Eutracheata- tchawkodyszne.doc

Gromada: Chilopoda (jednoparce)

Gromada: Diplopoda (dwuparce) I

Gromada: Diplopoda (dwuparce) II

Gromada: Pauropoda (skąponogi)

Gromada: Symphyla (pierwowije)

- 2000 gatunków opisanych, 52 polskie

- cało wydłużone, co najmniej z kilku-nastu segmentów

- każdy segment z wyjątkiem 2 ostatnich znajduje się 1 para odnóży

- 1 para odnóży przekształcona w szczękoodnóża (wew. gruczoł jadowy)

- w przedostatnim segmencie otwór płciowy

- dł. ciała od 3- 265 mm

- Budowa ciała

- mniej lub bardziej spłaszczone

- wyraźnie oddzielona głowa od tułowia

- pokrywa z cienkiego, gładkiego pancerza chitynowego (bez soli wapnia)

- barwa ciała- żółto-, czerwonobrunatna, rzadziej żółta, wyjątkowo zielona, niebieska

- segmenty 15-171 opatrzone jedną para odnóży krocznych

-  u Epimorpha- segmenty mniej więcej równej szerokości (segmentacja homonomiczna)

- u Anamorpha- pomiędzy segmentami szerszymi są segmenty węższe (segm. heteronomiczna)

- koniec ciała= mały segment pregenitalny + genitalny, wraz z płytką ogonowa (nelson) mogą być wciągane do ostatniego segmentu

- pancerz: płytka grzbietowa (tergit), brzuszna (sternit), połączonych na bokach błonką chitynową , mogą w niej wyst. mniejsze lub większe płytki grubszej chityny (pleuryty)

- segmenty interkalarne – s. węższe bez przysadek u Epimorpha

- odnóża krocze są jednakowe, ostatnia para jest mniej lub bardziej wydłużona -> narząd dotyku

- u Scelopendromorpha stanowi broń i może być składana jak scyzoryk (przytrzymywanie zdobyczy), na ostatnim segmencie tułowia 1 lub >malutkich przysadek

- odnóże kroczne:

* biodro (coxa)
* krętarz (trochanter)
* przeudzie (prefemur)
* udo (femur)

* stopa (tarsus)- 1 lub wieloczłonowa, zakończona pazurkiem

- głowa:

- przypłaszczona

- u Stutigeromorpha kulistawa

- otwór gębowy przesunięty na spodnią część

- powstała ze zlania 6 segmentów

- po bokach oczy (pewna liczba oczek, tylko u Scutigeromorpha budowa zbliżona do oczu owadów)

- para nitkowatych, wieloczłonowych czułków (13 - 400 członów)

- 3 tylne segmenty wyposażone w narządy gębowe

- narząd gębowy: warga górna (labrum), para żuwaczek (mendibulae), 2 pary szczek (maxillae)

- żuwaczki i I para szczęk– narządy gębowe

- szczęka II pary– przytrzymywanie pokarmu, głaszczkokształtna

- 4 para narządów gębowych osadzona jest na 1 segmencie tułowia – tworzą tzw. szczękonóża (maxillipedes) złożone z coxosternum, na którego przedniej krawędzi mogą występować zęby lub szczeciny oraz telopoditu zakończonego szponem

- szczękonóża kryją wewnątrz wielki gruczoł jadowy, uchodzący w pobliżu końca szponu

- u Scutigeromorpha i Lithobiomorpha w pobliżu oczu – narząd Tomosvary’ego (narząd skroniowy) – reaguje na stopień wilgotności powietrza

- umięśnienie tułowia i szkielet wewnętrzny

- u prymitywnych (Geophilomor-pha i Scolopendromorpha) układ mięśniowy przypomina budową wór powłokowo-mięśniowy pratchawców

- oprócz chitynowego szkieletu zewnętrznego mają łącznotkanko-wy szkielet wewnętrzny, do niego przytwierdzone są mięśnie służące do poruszania się

- u prymitywnych szkielet jest słabiej rozwinięty

- układ pokarmowy i wydalniczy

- postać cewki rozpoczynającej się otworem gębowym na spodniej stronie głowy, kończącej się otworem odbytowym na płytce ogonowej

- jelito przednie i tylne zwężone

- z boku jelita przedniego uchodzą gruczoły ślinowe

- na granicy jelita środkowego i tylnego uchodzą narządy Malphigiego (wydalają ziarenka moczu)

- układ krążenia

- cewkowate serce (naczynie grzbietowe) leżące ponad jelitem, ciągnie się od głowy do końca ciała, czasem podzielone na komory

- od serca odchodzą parzyste tętnice boczne, a ku przodowi trójdzielna tętnica głowowa (jej boczne rozgałęzienia dochodzą do naczynia brzusznego)

- krew bezbarwna lub niebieskawa, zawiera leukocyty i ciała obce z zewnątrz

- układ oddechowy (tchawkowy)

- przetchlinki (stigma) rozmieszczone parzyście na pleurytach wszystkich albo tylko niektórych segmentów 

- u Scutigeromorpha pojedyncze przetchlinki znajdują się na stronie grzbietowej w pobliżu tylnej krawędzi tergitów

- rureczki rozgałęzionego układu tchawkowego, dochodzące do przetchlinek, są od wewnątrz usztywnione chitynową spiralą

- pareczniki nie zamykają przetchlinek tylko je zwężają lub rozszerzają za pośrednictwem mięśni gładkich 

- przetchlinek nie ma nigdy na:

*głowie

*segmencie opatrzonym szczękonóżka-mi

*ostatnim segmencie

- narządy zmysłowe

- oczy

- narządy Tomosvary’ego

- włoski i szczecinki czuciowe- szczególnie na członach czułków

- gruczoły powłokowe

- gruczoł jadowy szczękonóży (kwaśny odczyn, bezbarwna)

- gruczoły brzuszne (sternalne) – tylko u ziemikokształtnych, występują pojedynczo lub w grupach, wydzielina tych gruczołów jest przeważnie bezbarwna lub mlecznobiała [u Himantarium gabrielis intensywnie różowa],zdolność do świecenia biodrowe (koksalne) znajdują się na 4 lub 5 ostatnich parach nóg, ułożone w jednym rzędzie albo rozproszone, bezbarwna wydzielina krzepnie na powietrzu, tworząc długie lepkie włókienka- służą do obezwładnienia zdobyczy, u drewniaków występują tylko w stadium młodocianym, odbytowe (analne)

- w Polsce tylko szczękonóża Lithobius forficatus mogą przebić skórę człowieka

- układ rozrodczy i rozród

- rozdzielnopłciowe

- różnią się zwykle budowa segmentu genitalnego i pregenitalnego

- jądra cewkowate, mniej lub więcej wydłużone

- u drewniakokształtnych gruczoł ten jest nieparzysty, a przetarcznikokształ-tnych i zieminkokształtnych parzysty

- Scolopendromorpha maja 4 do 14 par krótkich jąder

-jądra wytwarzają niekiedy 2 rodzaje plemników

- plemniki bywają składane w plemnio-mieszkach (spermatoforach)

- jajniki tworzą nieparzystą cewkę leżącą nad jelitem, z której wybiega rozwidlony jajowód uchodzący do atrium

- u Scolopendromorpha jedna odnoga jajowodu ulega atrofii

- przedsionek płciowy + kanalik zbiorników nasiennych (receptacula seminis)

- jaja przechodzą powierzchniowe bruzdkowanie, składane głównie w ziemi, niekiedy na znacznej wysokości (do 70 cm)

- drewniaki nie troszczą się o zniesione jaja ,ale opiekują się nimi tak, że samica owija się dookoła jaj (ochrona, stała wilgotność)

- u Epimorpha młode nie potrafią się poruszać ani pobierać pokarmu

- odżywiają się w wtedy żółtkiem z ich ciała

- u Anamorpha wylęgnięte młode mają ciało złożone z kilku segmentów, nie są dojrzałe płciowo muszą przejść jeszcze kilka linek

- drewniaki dojrzałość płciowa zwykle po 3 latach

- ruch

- ruchliwość rozmaita

- zieminkokształtne żyjące w ziemi są bardzo powolne

- drewnikokształtne i skoloprndrokształ-tne z reguły zwinne

- przetarcznik plamisty – Scutigera coleoptrata w 1 sekundę przebywa 0,5m

- odżywianie

- drapieżniki (drobne członkonogi, robaki oraz pierścienice- zwłaszcza wazonkowce i pierścienice)

- częsty kanibalizm

- niekiedy zieminkokształtne zjadają także delikatne części roślin

- pareczniki chwytają tylko taką zdobycz, która dotknie ich czułków

- większość pareczników chwyta zdobycz szczękonóżkami i zabija wydzielinę gruczołów jadowych

- Ekologia

- miejsca wilgotne (pod kamieniami, korą w ściółce)

- Zieminkokształtne (Geophilomorpha) znaczną część życia spędzają w ziemi – 50 cm, przypadkowe pasożyty człowie-ka żyjące w jamie nosowej i zatokach

- większość pareczników żyje w klimacie ciepłym, niektóre gatunki zimują kilka miesięcy w temp. do–30OC

- najczęściej występują w krajach subtropikalnych

- PODZIAŁ:

- Pleurostigmatophora

- około 2650 gatunków, w Polsce 52

- przetchlinki leżą po bokach tułowia i prowadzą do bogato rozgałęzionego systemu tchawek, dochodzącego do poszczególnych narządów.

* Epimorpha

- opiekują się potomstwem, wiele prymitywnych cech

- ciało z ponad 30 homonomicznych segmentów

- młode po wykluciu podobne do dorosłych

brak narządu Tomosvary’ego

* Anamorpha

- 19 segmentów heteronomicznych, 15 par odnóży krocznych

- brak opieki nad potomstwem

- przechodzą przeobrażenie

- Nostigmatophora

- wielkie złożone oczy

- oddychają płucami z nieparzystymi przetchlinkami, leżącymi wzdłuż grzbietowej osi ciała  

- 15 par długich, cienkich odnóży

- 7290 gatunków opisano, 81 polskich

- ciało mniej lub bardziej wydłużone (robakowate), obłe, rzadziej spłaszczone 

- złożone z 11 do ponad 100 segmentów

- 2-4 segmenty mają 1 parę nóg, dalsze natomiast po 2 pary

- chityna pierścieni z solami wapnia

- dobrze wyodrębniona głowa z parą 8-członowych czułków

- 2 pary narządów gębowych: para żuwaczek i zrośniętych szczęk I pary tzw. gnathochilarium (w skład, którego weszły też zredukowane szczęki II pary)

- na 3 segmencie parzyste ujścia narządów płciowych

- na 7 segmencie samców jedna lub obie pary odnóży przekształcone w nóżki kopulacyjne

- z boków segmentów widoczna para gruczołów obronnych (z nich bywa wydzielana ciecz o nieprzyjemnym zapachu)

- długość ciała od 2mm do 300 mm

- Budowa ciała

- u Pselaphognatha delikatne ciało pokryte włoskami o kształcie silnie zróżnicowanym

- włoski występują pojedynczo lub zebrane w kępki

- u Chilognatha ciało jest nieowłosione, chityna ich pierścieni twarda, silnie przepojona solami wapnia

- robakowate formy wytrzymują obciążenie do 1000g

- ubarwienie niepozorne, rzadziej czarne, żółte, pomarańczowe, niebieskie lub zielone, nakrapiane i z pasmami

- ciało gładkie lub posiada rzeźbę złożona z guzków, zgrubień a nawet kolców

- Pselaphognatha mają pokrycie ciała miękkie, nie wysycane solami wapnia

- ciało składa się z licznych pierścieni (11 do ponad 100)

- 1 segment (szyjny, collum) nie ma nóg

- 3 kolejne segmenty mają po 1 parze nóg i 1 parze przetchlinek (segmenty te różnią się od innych budową wew.)

- segment szyjny i 3 następne tworzą tułów, reszta natomiast odwłok

- segmenty od 5 mają po 2 pary nóg i 2 pary przetchlinek [każdy taki pierścień jest diplosomitem powstałym ze zlania się 2 segmentów:

* pierwszego przedniego- przedpierście-nia (prosomitu)

* drugiego tylnego- zapierścienia (metasomitu)]

- protosomit i metasomit każdego pierścienia są ze sobą połączone

- aby ruchliwość ciała nie była ograniczona poszczególne diplosomity wchodzą w siebie jak w teleskopie (protosomit danego pierścienia wchodzi w metasomit poprzedniego i łączy się z nim za pośrednictwem błony słabo przepuszczalnej błony słabo przepojonej solami wapnia)

- w diplosomach tylko tergity są ze sobą zlane, sternity natomiast wyraźne odgraniczone i nieraz zestawione ruchomo

- wyraźne pleuryty tylko u nielicznych form

- koniec ciała stanowi segment preanal-ny –segment pojedynczy bez nóg i gruczołów obronnych, otacza segment analny z odbytem osłoniętym 3 pokrywami odbytowymi (2 po bokach i 1 na stronie brzusznej)

- segment preanalny posiada od góry krótszy lub dłuższy zaostrzony wyrostek, nieowłosiony wyrostek (brak go u postaci zwijających się w kulkę)

- niektórzy przedstawiciele rzędu Nematophora nie mają na segmencie preanalnym zaostrzonego wyrostka (za to posiadają 1-3 par małych przezroczystych brodawek, zakończonych długimi szczecinkami)

- w tych brodawkach znajdują się gruczoły przędne (ochrona jaj, kokony, w których się chowają podczas linienia)

- segment preanalny obejmuje strefę wzrostu wytwarzającą pierścienie podczas linienia

- głowa

- duża głowa, mniej lub bardziej zaokrąglona

- na głowie 1 para czułków 8 –członowych, ostatni człon jest mniej lub bardziej zgrubiały i opatrzony stożkami zmysłowymi

- po bokach skupienie mniejszej lub większej liczby oczek (brak zjawisko wtórne)

- w pobliżu nasady czułków narząd Tomosvary’ego (okrągły, podobny do oczka, podkowiasty)

- boczne ścianki spodniej strony głowy są objęte członami nasadowymi żuwaczek, pozostała jej część pokryta wielką płytką gębową, a jej przednia część styka się z wargą górną – gnatochilarium

- nasadowe człony żuwaczek są stawo-wato połączone zarówno z brzegami bocznymi puszki gębowej, jak też z gnatochilarium

- gnatochilarum powstało ze zlania się w 1 płytkę szczęk I pary oraz wstecz-nionych szczęk II pary

- odnóża

- nogi kroczne stosunkowo krótkie (zwierzęta powolne)

- liczba par nóg jest bardzo różna, zależy od rodzin, gatunków i płci

- najmniej odnóży 13 par mają strzępnice (Polyxenus)

- nogi kroczne składają się zasadniczo z:

* biodra- coxa

* krętarz- trochanter

* przedudzie- praefemur

* uda- femur

* zaudzia- postfemur

* goleni- tibia

* stopy- tarsus, zakończonej zwykle pazurkiem, u Pselaphognatha przylgą

- niektóre formy maja w biodrach tzw. worki biodrowe (mogą być wynikowy-wane na zewnątrz)

-u samców większości gatunków określone pary nóg uległy silnemu przekształceniu, odgrywając silną rolę w kopulacji (np. u Julidea pierwsza para nóg przekształciła się w drobne haczyki)

- u skulicowatych (Glomeridae) ch...