Gender, rasa, klasa i seksualna orientacja - teoretyczne ujęcia intersekcjonalności [R.Johnson].pdf - ideologia gender - madziewicz

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny

Rebecca Johnso n 1

Gender, rasa, klasa i seksualna orientacja. Teoretyczne ujęcia

intersekcjonalności.

[Nie da się ukryć przeszłosci ani rodziców]. Bezustannie nam towarzyszą, są rządem

cienia, który zawsze zajmuje miejsce w naszym życiu. Tak jak inne elementy

przeznaczenia, pojawiają się zanim postrzegamy, iż już są, jak osady, o których uczymy

się co z nimi zrobić, albo pozwalamy im zatruć nas w ten czy inny sposób. Nie można

ich wymazać, są częścią naszego przeznaczenia, częścią tego co zrobiło nas kim

jesteśmy.

James S. Hans. The Fate of Desire 2

Pojęcie ‘intersekcjonalności’ zajęło ostatnio ważne miejsce w krytycznych analizac h 3 . Ale dla

feminizmu zwracanie uwagi na skrzyżowania nie jest czymś nowym. Jak stwierdza Angela

Miles, w wysiłkach na rzecz zbudowania zintegrowanej feministycznej analiz y 4 od odawna

zwracano uwagę na skrzyżowania. Tak jak Hans w cytowanym na wstępie epigramie, tak i

Miles przypomina o tym, jak ważne jest zwracanie uwagi na przeszłość. Zbyt często,

argumentuje ona, feministyczny projekt teoretyczny ignoruje swoją historię minimalizując

złożoność debat jakie toczyły się w feminizmie na temat potrzeby konstruktywnych i

twórczych podejść do napięć między różnicą 5 a konkretnością - napięcie, które często

pojawia się na skrzyżowaniu przywileju i wykluczenia.

James S. Hans. The Fate of Desire. Nowy Jork: State University of New York Press. 1990. str 147

3 Wśród tekstów, które bezposrednio odnoszą się do analizy intersekcjonalności są: Kimberlé Crenshaw,

“Demarginalizing the Intersection of Race and Sex: A Black Feminist Critique of Antidiscrimination

Doctrine, Feminist Theory and Antiracist Politics” (1989) University of Chicago Legal Forum 139; Darlene

Clark Hine, “‘In the Kingdom of Culture’: Black Women and the Intersection of Race, Gender, and Class”

in Gerald Early, ed., Lure and Loathing: Essays on Race, Identity, and the Ambivalence of Assimilation

(New York: The Penguin Press, 1993) 337; Trina Grillo, “Anti-Essentialism and Intersectionality: Tools to

Dismantle the Master's House” (1995) 10 Berkeley Women's Law Journal 16; Marie-Claire Belleau,

“L'intersectionalite: Feminisms in a Divided World (Quebec-Canada)” in Dany Lacombe & Dorothy

Chunn, ed., Law as a Gendering Practice (London: Oxford University Press, 1999) 19.

Zob. Angela Miles, Integrative Feminisms: Building Global Visions, 1960s-1990s (New York:

Routledge, 1996).

Articles explicitly referring to intersectionality include: Kimberlé Crenshaw, “Demarginalizing the

Intersection of Race and Sex: A Black Feminist Critique of Antidiscrimination Doctrine, Feminist Theory

and Antiracist Politics” (1989) University of Chicago Legal Forum 139; Darlene Clark Hine, “‘In the

Kingdom of Culture’: Black Women and the Intersection of Race, Gender, and Class” in Gerald Early, ed.,

Lure and Loathing: Essays on Race, Identity, and the Ambivalence of Assimilation (New York: The

Penguin Press, 1993) 337; Trina Grillo, “Anti-Essentialism and Intersectionality: Tools to Dismantle the

Master's House” (1995) 10 Berkeley Women's Law Journal 16; Marie-Claire Belleau, “L'intersectionalite:

Feminisms in a Divided World (Quebec-Canada)” in Dany Lacombe & Dorothy Chunn, ed., Law as a

Gendering Practice (London: Oxford University Press, 1999) 19

4 Zob. Angela Miles, Integrative Feminisms: Building Global Visions, 1960s-1990s (New York:

Routledge, 1996).

Chodzi tu o feminizm różnicy i argumenty o odmienności kobiet od mężczyzn – przyp. red.

Robocza wersja tłumaczenia 1 marca 2009

1 Dziękujemy Rebece Johnson za uprzejmą zgodę na polski przekład i zamieszczenie go w Bibliotece Online

Think Tanku Feministycznego.

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny

Biorę do serca uwagi Miles. Aby naszkicować podstawy teorii intersekcjonalności

skomentuję pewne momenty z historii ruchu feministycznego, badań i praktyki, które są

częścią naszego rządu cienia, który czyni z nas to, kim jesteśmy. Nie będę opisywać całej

historii ruchu feministycznego, raczej idąc śladem Foucaulta 6 moim zamiarem jest

genealogia przemieszczeń, które nadały kształt rozwojowi teorii intersekcjonalności.

Proponuję konceptualną ‘historię teraźniejszości’ feministycznej teorii intersekcjonalności,

raczej niż historię ruchu kobiet. Chodzi mi o to, aby naszkicować kontury teorii

intersekcjonalności, przy czym opis ten w dużej mierze oprze się na historii dyskusji na temat

esencjalizmu i tożsamości, jakie toczyły się w feministycznym środowisku.

W ramach wstępu do tej dyskusji chciałabym się podzielić następującą refleksją. Aktywistki

bardzo często napotykały na bardzo różne argumenty dotyczące esencjalizmu i tożsamości,

zależnie od tego czy sprawy którymi się zajmowały miały charakter publiczny czy prywatny,

a także na jakich arenach były artykułowane. Toteż najpierw przedstawię kilka refleksji na

temat podziału na prywatne i publiczne, gdyż to w kontekscie tego podziału rozwinęła się

teoria intersekcjonalności.

Intersekcjonalna aktywistka i podział na prywatne/publiczne

Założenie wydzielenia domen prywatnych i publicznych leży u podstaw społecznego życia

i polityki nowoczesnego państwa liberalnego. Podział na prywatne i publiczne dostarcza

konceptualnej ramy dla rozgraniczenia tych różnych domen i określa jakie formy aktywności

są w nich podejmowane. Z jednej strony mamy pewne działania, które ujmowane są jako

sprawy publiczne czy polityczne. Z drugiej strony są pewne formy aktywności, które są

ujmowane jako sprawy prywatne czy osobiste.

Można oczywiście argumentować, iż żadna forma aktywności nie ma ontologicznego statusu

‘publiczności’ [publicness] czy prywatności. Publiczne i prywatne, jak uroda istnieje tylko w

spojrzeniu tego, kto patrzy. A patrząca/ patrzący przeważnie postrzega świat za

pośrednictwem tej czy innej ideologii 7 . Chociaż standardy urody różnią się w zależności od

miejsca czy historycznego okresu, i chociaż zawsze znajdą się jednostki z niespotykanymi

wizjami czy upodobaniami, to jednak istnieje szeroko upowszechnione przekonanie o tym co

jest piękne, a co nie jest. 8 Na tych samych zasadach upowszechnione jest przekonanie o tym

co należy do domeny publicznej a co jest sprawą prywatną. Przekonanie to nie tyle

odzwierciedla rodzaj danej aktywności, ale raczej ujawnia wpływ dominującej ideologii na to

jak ludzie ujmują [conceptualize] świat, w którym żyją.

Podkreślenie ideologicznego charakteru podziału na prywatne/publiczne nie oznacza, iż

podział ten jest tylko mentalnym konstruktem. Owszem, jest mentalnym konstruktem, ale ze

6 See Michel Foucault, "Nietzsche, Genealogy, History," in Donald F. Bouchard, ed., Language,

Countermemory, Practice: Selected Essays and Interviews (Ithaca: Cornell University Press, 1977) s. 139.

Przekonywujące argument na ten temat sformułował Frank P. Tomasulo, “”I'll See It When I Believe It”:

Rodney King and the Prison-House of Video” w Vivian Sobchack, red., The Persistence of History:

Cinema, Television, and the Modern Event (Nowy Jork: Routledge, 1996) 69.

8 Marilyn Yalom uzasadnia tę teze odnosząc się do piersi i różnicy między wartościowaniem ‘małych

piersi’ na Bliskim Wschodzie, a częstwo wzacnianych silikonem piersi w super wymiarze, jakie są cenione

w naszym kraju. Zob Rozdzial 2 w: “The Erotic Breast” w jej książce , A History of the Breast (Nowy

Jork: Alfred Knopf, 1997).

Bardzo cenny zestaw artykułów na ten temat znajduje się w: Susan B. Boyd, ed., Challenging the Public/

Private Divide (Toronto: University of Toronto Press, 1997).

Robocza wersja tłumaczenia 1 marca 2009

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny

znaczącymi materialnymi konsekwencjami. Podział ten wiąże się z alokacją zadań i

obowiązków pod względem ideologicznym jak i fizycznym . Co znaczące, także ci, którzy nie

podzielają ideologicznych założeń, które określają dany podział obowiązków, niemniej są

temu poddani. Nawet pobieżny przegląd politycznej aktywności kobiet ukazuje trwałe

zainteresowanie tym jak zadania i obowiązki są przydzielane w ramach różnych manifestacji

podziału na prywatne/publiczne 9 . Jak często argumentowały kobiety, posługując się

pojęciem gender, podział został ustalony w ten sposób, że mężczyźni przejęli domenę

publiczną dla spraw jakie są dla nich istotne, wypychając przy tym sprawy kobiet do sfery

prywatnej 10 . Problemy mężczyzn nie tylko zdominowały, ale i zdefiniowały sferę publiczną.

Z kolei sprawy kobiet, o tyle o ile różnią się od problemów, którymi zajmują się mężczyźni,

zostały scharakteryzowane jako prywatne. Jak ujmuje to Gavison, etykietowanie czegoś jako

prywatne czy osobiste ma daleko idące materialne, to jest społeczne, ekonomiczne i

polityczne konsekwencje:

Celem określania tej czy innej aktywności jako ‘prywatnej’ jest wyłączenie tej

aktywności decyzji czy skargi poza arenę społeczna, polityczną czy publiczną i

powiązanie jej ze specjalnymi okolicznościami czy obowiązkami jednostki czy jednostek,

których one dotyczą. Ta definicja z kolei wskazuje jakie jest właściwe podejście i adresat

problemu czy skargi. Jednostka, która cierpi z powodu osobistych trudności może

potrzebować pomocy lub terapii. Chociaż dostępność takiej pomocy może być ujęta jako

kwestia społeczna, ale konkretny problem nie jest sprawą publiczną. 11

Nie zaskakuje więc, że aktywistki w dużym stopniu odwoływały się do słynnego sloganu

’osobiste jest polityczne’. Ten klasyczny postulat zawsze służył podważeniu tych elementów

podziału na prywatne/publiczne, które określały iż sprawy kobiet są prywatne lub osobiste.

Jak argumentuje Carol Hanish, ‘osobiste problemy są zawsze polityczne” 12 . O ile to wezwanie

do protestu efektywnie stawiało na pierwszym planie rozrysowanie podziału na to co

prywatne i publiczne, to jednak nie dawało odpowiedzi na skomplikowane wyzwania wobec

tych rozrysowań. Niektóre wyzwania przybrały formę wewnętrznej krytyki podziału.

Wewnętrzna krytyka opierała się na argumencie, iż podział ten jest źle rozrysowany.

Zewnętrzna krytyka z kolei kwestionowała legitymizację podziału samego w sobie, sugerując

przy tym, że żaden podział nie powinien być rozrysowywany, wprost przeciwnie, podział na

świat publiczny i prywatny nieodłącznie skutkuje krzywdzącą lub dyskryminacyjną

dystrybucją korzyści i ciężarów, toteż powinien być zamazan y 13 .

Toteż stwierdzenie iż ‘osobiste jest polityczne’ nie są prostym żądaniem, aby pewne sprawy

znalazły się po publicznej raczej niż po prywatnej stronie podziału. Oznaczają one, iż samo

rysowanie linii podziału jest polityczne samo w sobie. Ich największą wartością jest zdolność

do zakwestionowania oczywistości tego podziału i wymuszenie społecznego uzasadnienia dla

każdego rozrysowania linii. Chociaż w życiu niewiele jest co można określić albo jako

publiczne, albo jako prywatne, to jak rozrysowane są granice niesie ze sobą poważne skutki.

Bez względu na to czy podejmujemy wewnętrzną czy zewnętrzną krytykę tego podziału,

teoretyczki intersekcjonalności ustawicznie przypominają nam, jak na konkretne sposoby

płeć, rasa, klasa, seksualna orientacja odgrywają rolę w różnej dystrybucji korzyści i

Cenny zbiór artykułów, które analizuja historię tego pojęcia w: Susan B. Boyd, ed., Challenging the

Public/Private Divide (Toronto: University of Toronto Press, 1997).

10 Np. Zob.: Jean Bethke Elshtain, Public Man, Private Woman: Women in Social and Political Thought

(Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1981).

11 Ruth Gavison, “Feminism and the Public/Private Distinction” (1992) 45 Stanford Law Review 1, s. 19.

12 Carol Hanisch, “The Personal Is Political”. W: Barbara A. Crow, ed., Radical Feminism: A Documentary

Reader (Nowy Jork: New York University Press, 2000) 113 at 114.

Dyskusja tych krytyk w Gavison, ibidem

Robocza wersja tłumaczenia 1 marca 2009

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny

ciężarów w obydwu z tak zwanych publicznych czy prywatnych światów. Zwróćmy się więc

do zapowiadanej wcześniej konceptualnej historii teraźniejszości.

Teoria intersekcjonalności. Uznanie rządu cienia

Wykluczenie kobiet ze stanowisk, gdzie mogły mieć wpływ na życie publiczne było jedną z

kwestii jakie w początkowym okresie podnosiła druga fala feminizmu 14 . Jak argumentowano,

wykluczenie to wiązało się nie tylko z numerycznie kalkulowaną nieobecnością kobiet w

polityce i na zawodowych stanowiskach, ale także ze stronniczym przekazem dokumentów

historycznych i wiedzy społecznej. Dokumenty te opowiadały ‘jego’ historię, jako historię

uniwersalną, a która tylko w części była prawdziwa. Dale Spender ujęła to w ten sposób:

Mężczyźni, dominująca płeć mają tylko częściowy ogląd świata, a jednak zajmują taką

pozycję, która pozwala im przedstawić ich poglądy i wartości jako ‘prawdziwe’ i jedyne

wartości; ich pozycja pozwala im narzucać tę wersję na inne istoty ludzkie, które nie

podzielają ich doświadczenia. Jest to jedna z kluczowych cech dominacji.... jest to środek

za pomocą którego połowa ludzkosci może narzucić swoją wersje rzeczywistości drugiej

połowie i nalegać aby ta druga połowa widziała wszystko na ich sposób. 15

Jak argumentowaly feministk, doświadczenie kobiet nie bylo odzwierciedlane w

dokumentach rzekomo uniwersalnej wiedzy ludzkiej (human knowledge). Kobiety były

wykluczane z dokumentów historycznych, albo reprezentowane na sposoby, które nie

odzwierciedlały ich nieodnotowanych przeżyć ani doświadczeń.

Wobec tego częściowego uniwersalizmu kobiety zaczęły podkreślać swoje różnice w

stosunku do mężczyzn. Feministki argumentowały, że kobiety mają wspólne doświadczenia

ucisku i wykluczenia. W szeregu dyscyplin naukowych kobiety zaczęły badania i

dokumentowanie tych wykluczeń. Wykluczenie kobiet nie dotyczyło wyłączenie fizycznej

nieobecnosci, chociaż o to także chodziło. W grę wchodziła także nieobecność kobiet i ich

perspektyw w szerokim zakresie dyscyplin wiedzy naukowej: w filozofii, historii, naukach

technicznych, sztuce, prawie, religioznawstwie, językoznawstwie, polityce, psychologii.

Slogany takie jak ‘Siostrzeństwo jst globalne’ podkreślały wspólną kobiecą tożsamość i

wzywały do zjednoczonego politycznego działania w celu osiągnięcia zmian politycznych i

skończenia z historią wykluczeń opartych na płci 16 .

Podczas gdy istniała zgoda co do tego, iż kobiety są nieobecne w wielu obszarach ludzkiego

działania, poglądy na temat znaczenia tej nieobecności i jak ją skorygować były podzielone.

14 “Druga fala feminizmu” określa aktywizm kobiet, jaki pojawił się wraz ze społecznym fermentem z lat

1960s. ‘Pierwsza fala feminizmu’ odnosi się do aktywności z późnego XIX i wczesnego XX wieku,

skupionej na prawach wyborczych i prawach majątkowych zamężnych kobiet. Jeden z klasycznych

kanadyjskich tekstów na temat pierwszej fali to: Catherine L. Cleverdon, The Woman Suffrage Movement

in Canada (Toronto: University of Toronto Press, 1950).

15 Dale Spender, Man Made Language (Londyn: Routledge & Kegan Paul, 1985) 1-2.

16 Kolekcja ulotek, komiksow, manifestów i innych pisemnych dokumentów odziweirciedlajaytch

różnorodność drugie fail zob. Rosalyn Baxandall and Linda Gordon, eds., Dear Sisters: Dispatches from

the Women's Liberation Movement (Nowy Jork: Basic Books, 2000). Zbiór teoretycznych artykułów z

tego okresu zob. Crow, ibidem.

Robocza wersja tłumaczenia 1 marca 2009

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny

Dobrze to widać w obszarze debaty na temat jednakowości i różnicy [sameness/difference] 17 .

Problem dotyczył tego jak teoretyzować różnicę. Jaką róznicę powinny robić te różnice?

Historycznie, odmienność [difference] kobiet usprawiedliwiała ich wykluczenie ze świata

pracy i polityki. Opierając się na argumentach, iż odmienność kobiet nie powinna być

przyczyną ich ucisku, w ramach jednego z kierunków myślenia uważano, iż najlepszą

strategią jest zapewnienie iż kobiety i mężczyźni są zasadniczo (z punktu widzenia prawa)

podobni do siebie. Tak więc odmienność kobiet nie powinna uzasadniać ich wykluczenia.

Strategia polegała na tym, aby usuwać bariery, które wykluczały kobiety etykietując je jako

‘różne’. Problem fałszywej uniwersalności miał być rozstrzygnięty przez dodanie kobiet.

Kiedy już kobiety dojdą do władzy i na stanowiska, ich obecność zrobi różnicę. Kobiety

przeobrażą struktury władzy od wewnątr z 18 .

W ramach drugiego kierunku myślenia uważano, iż strategia ta nie rozwiązuje problemów

fałszywej uniwersalności. Jeśli kobiety dostaną równe szanse, będą mogły osiągnąć sukces

na warunkach męskiego świata, ale co z regułami, który tym światem rządzą? Być może

metoda „dodaj i zamieszaj’ pozwala na włączenie kobiet przez asymilację, zacierając przy

tym istotne różnice. Modyfikacja systemu przez włączenie kobiet pozwoli kobietom

konkurować z mężczyznami, ale na już ustalonych warunkach. A jeśli znaczenie

odmienności kobiet wiąże się z tym, że mogą dostrzec potrzebę radykalnych zmian?

Skutkiem strategii włączenia kobiet będzie zaledwie asymilacja, podczas gdy głębokie

struktury ucisku i wykluczenia będą pominięte 19 . Toteż, jak argumentowano, afirmacja i

waloryzacja różnic będzie lepszą strategią.

Zastrzeżenia pojawiły się w samym środku ontologicznych i politycznych debat. W

feministycznych środowisku głos zaczęły zabierać kobiety kolorowe, które przestrzegały, że

feminizm powtarza błędy przypisywane przezeń ‘męskiemu nurtowi’ myślenia. Audre

Lorde ostrzegała, że feministki skłaniają się do myślenia o ucisku na uniwersalnych zasadach,

podczas gdy siatka pojęciowa uniwersalizmu zamazuje doświadczenia kobiet kolorowych.

Zwracając się do feministek, aby były bardziej wrażliwe na różnice między kobietami, a nie

tylko różnice między mężczyznami a kobietami, powiedziała ona:

Różnice wiążą się z tym, iz kobiety są uciskane, co przybiera zróżnicowane formy i

zakres. Niektóre z nich są wspólne, inne nie. Owszem, ucisk kobiet wykracza ponad

rasowe czy etniczne granice, ale nie znaczy to iż jest on identyczny w ramach tych

granic. 20

Kobiety kolorowe zaczęły zabierać głos na temat specyficznych postaci ucisku jakiego

doświadczają i poczucia wykluczenia z feministycznego środowiska oraz zwróciły uwagę na

17 Na temat debaty o jednokowości/różnicy zob. Joan C. Williams, “Dissolving the Sameness/Difference

Debate: A Post-Modern Path Beyond Essentialism in Feminist and Critical Race Theory” (1991) Duke

Law Journal 296.

18 Ten doprawdy skromny argument był sformułowany przez pierwszą w Kanadzie sędzię Sądu Najwyższego.

Bertha Wilson, “Will Women Judges Really Make a Difference?” (1990) 28 Osgoode Hall Law Journal 507. Jej

argument jes nadal kontrowersyjny w niektórych środowiskach. I tak grupa prawicowych konserwatywnych

kobiet “REAL Women” (akronim “Realistic, Equal, Active for Life”) wniosła formalne zażalenie do

Kanadyjskiej Rady Sądownictwa w sprawie ‘feministycznych’ poglądów zawartych w przemówieniu sędzi

Wilson. Zob REAL Women, “Letter to the Editor”, Toronto Star , 24 February 1990.

19 Wychodząc z takich załóżeń, Ferguson argumentuje, ze biurokracji nie można zmienić od wewnątrz. Za

zajmowanej przez nie pozycji kobiety widzą że system jest wadliwy. Liberalna strategia włączenia, choć godna

pochwały nie dostrzega skali problemu: Kathy E. Ferguson, The Feminist Case against Bureaucracy

(Philadelphia: Temple University Press, 1984).

20 Audre Lorde, “Open Letter to Mary Daly” in Sister/Outsider: Essays & Speeches by Audre Lorde (Freedom,

CA.: The Crossing Press, 1984) ss. 66 - 70.

Robocza wersja tłumaczenia 1 marca 2009

Gender, rasa, klasa i seksualna orientacja - teoretyczne ujęcia intersekcjonalności [R.Johnson].pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: