Historia
filozofii
Według wykładów
Ks. Rektora dr Wiesława Meringa
Pelplin 2000
*** Historia filozofii starożytnej ***
U jej początków stoi mit, który próbuje odpowiedzieć na podstawowe pytanie. Odpowiedzi mitu przyjmowano na wiarę. Nie dociekano racji mitu. Problemy podejmowane przez mit były filozoficzne, zatem mitu nie wolno lekceważyć. W micie problematyka filozoficzna jest obecna w zalążku. Do mitologii sięgał często Arystoteles. Z mitologii Homera i Hezjoda dowiadujemy się o teogonii i kosmogonii (ujęcie pochodzenia świata). U Homera przyczyną jest Okeanos i Hetyta (bóstwo morskie). Hezjod wywodzi początek z chaosu, eteru i czasu. Problem przemijania, problem zła, odpowiedzialności i winy, losu, śmierci i tego co po niej. Około VI wieku w mitologii pojawia się wątek związany z kultem boga Dionizosa (bóg życia, wina, płodnej natury). Jego prorokiem był Orfeusz. Ten nurt nazywa się orfizmem (jego wskazania odznaczały się mistyką). Te elementy są obce mentalności przekonania, że ciało jest więzieniem duszy, która musi w nim przebywać tak długo, póki się nie oczyści.
Mit był wierzeniem, logos dostarczał dowodów na poparcie swoich tez. Logosem zajmują się filozofowie. Na przebudzenie myśli filozoficznej wpłynęły w Grecji:
Twórczy, otwarty na wszystko co piękne i prawdziwe, dociekliwy i subtelny umysł ludzki (grecki) – mentalność.
Położenie geograficzne Grecji – żeglarstwo, uprawa roli, trzeźwość obserwacyjna.
Ustrój polityczny państewek (polis). Naczelnym miejscem w tych państwach była agora, czyli miejsce spotkań wszystkich ludzi, chętnie byli widziani obcy. Tam gdzie ład, dobrobyt i wolność, tam może rozwijać się filozofia. „Najpierw trzeba żyć, potem filozofować.”
1. Czas tworzenia, powstawania ok. VI w. przed Chr. okres powstawania filozofii. Charakterystyka: podejmowała zagadnienia kosmologiczne, głównie zainteresowanie filozofią przyrody.
Szkoła Jońska, eleaci, filozofia zmiany i tożsamości, a potem próby pojednania tych dwóch orientacji: Pitagoras ze swoją szkołą.
2. Oświecenie starożytne – V wiek.
Pojawiają się zagadnienia dotyczące człowieka (antropologiczne), filozofia o charakterze humanistycznym. „Człowiek jest miarą wszystkiego.” Dwie szkoły: Sofiści, Sokrates.
3. Wielkie systemy – V - IV wiek
Pojawiają się najwięksi autorzy: Platon, Sokrates. Wielkie dlatego, że filozofia interesuje się całą rzeczywistością (człowiekiem, Bogiem, materią).
4. Filozofia hellenistyczna – III w. przed - I w. po Chr.
Szkoły: Stoicy, epikurejczycy, sceptycy. Problematyka: praktyczna, etyczna, jak żyć jak postępować, jak osiągnąć szczęście.
5. Filozofia synkretyczna I w. przed Chr. – IV/V wiek po Chr.
Charakter religijny (neoplatonizm)
I. Filozofia przedsokratejska ok. VI wiek przed Chrystusem
Przedmiotem zainteresowania kosmos, wszechświat materialny. Polegało na zidentyfikowaniu „arche” (praprzyczyny).
1. Zainteresowanie przyrodą.
2. Odnalezienie „arche”.
Interesowali się powstawaniem i zanikaniem rzeczy. Wielu z nich łączyło zainteresowania filozoficzne z przyrodniczymi. Mówiąc o „arche” mamy na myśli przyczynę rzeczową a nie czasową. Problematyka przyrodnicza była ściśle przesiąknięta problematyką teologiczną. Najstarsza strogrecka szkoła jońska: Tales z Miletu, Anaksymander, Anaksymenes.
Uważany był jako jeden z siedmiu mędrców. Nie pozostawił żadnych dzieł. Uważają go za odkrywcę Małej Niedźwiedzicy. Zajmował się astronomią. Odkrył bieg słońca od zwrotnika do zwrotnika. Wpisał trójkąt prostokątny w koło.
Dziękował:
- za to, że się urodził człowiekiem a nie zwierzęciem,
- za to, że urodził się nie kobietą a mężczyzną,
- za to, że urodził się grekiem a nie barbarzyńcą.
Mawiał, że „śmierć nie różni się od życia.” Co jest trudne? Poznać samego siebie. Co jest najprzyjemniejsze? Osiągnąć to czego się pragnie. Szczęśliwy: zdrowe ciało, podatną duszę, naturę gotową do szkolenia.
Tales nie pytał jaki był początek tylko co jest początkiem? Praprzyczyną dla niego jest woda. Materia cała jest ożywiona – hylozoid (hyle – materia). Głoszenie hylozoizmu jest to traktowanie przyrody na sposób ożywiony. Dla filozofów greckich wszystko było pełne bogów.
Uczeń Talesa. Autor dzieła o przyrodzie. Sprowadził z Babilonii do Grecji zegar słoneczny i pierwszą mapę ziemi.
„Arche” otrzymuje filozoficzne znaczenie. Jest to podstawowa natura, istota rzeczy. Zmienia się rozumienie natury (grecy to co podlega zmianom), a teraz to co niezmienne to co zachowuje tożsamość. Apejron – bezkres. Apejron jest początkiem – to on jest „arche”, jest ponad zmysłowy, ponad doświadczeniem – to on jest zasadą świata, ilościowo nieskończony, jakościowo nieograniczony. Koncepcja apejronu przypomina arystotelesowską materię pierwszą. Dla greka to co skończone było doskonałe. A teraz to co jest nieskończone, nieograniczone jest doskonałe, bezkres ma cechy boskie.
- wieczny,
- nie starzeje się,
- wszystkim kieruje, jest źródłem ruchu i rozwoju,
- zawsze było, zawsze jest, zawsze będzie,
- jest doskonalszy nawet od bóstw greckich (bo one powstały).
Rzeczy świata podlegają prawu powstania i znikania. Anaksymander chce zasygnalizować nam nieustannego kołowrotu powstawania i znikania, powstawania i powrotu do niego. Kosmos odnosi do całości wszechświata. Gdzie kosmos tam ład, porządek. Cała rzeczywistość materialną można wyrazić w postaci proporcji liczbowych. To one ujawniają plan, porządek, ład całego wszechświata.
Uważa, że „arche” to jest powietrze.
Pracował i działał w Italii. Twórca najważniejszych szkól starożytnej Grecji. Związek pitagorejski miał doprowadzić do etycznego odrodzenia wśród ludów. Zapobiegali o pewne przetworzenie związków. Po śmierci Pitagorasa związek się rozpadł. Nazywano go starszym związku.
- Matematyczny – ci co prowadzili badania naukowe, arystokraci ducha.
- Akuzmatycy – byli słuchaczami, byli zachowawczy, konserwatywni, nadawali piętno codziennemu życiu, asceza, wstrzemięźliwość od mięsa, ryb, wina, korzystali z dorobku tej pierwszej grupy, prowadzili życie wędrownicze, śpiewacze.
Bardzo wiele przejęli od orfików. Dusz wywodzi się z innego świata, istnieje przed połączeniem się z ciałem (preegzystencja). Dusz uważali za nieśmiertelną i oddzieloną od ciała (dualizm). Ciało traktowali jako więzienie duszy. Za jakiś grzech jest zmuszona do przebywania w nim. Jest w niej tak długo, aż się nie oczyści przez ascezę. Nie zawsze zdołała odpokutować za swoje czyny w jednym ciele, dlatego jest reinkarnacja (wędrówka dusz). Przepisy etyczne, które zalecano w tej grupie ludzi nazywano pitagorejskim stylem życia:
najpierw asceza, pobożność, praca naukowa, wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych i rybnych, zabraniali składać przysięgi (w tym wcieleniu mogłaby być w kolizji w innym wcieleniu). Bardzo ceniono sacrum silentium (święte myślenie).
Codziennie wieczorem czynili rachunek sumienia, pytali 3 razy „w czym uchybiłem, co robiłem inaczej” oczyszczeniu duszy służyła praca naukowa, muzyka. Człowiek stanowi cząstkę kosmosu, dzięki swojej duszy jest spokrewniony jest z duchem wszechświata. I to pokrewieństwo pozwala człowiekowi poznać makrokosmos. Pozwoli człowiekowi poznać harmonie jak tam panuje. Zadaniem człowieka jest zbudowanie takiej harmonii w sobie. Temu miały służyć zwłaszcza matematyka i filozofia, one pozwalają człowiekowi zapanować nad zmysłami i one odzmysławiają człowieka. Przyjaźń i braterstwo wszystkich ludzi to dla nich rzecz najświętsza. Pitagorejczycy dokonali szeregu odkryć w matematyce, muzyce, psychologii, medycynie, astrologii, astronomii – ład i porządek panujący we wszechświecie.
Dla nich prazasadą wszystkiego była liczba. Liczba jest zasadą wszystkich rzeczy. Liczba jest istotą rzeczy. Liczby wyrażają to co trwałe, wieczne w rzeczach. One są niezmienną, niezniszczalną racją wszystkiego. Rzeczy są liczbami – jest to ich skrajne powiedzenie. Liczby u pitagorejczyków pełnią to samo co u Arystotelesa forma.
Z wagi przywiązania się do liczby zrodziła się w tym systemie symbolika liczb:
6 – życie; 7 – duch; 8 – miłość; 10 – doskonałość wszechświata.
Usiłowali też wyprowadzić wszystkie rzeczy z najmniejszego, a tym najmniejszym był punkt matematyczny. A ostatecznie rzecz nie wyczerpała się w samej liczbie. O tym świadczy głoszony przez nich dualizm bytu. W przyrodzie są dwa czynniki: kształtujący i kształtowany, określający i określany.
Idea muzyki sfer. My jej nie słyszymy, bo my rodzimy się w trakcie i przyzwyczailiśmy się do niej.
Typowy arystokrata ducha. Mówili, że jest filozofem płaczącym. Przeciwstawiano go demokratyzmowi.
Prazasada dla Heraklita jest ogień. Ogień jest zmianą wszystkiego. Nic nie zmienia się w wiecznym kołowrocie zdarzeń. Ogień i kosmos stale w siebie przechodzą. Zmienność zdaje się płynąć „panta rei”. To co jest zmienne musi być przeniknięte przeciwieństwem. Odkrywa prawo jedności przeciwieństw. Tam gdzie są przeciwieństwa tam toczy się walka przeciwieństw. Staje się źródłem przemocy. Heraklit dostrzegł prawo kosmiczne które nazwał terminem Logos – jest to myśl kosmiczna, ujawnia się przez liczbę, ujawnia ład porządek wszechświata. Nie wystarczyły już mity, jest to pewna próba ukazania transcendencji Boga. Człowiek jest jakby częścią świata jest jakby związany i pochodzi z Bożego Logosu przez co staje się istota tajemniczą. Pierwszy stosował introspekcję. Dusz powinna górować nad ciałem, a szczęście nie polega na zaspokajaniu namiętności. To nie one dają nam szczęście, trzeba walczyć z namiętnościami, lecz zdawał sobie sprawę, ze ta walka jest trudna. Heraklit głosił kult prawa. W obronie prawa człowiek powinien walczyć tak jak w obronie miasta.
Wszystko jest zmiennością nic nie ma stałego, więc szybko pojawia się opozycja – filozofia tożsamości (eleaci). Trzech przedstawicieli eleatów: Ksenofanes, Parmenides, Zenon z Elei.
Przedstawienie Boga na sposób ludzki. Z całym zdecydowaniem występuje przeciw religii ludowej. Uważa, że przedstawianie Bogów na sposób ludzki jest naiwne. Bóstwo jest zupełnie czymś innym. Jeden jest tylko bóg najwyższy. Jest to przezwyciężenie politeizmu. Jaki jest ten Bóg? Cały widzi, cały słyszy. Przedstawia się tu jak czysty akt, poruszający wszystko. Ta wypowiedz budzi zainteresowanie od jak najdawniejszych czasów (od Arystotelesa).
Parmenides
Autor dzieła „O przyrodzie”.
Mamy u niego wyraźną troskę o terminologię naukową. Naczelnym zainteresowaniem jest byt. Jago nauka o bycie musiał być przeciwstawieniem tego co głosił Heraklit. Trzy tezy na temat bytu:
Byt jest. Byt pojmuje statycznie. To co jest w sobie jest ze sobą tożsame. To co bytem koniecznym nie było uznał za niebyt (polemika z Heraklitem).
Byt jest jeden i niezmienny. Spotykamy się tu u niego ze skrajnym monizmem. Ten byt jest wszystkim. Ten byt jest wieczny, niezmienny, wszędzie jednakowy. Przedstawia go sobie jako doskonałą kulę. Byt jest wypełnieniem przestrzeni, niebyt jest próżnią. Stawanie dla niego jest nieporozumieniem.
Myśl i byt są tym samym. Chciał pokreślić związek bytu z myślą. One sobie odpowiadają wzajemnie. Prawa myśli są prawami bytu. Myśl jest jedyną drogą prowadzącą człowieka do prawdy. Ostrzega nas przed zaufaniem doświadczeniu zmysłowemu. To co chwytają zmysły jest tylko pozorem, ułudą.
Cały wysiłek, inteligencję włożył w próbę uzasadnienia poglądów Parmenidesa. Arystoteles uważał, że jest twórcą dialektyki. Dowodził nie wprost wyciągając wnioski, których nie dało się utrzymać. Argumenty były skierowane przeciw wielości rzeczy. Te argumentu stały się inspiracją dla wielu późniejszych filozofów (Kant, Russell, Bergson).
Próby pojednania filozofii stawania z filozofią tożsamości. Podjęli je: Empedokles, Anaksagoras, Demoktyt.
Wszechstronnie wykształcony, lekarz, teolog, zajmował się astronomią. Znany bardziej jako mistyk niż filozof.
Skupiał się na duszy. Dusza jej los, przeznaczenie. Człowiek widzi skrajnie duszę i ciała. Ciało za życia to ziemia, która okrążyła ciało człowieka. Ciało człowieka rozpada się na cztery żywioły, a za życia to ziemia która otoczyła człowieka. Ulegał orfizmowi. Dusza jest elementem boskim w człowieku. Trwała w jedności z całą boską sferą. Jak znalazła się na ziemi? Jakimś szaleńczym sporem, który zaistniał gdzieś w przestrzeni i strącił dusze na ziemię. Wyzwolenie duszy jest możliwe przez ascezę. Dusza po oczyszczeniu wraca do boskiej jedni. Dopiero po wielu wcieleniach wraca do Boga – są to poglądy orfików.
Autor dzieła „O przyrodzie”. Został oskarżony o bezbożność, gdyż nie wystarcza mu religia ludowa.
Składniki są jakościowo niezmienne. Nie powstają i nie giną. Istnieje mieszanina i rozwój. Tyle jest składników ile jakości w przyrodzie, więc nieskończoność. Pratworzywo jest nieskończone, koncepcja muz rozróżnia siłę i materię. Muz jest zasadą świata, która wszystko wyjaśnia, jest prostą, czystą. On jest autorem porządku i ładu we wszechświecie. On ma moc sam z siebie. Jest wszechmocny, wszędzie obecny. Do dziś dyskutuje czy to była koncepcja ducha czy duchowości.
Leucyt był nauczycielem Demokryta. Traktujemy ich łącznie. Reprezentują autonomizm. Demokryt może stanąć obok Platona jako jeden z największych filozofów greckich. Zajmował się wieloma dziedzinami wiedzy: muzyka, filozofia, matematyka, filozofia przyrody. Nazywany był sofia – mądrość.
Nic nie powstaje i nic nie ginie. Przyjmował wielość, stawanie się i ruch (po Heraklicie). Przyjmowali istnienie próżni (atomy i próżnia). To co nie pełne, puste to co pozbawione bytu. Atomy to najmniejsze, niepodzielne dalej cząsteczki. Mają swój ciężar, są niezniszczalne, istnieją. Ilość tych atomów jest nieskończona, różnią się kształtem układem, np. AB, BA, różnią się też położeniem BB. Nie są to punkty matematyczne, ale realne punkty rzeczy. Rzeczy to są układy atomów w próżni. Wszystkie jakości rzeczy są subiektywne (słodkie, gorzkie – mają charakter umowny). Ilość zmysły spostrzegają prawidłowo biernie, np. twardość, kształt (później u Locke’a). Próżnia nierozdzielna od pojęcia atomów, ona istnieje ona jest tak samo konieczna jak atomy po części istniejące w ciałach, które mają naturę porowatą, a po części istnieje jako próżnia całego wszechświata. Ruch to cecha atomów, jest wieczny. Nie ma początku, końca, był i zawsze będzie. Demokryt mówił, że nie trzeba go uzasadniać, jest sam przez się zrozumiały.
Dusza góruje nad ciałem. Też jest zbudowana z atomów, ale są to atomy najsubtelniejsze, najdelikatniejsze, ogniste, gładkie. Między ciałem i duszą nie na zasadniczo różnicy. Wszystko jest zespołem atomów. Między dwoma atomami materialnymi jest jeden duchowy i tak zbudowany jest człowiek. Nazywa go mikrokosmosem. Rozróżnia dwa typy wiedzy:
- prawdziwą (rozumowa),
- ciemną (zmysłowa).
Instancją kierowniczą jest rozum. Nawet jeżeli te dane zmysłowe dają wiedzę ciemną, nie trzeba jej odrzucać bo mobilizuje człowieka do wnikania w głąb.
W etyce głosi idealizm. Człowiek powinien umieć opanowywać siebie, opanować swoje pożądliwości. Najwyższym dobrem jest zaspokojenie człowieka, pogody ducha, radości, harmonii, ciszy. Co wiedzie do takiego stanu? Rozum – to on ma panować nad namiętnościami. To on ma podpowiadać jak uzyskać spokój. Rozum ma kierować się umiarem (unikanie zazdrości, człowiek powinien być zadowolony z tego co ma). Istotą człowieka jest opanowanie siebie poprzez rozum, który ten umiar podpowiada. Rozkosze umysłowe mają w sobie coś nietypowego. Jest to etyka intelektualistyczna.
II. Oświecenie starożytne - V wiek
1. Przedmiotem zainteresowania filozofii staje się człowiek.
2. Nowa jest metoda, którą staje się mowa, przekonywanie. Filozofia stawia sobie inny cel do którego dąży. Filozofia ma służyć budowaniu wiedzy.
Co znaczy mowa?
Pitagoras – przekonywać to rzecz słabszą uczynić mocniejszą tak, że ona pokona tezę przeciwnika.
Przy takim sposobie przekonywania szybko ulegał zagładzie. Jest to najczęściej rozumowanie pozorne.
Pierwszy sofista, pierwszy sformułował program tej szkoły.
Interesowało go wychowywanie młodych ludzi. to było najdoskonalsze zadanie do czego miała służyć filozofia. Cele wychowania. Chciał podnieść moralność młodzieży poprzez oświatę i cnotę. Nauce stawiał cele praktyczne. Chciał nauczyć sprawnego zarządzania domem, państwem. Chciał wyrobić trzy cnoty w człowieku: sprawiedliwość, samodyscyplinę, pobożność. Środki: najpierw człowieka poznać, znaleźć naturalne zdolności człowieka i zachęcić do ćwiczenia. Te trzy cnoty idealnie nadają się na ideał męża.
Głosił cztery tezy:
- sensualizm – prawdę poznaje się tylko przy pomocy zmysłów,
...
dleyk