Elementy psychologii zdrowia WYKŁAD 02.doc

Wykład 2: paradygmat patogenetyczny w psychologii zdrowia

1.       Paradygmat patogenetyczny.

•          Dominujące pytanie: co jest przyczyną choroby i na skutek jakich czynników u człowieka przejawia
się konkretna choroba i konkretne zaburzenia. W podejściu tym celem badań i analiz bieżących jest
poszukiwanie czynników odpowiedzialnych za powstanie i rozwój zaburzeń i chorób.

•          Wieloczynnikowa etiopatogeneza chorób (w powstawaniu chorób i zaburzeń obserwuje się
współudział czynników somatogennych, psychogennych i społeczno kulturowych/ środowiskowych);

Stres:

·         Bodziec (wywiera siłę na człowieka)

·         Reakcja (negatywne reakcje emocjonalne, które powstają w człowieku pod wpływem działania negatywnych bodźców- historyczne rozumienie stresu)

·         Relacja (obecne rozumienie stresu)

2.       Współczesne rozumienie stresu.

R.S. Lazarus i S. Folkman (za: Heszen-Niejodek, 2000, s.470) definiują stres jako „określoną relację między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi".

Rozumienie stresu:

·         Relacyjne (interakcja między sytuacją a człowiekiem)

·         Poznawczo- fenomenologiczne (kryterium wystąpienia stresu stanowi ocena człowieka)

·         Transakcyjne (stres nie jest prostą sumą czynników (człowieka i sytuacji))

Ocena sytuacji:

·         Sprzyjająca

·         Neutralna

·         Stresująca

Ocena stresu (ocena pierwotna):

·         Krzywda- strata (jakaś szkoda już nas spotkała)

·         Zagrożenie (antycypacja szkody)

·         Wyzwanie (przewidywanie osiągnięcia korzyści)

Ocena pierwotna (ocena steru) i ocena wtórna (przegląd własnych możliwości poradzenia sobie za sterem) występują równocześnie

W wyniku ocena wtórnej pojawia się proces zaradczy, mający na celu pokonanie stresu

3.       Stresory jako potencjalne źródło stresu.

SIŁA I ZASIĘG:

•          dramatyczne wydarzenia o rozmiarach katastrof

Ø       uniwersalny

Ø       rzeczywiste stresory obejmujące całe grupy ludzi

Ø       stres ekstremalny, traumatyczny

Ø       stawia wysokie wymagania człowiekowi

Ø       brak przygotowania na taki stras

Ø       pozostawia po sobie ślad w psychice)

•          poważne wyzwania i zagrożenia;

Ø       dotyczą pojedynczych osób

Ø       koncepcja Rahe, Helis (lista sterujących wydarzeń w życiu człowieka np. śmierć współmałżonka, rozwód, wiezienie, kredyt, kłótnie z teściami, zmiana diety, urlop, Boże Narodzenie)

•          drobne codzienne utrapienia.

Ø       nagromadzenie codziennych utrapień może mieć poważne konsekwencje zdrowotne

CZAS ODDZIAŁYWANIA STRESORA:

•          wydarzenia stresowe jednorazowe (incydentalny charakter)

•          wydarzenia periodyczne lub cykliczne (powtarzające się z pewną regularnością)

•          stresory chroniczne, działające permanentnie (np. nieudane małżeństwo)

•          sekwencje, ciąg wydarzeń stresowych, w których stresor inicjujący pociąga za sobą następne (np. utrata pracy, rozwód)

KONTROLOWALNOŚĆ STRESORA (w jakim stopniu wystąpienie, przebieg i następstwa wydarzeń stresujących zależą od celowego działania osób, które doświadczają stresu):

•          wysoki stopień kontroli (np. zmiana stylu życia na polecenie lekarza i uniknięcie tym samym choroby)

•          kontrola ograniczona

•          brak kontroli (np. zawał lub inna ciężka choroba)

•          zmienna kontrolowalność

4.       Reakcje na stres:

•              EMOCJONALNE

np. niepokój, napięcie, złość, przygnębienie, apatia, drażliwość;

•              FIZJOLOGICZNE

np. bóle głowy, zaburzenia żołądkowo-jelitowe;

§          BEHAWIORALNE

np. nadaktywność, impulsywność, zaburzenia łaknienia, konflikty interpersonalne, izolacja

społeczna

§          MOTYWACYJNE

np. utrata zapału, entuzjazmu, obojętność, zniechęcenie.

5.        Współczesna konceptualizacja radzenia sobie,

Definicja radzenia sobie R.S. Lazarusa i S. Folkman (za: Heszen-Niejodek, 2000, s.476): Radzenie sobie to „stale zmieniające się (dynamiczne) poznawcze i behawioralne wysiłki mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby".

Lazarus i Folkman wyróżniają dwie funkcje radzenia sobie:

•          instrumentalną (zadaniową) - zorientowaną na problem mającą na celu poprawę relacji człowieka z otoczeniem;

•          samoregulacji przykrych emocji - zorientowaną na opanowanie reakcji emocjonalnej związanej z doświadczanym stresem.

Obie funkcje mogą być realizowane zarówno przez poznawcze, jak i behawioralne radzenie sobie.

Współczesne rozumienie radzenia sobie (Moos)

Konkretne radzenie sobie może:

Ø       spełniać obie funkcje (poprzez uczenie się wyciszamy emocje związane ze stresem i rozwiązujemy problem)

Ø       spełniać jedną funkcję i być antagonistyczna wobec drugiej (pójście na imprezę przed egzaminem wycisza emocje, ale nie rozwiązuje problemu)

Ø       spełniać jedną funkcję bez antagonizmu wobec drugiej (wcześniejszy powrót z imprezy i powtórzenie materiału- emocje wyciszone, problem rozwiązany)

Ø       spełniać naprzemiennie obie funkcje (krótkie przerwy w nauce, w czasie których np. słuchamy muzyki wyciszają emocje a nauka rozwiązuje problem)

Radzenie sobie ze stresem może być rozpatrywane w kategoriach procesu, strategii i stylu (za: Heszen-Niejodek, 2000, Wrześniewski, 1996). Definicja podana powyżej stanowi przykład procesualnego podejścia do radzenia sobie.

•              proces radzenia sobie to złożony i dynamiczny proces obejmujący całość aktywności człowieka w danej sytuacji stresowej, stanowi on „ciąg zmieniających się w czasie strategii, związanych ze zmianami cech sytuacji i zmianami stanu psychofizycznego jednostki" (Wrześniewski, 1996, s. 47);

§          strategie radzenia sobie to konkretne wysiłki podejmowane przez jednostkę w obliczu stresu stanowiące ogniwa procesu zaradczego; Liczne badania wskazują na dużą zmienność stosowanych strategii w czasie procesu zaradczego oraz zależność od zmieniającego się kontekstu doświadczenia stresowego (Makowska, Poprawa, 2001);

§          styl radzenia sobie - „posiadany przez jednostkę, charakterystyczny dla niej repertuar strategii radzenia sobie z sytuacjami stresowymi" (Heszen-Niejodek, 2000); kategoria stylu odnoszona jest do indywidualnego zróżnicowania dyspozycji determinujących zachowanie jednostki w warunkach stresowych.

6. Psychiczne konsekwencje stresu

§          Ostra reakcja na stres, występuje zazwyczaj natychmiast po zadziałaniu stresu fizycznego i/lub psychicznego, na ogół przemija w ciągu kilku godzin lub dni (ma charakter oszołomienia, któremu towarzyszy silny lęk, zawężenie pola świadomości, zaburzenia orientacji; może mieć jednak obraz analogiczny do innych zaburzeń nerwicowych, zdarzają się fugi i amnezje);

§          Zaburzenia stresowe pourazowe, występują z opóźnieniem (do 6 miesięcy wg ICO-10), charakteryzują się przeżywaniem sytuacji stresowej w natrętnie powracających wspomnieniach, reminiscencjach, koszmarach sennych (szczególna forma PTSD);

...