenie do pracy socjalnej w Danii, Hiszpanii i Polsce - próba
porównania............................................................. 184
ROZDZIAŁ V
Europejskie wymiary profesjonalizacji oraz rozwój kształcenia do pracy socjalnej 187
5.1. Europejskie wymiary profesjonalizacji pracy socjalnej ....................... 187
5.1.1. Profesje społeczne w Europie .......................................... 187
5.1.2. Kształcenie i kształtowanie kompetencji profesjonalnych ............. 190
5.1.3. Rola wiedzy w kształceniu profesjonalnym ............................ 193
5.1.4. Profesjonalizacja pracy socjalnej w Europie ........................... 197
5.2. Geneza zawodu pracownika socjalnego w krajach europejskich ............. 198
5.3. Rozwój szkół pracy socjalnej w Europie ..................................... 203
6
5.4. Kształtowanie postaw badawczych w procesie akademickiej edukacji pracowników socjalnych ............................................................. 226
ROZDZIAŁ VI Współczesne standardy w kształceniu do pracy socjalnej w krajach europejskich 233
6.1. Standaryzacja kształcenia do pracy socjalnej ................................ 233
6.2. Deklaracja Bolońska a kształcenie do pracy socjalnej ....................... 237
6.3. Europejskie programy współpracy w obszarze kształcenia do pracy socjalnej 242
6.4. Standardy w kształceniu do pracy socjalnej w Europie ..................... 246
6.4.1. Regulacje prawne systemów kształcenia do pracy społecznej w Europie 247
6.4.2. Poziomy akademickiego kształcenia do pracy społecznej w krajach
europejskich ............................................................ 253
6.4.3. Kierunki i programy profesjonalnego kształcenia do pracy socjalnej
w Europie .............................................................. 258
6.5. Instytucjonalizacja i akademizacja kształcenia do pracy socjalnej w Europie 269
ZAKOŃCZENIE Perspektywy rozwoju pracy socjalnej w Europie ................................. 274
BIBLIOGRAFIA ..................................................................... 281
ABSTRACT ........................................................................ 297
Table of Contents
INTRODUCTION ................................................................... 11
CHARTER l
Theoretical and methodologlcal orientatlons In European social work and assump-tlons of comparative research on concepts and standards of social work educatlon 17
1.1. Directions and strategies of research in European social work ............. 17
1.2. Comparative research in the field of social work in Europę ................ 27
1.2.1. Genesis and pedagogical trends of comparative research ............. 28
1.2.2. Comparative researches in systems of education for social work in
Europę ................................................................. 30
1.2.3. European social work in perspectłve of comparative pedagogy ....... 37
1.2.4. Information resources of European comparative researches in social
work .................................................................... 41
1.3. Theoretical and methodological assumptions of a comparative analysis of
concepts and standards in education for social work in Europę ............ 45
1.3.1. Phenomenological and hermeneutic assumptions of theoretical research on European social work .................... . ........ ... 46
1.3.2. Structural and functional aspects of comparisons of systems of education for social work in Europę ......................................... 53
1.3.3. Aims and criteria of a comparative analysis of standards for social work
education in Europę ................................................... 57
CHARTER II
Paradigms of social work In European perspectives ............................. 63
2.1. Discourses on theoretical paradigms in social work ......................... 63
2.1.1. Notion of paradigm in socio-humanistic sciences ..................... 63
2.1.2. Analysis of a theoretical paradigm in social work ..................... 65
2.1.3. Criteria of social work disciplinarisation ............................... 69
2.1.4. Concepts of subject of social work ...................................... 73
2.2. Theories in the field of social work ........................................... 76
2.2.1. Phenomenon of social work theory .................................... 77
2.2.2. Genesis and classification of social work theories ..................... 79
2.2.3. Eclecticism in theory and practice of social work ..................... 84
2.3. Paradigms of social work .................................................... 88
2.3.1. Paradigm of social work as a social activity ........................... 88
2.3.2. Paradigm of social work as an autonomous profession ............... 92
2.3.3. Paradigm of social work as a scientific discipline ..................... 96
8
CHARTER III
Transversallty of soclal work In European dlmenslon ............................ 101
3.1. Transversal perspective and interdisciplinariness in social work ........... 101
3.1.1. Transversality of social work .......................................... 102
3.1.2. Pedagogical context łn social work .................................... 103
3.1.3. Sociological context in social work .................................... 107
3.1.4. Psychological context in social work .................................. 115
3.1.5. Political and anthropological contexts in social work ................. 121
3.2. Selected theoretical trends in social work ................................... 127
3.2.1. Cognitive-behavioural theories as the theories of social work practice 127
3.2.2. Anti-discrimination theories in social work ........................... 132
3.2.3. Theories of reflective practice in social work .......................... 138
3.2.4. Theories of social exclusion and concepts of inclusion ................ 145
CHARTER IV
Pedagogical concepts as the Insplratlons of European soclal work and educatlonal academlc programmes In selected countrles ..................................... 157
4.1. Concepts of social activation and social support in Polish social pedagogy and
social work ................................................................... 157
4.2. Ideas of social participation and integration in Danish social pedagogy and
social work ................................................................... 164
4.3. Concepts of social changes and social consciousness in Spanish social pedagogy and social work ........................................................... 169
4.4. Pedagogical inspirations in education for social work in selected countries 174
4.4.1. Concepts and programmes of education for social work in Denmark . 174
4.4.2. Concepts and programmes of education for social work in Spain .... 177
4.4.3. Concepts and programmes of education for social work in Poland ... 180
4.4.4. Education for social work in Denmark, Spain and Poland - a compa-
rative analysis .......................................................... 184
CHARTER V
European dlmenslons of professlonallzatlon and development of education for soclal work ........................................................................ 187
5.1. European dimensions of professionalisation of social work ................. 187
5.1.1. Social professions in Europę ........................................... 187
5.1.2. Education and training of professional competences .................. 190
5.1.3. Role of knowledge in professional education .......................... 193
5.1.4. Professionalisation of social work ..................................... 197
5.2. Genesis of education and social work profession in Europę ................. 198
5.3. Development of academic education for social work in Europę ............. 203
5.4. Creating research attitudes in academic education for social work in European countries ................................................................ 226
9
CHARTER VI Contemporary standards In educatlon for soclal work In European countrtes ... 233
6.1. Standardisation of education for social work ................................ 233
6.2. Bologna Declaration and social work education ............................. 237
6.3. European programmes of cooperation for social work education ........... 242
6.4. Standards of education for social work in Europę .......................... 246
6.4.1. Legislative regulations of systems for social work education ......... 247
6.4.2. Levels of academic education for social work in European countries . 253
6.4.3. Trends and programmes of professional education for social work in
Europę ................................................................. 258
6.5. Institutionalisation and academisation of education for social work in Europę 269
FINAŁ REMARKS Perspectlves of educatlon for soclal work In Europę ............................. 274
BIBLIOGRAPHY .................................................................... 281
WPROWADZENIE
W czasach postępujących procesów globalizacyjnych i tworzenia europejskiej wspólnoty społecznej podejmowanie międzynarodowych badań porównawczych jest wyzwaniem oczekiwanym i trudnym, a tym samym wymagającym zarówno odwagi, jak i ostrożności w stosowaniu strategii i procedur badawczych.
W krajach Unii Europejskiej praca socjalna jest niewątpliwie tym obszarem, który nabiera coraz większego znaczenia w procesach integracyjnych i podnoszeniu jakości życia społeczeństw ulegających nie tylko pozytywnym, ale i negatywnym konsekwencjom zmian. Praca socjalna rozwija się jako element polityki społecznej państw realizujących doktryny Welfare State, a administracje publiczne mogą kontrolować standardy pracy socjalnej. I chociaż idea państwa opiekuńczego przeżywa nieunikniony kryzys, to obywatele Europy nadal oczekują wsparcia, a ograniczanie sfery usług socjalnych budzi ogólny sprzeciw. Trudno więc krajom UE kwestionować ważność pracy socjalnej, tym bardziej że dorobek w tej dziedzinie jest znaczący i obejmuje wiele regulacji prawnych, deklaracji, programów socjalnych oraz zaawansowaną koordynację działań państw członkowskich w rozwiązywaniu wspólnych kwestii społecznych. Na intensyfikację zainteresowań polityków, badaczy i działaczy sprawami społecznymi w aspekcie europejskim wskazuje fakt coraz większej liczby opracowań monograficznych poświeconych europejskiej polityce społecznej1.
Mimo że w pierwszej dekadzie tworzenia Unii Europejskiej wyraźnie dominowały ekonomiczne cele integracji, to w ostatnich latach bardziej widoczne stały się społeczno-polityczne aspekty tego procesu, a osiągnięte już wyniki integracji gospodarczej nie dają się izolować od innych sfer życia i dziedzin, takich jak polityka zagraniczna, bezpieczeństwa, migracyjna lub polityka zatrudnienia (Anioł 2003, s. 9).
W tym kontekście zagadnienia socjalne związane z warunkami życia, pracą i zabezpieczeniem społecznym, obejmujące również sprawy zdrowia publicznego, kultury oraz edukacji, stają się priorytetowe, a ich rozwiązanie wymaga
1 Por. m.in. L. Hantrais (1995), Social policy in the European Union, London; B. Munday (red.) (1998), Crisis in Welfare State. A International Perspective on Social Services and Social Work, London; S. Outram (1996), European Social Policy, Oxford; J. Shaw (red.) (2000), Social Law and policy in an Evolving European Union, Oxford; M. Kleinman (2002), European Welfare State? European Social Policy in Context, Basingstoke; W. Anioł (2003), Europejska polityka społeczna. Implikacje dla Polski, Warszawa.
11
profesjonalnego zaangażowania tych, którzy z tytułu swoich funkcji zawodowych są za to odpowiedzialni.
W krajach europejskich wielorakie funkcje pracy socjalnej są wypełniane nie tylko przez pracowników socjalnych, ale także przez pedagogów społecznych, animatorów społecznych, ortopedagogów, terapeutów i innych (Lorenz 1994; Kolankiewicz, Zielińska 1998; Campanini, Frost 2004), którzy prezentują tzw. profesje społeczne (Marynowicz-Hetka, Wagner, Piekarski 2001). Poszerzanie się kategorii zawodów społecznych, utożsamianych z profesjami społecznymi, oraz dynamika ich rozwoju i społecznej użyteczności powiązana jest w istocie z głównymi nurtami pracy socjalnej w Europie nie tylko jako działalności wpisanej w ewoluujące, demokratyczne systemy pomocy społecznej, ale przede wszystkim jako profesji wymagającej wielostronnych kompetencji i jako dyscypliny naukowej kreującej normatywno-epistemologiczne podstawy działań socjalnych.
Edukacja do profesji społecznych, uwzględniająca różnorodność doświadczeń poszczególnych państw europejskich oraz różne koncepcje działań społecznych, na gruncie których formowały się modele kształcenia do pracy socjalnej, stanowi przedmiot analiz w niniejszej książce. Podjęte przez autorkę dyskursy problemowo-porównawcze są jedynie propozycją analiz wybranych z obszernego zestawu zagadnień dotyczących współczesnych wymiarów dyscyplinaryzacji, profesjonalizacji i akademizacji pracy socjalnej w Europie. Tworzenie przestrzeni wymiany poglądów związanych z zasygnalizowanymi problemami daje możliwość definiowania nowych paradygmatów i teorii.
Zgodnie z koncepcją Karla Poppera w nauce dysponujemy kryterium postępu: nim nowa teoria poddana zostanie empirycznym testom, może być traktowana jako udoskonalenie teorii dotychczasowej. Inaczej rzecz ujmując
...
MadziulkaNS