Kozaczyzna i powstania kozackie
Po 1569 roku, po unii lubelskiej na Ukrainie (Siczy Zaporoskiej) kształtowała się złożona sytuacja społeczna, religijna i narodowościowa. Szczególnie nasilił się ucisk pańszczyźniany, przy czym chłopi ukraińscy z taką formą ucisku spotkali się pierwszy raz. W następstwie tego nasiliły się nastroje antyfeudalne. Z kolei konflikt narodowościowy związany był ze stosunkiem polskiej magnaterii i spolszczonej szlachty ukraińskiej do uciskanych chłopów ukraińskich. Konflikt religijny wyrastał miedzy katolicką szlachtą oraz magnaterią polską i ukraińską, a ciągle wiernymi prawosławiu chłopami ukraińskimi.
Do tych wewnętrznych trudności na Ukrainie doszedł jeszcze problem kozacki. Kozacy to ludność wolna, zamieszkująca tereny naddnieprzańskie, zajmująca się prostymi zajęciami: łowiectwem, rybołówstwem, rolnictwem. Kozacy nie uznawali zależności feudalnej, liczyli się tylko z własnymi dowódcami. Dla celów obronnych powołali organizację wojskową. Na ich czele stał hetman zaporoski. Początkowo nie stanowili oni żadnego problemu, ale przy wzroście ucisku na Ukrainie i w Rzeczpospolitej do Kozaków przybywali zbiegowie chłopscy. Rzeczpospolita chcąc opanować ten problem wprowadziła tzw. rejestr kozacki. Powstało więc pojecie Kozaków rejestrowanych i nierejestrowanych. Kozacy rejestrowani otrzymywali od Polski żołd za cenę obowiązku służby wojskowej na rzecz Rzeczpospolitej i utrzymania dotychczasowej wolności.
Do bezpośredniego konfliktu miedzy Rzeczpospolitą, a Kozakami doszło w okresie rządów Władysława IV. Kozacy utrzymywani byli przez dłuższy czas w pogotowiu bojowym ze względu na planowaną przez króla wojnę z Turcją. Sejm nie aprobował tych planów, Kozacy nie uzyskali wynagrodzenia i możliwości łupów. W tych okolicznościach przy zestawieniu z wyjątkowo trudną sytuacją wewnętrzną Ukrainy doszło w 1648 r. do wybuchu powstania kozackiego, pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Bardzo szybko przekształciło się ono w walkę ludu Ukrainy o niepodległość.
Rzeczpospolita początkowo zlekceważyła rozmiary powstania. Wojska polskie poniosły klęskę w bitwie nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem, pod Piławcami. Potem nastąpiła krótka przerwa w działaniach. Wznowiono je dopiero latem 1648 r. Wojska polskie zamknęły się w twierdzy w Zbarażu. Atak turecko - tatarski na twierdzę nie był korzystny dla atakujących, Polacy utrzymali twierdzę. W następstwie tego doprowadzono do tzw. ugody zborowskiej. Na jej podstawie: zwiększono rejestr kozacki, na Ukrainie wyodrębniono 3 województwa, które uzyskały znaczną autonomię, Chmielnicki uzyskał tytuł hetmana polnego. Ponownie działania wojenne wznowiono w 1651 r., wtedy ma miejsce przełomowa bitwa pod Beresteczkiem (Kozacy ponieśli klęskę). Dochodzi do podpisania ugody w Białej Cerkwi. Jej treści nawiązywały do ugody zborowskiej ograniczając jej treści.
W 1654 r. Ukraina podpisała z Rosją ugodę perejasławską. Na jej podstawie została włączona do Rosji. Przy takich treściach tej ugody porozumienie z Perejasławia otwiera kolejny etap wojen polsko - rosyjskich. Będą to wojny z drugiej połowy XVII w. o Ukrainę. Początkowo działania wojenne prowadzone były ze zmiennym powodzeniem, np. wojska polskie poniosły zwycięstwo nad Ochmatowem, a w działaniach na Litwie ponosili klęski. Wkrótce na Rzeczpospolitą spadł Potop szwedzki, stąd od 1655 r. wojna polsko-rosyjska została przerwana. W tym czasie w 1658 r. doprowadzono do kolejnej ugody w Hadziaczu (ugoda hadziacka). Została ona podpisana po śmierci Chmielnickiego, za nowego hetmana Jana Wyhowskiego. Przekreślała ona ugodę z Perejasławia, nawiązywała do ugody zborowskiej, mówiła o utworzeniu księstwa ruskiego pod wodzą hetmana ale zatwierdzonego przez króla polskiego. miało ono posiadać znaczną autonomię (np. swoje przedstawicielstwo na Sejmie Rzeczpospolitej Obojga Narodów), zwiększono rejestr kozacki do 30 tys. Znaczenie - była ona szansą dla Polski; szansą korzystnego rozwiązania problemu Ukrainy. Jednocześnie był to akt spóźniony, gdyż Kozacy nie dowierzali już Polakom.
Wkrótce przeciwko Janowi Wyhowskiemu doszło do powstania kozackiego. Jego następcą został hetman kozacki Juraszko. Wrócił on do umowy z Rosją (perejasławskiej). Dwie armie rosyjskie skierowały się na Rzeczpospolitą, wojna prowadzona była ze zmiennym powodzeniem, chociaż wojska polskie odniosły sukces w bitwie pod Cudnowem. Wojny polsko - rosyjski w drugiej połowie XVII w. zostały zakończone podpisaniem rozejmu w Andruszowie w 1667 r. Mówił on o podziale Ukrainy na lewobrzeżną, która została przyłączona do Rosji (te obszary miały znaczną autonomię oraz prawobrzeżną, która przyłączona została do Polski. Granicą tego podziału był Dniepr. Rozejm w Andruszowie został potwierdzony pokojem Krzysztofa Grzymułtowskiego w Moskwie w 1686 r.
Noane