Edgar Rice Burroughs Ksiniczka Marsa (A Princess of Mars) przeoy Darosaw J. Toru Edgar Rice Burroughs (1875-1950) jest znany przede wszystkim starszemu pokoleniu czytelnikw literatury przygodowej - i to raczej wcale nie jako autor powieci typu science fiction. Swoj pisarsk, oglnowiatow karier zrobi jako ojciec postaci, ktra przez kilka dziesicioleci nie schodzia z ekranw kin, z amw komiksowych czasopism, broszurowych wyda i wci wznawianych ksiek, we wszystkich chyba jzykach wiata. Ten bohater Burroughsa ujrza wiato dzienne jeszcze przed I wojn wiatow, w 1912 roku. Tarzan wrd map" (Tarzan of the Apes) by pierwsz z caej serii ksiek, przedstawiajcych wci nowe i coraz bardziej fantastyczne przygody chopca wychowanego przez mapy, ktry przeksztaci si we wspaniaego mczyzn o wielu cechach supermana. Mnoy przygody swego bohatera sam Burroughs, czynili to liczni naladowcy, w tym wielu autorw komiksw (co byo powodem szeregu procesw o prawa autorskie), brali Tarzana na warsztat wci nowi scenarzyci i reyserzy filmowi. Ta oszaamiajca, zwaszcza hollywoodzka kariera Tarzana okrya jakby cieniem i uczynia, mniej widocznym innego bohatera Burroughsa - Cartera, przeywajcego swoje przygody nie w afrykaskiej dungli, lecz poza Ziemi. Carter zrodzi si w wyobrani Burroughsa mniej wicej w tym samym czasie, co Tarzan, a serie ksiek, ktrych by bohaterem zapocztkowaa Ksiniczka Marsa (A Princess of Mars), ktr przedstawiamy naszym Czytelnikom. Ogldana z perspektywy wspczesnej literatury SF, ksika Burroughsa - jeli ma szans zdobycia sympatii czytajcych - to przede wszystkim swoim urokiem trudnej do podrobienia staroci. Jest do typowym produktem bardzo ju dawnej formuy literatury fantastycznej, a zarazem stanowi odbicie wczesnej wiedzy i pogldw na temat najbliszych Ziemi ssiadw w kosmosie. Burroughs o tyle mieci si w konwencji pisarstwa SF, e stara si - do pewnych granic - dochowa wiernoci wczesnej wiedzy o Marsie. Przyjmuje wic bardzo wwczas gon hipotez Schiaparellego i Lowella na temat kanaw na Marsie. Uwzgldnia znany ju fakt, e masa Marsa jest o wiele mniejsza ni Ziemi, a wiec mniejsze jest cienie. (Utrudnia to bohaterowi w pierwszych chwilach poruszanie si, ale daje mu przewag siy nad Marsjanami). Bierze take pod uwag duszy czas obiegu Marsa wok Soca oraz nachylenie jego osi, powodujce zmiany pr roku. Nie ignoruje te przyjtych wwczas przez nauk pogldw, e atmosfera na Marsie jest bardziej rozrzedzona w porwnaniu z ziemsk i e planeta cierpi na niedostatek wody. Wanie kanay, zgodnie z wczesnymi hipotezami miay suy bardziej racjonalnemu rozprowadzaniu wody po powierzchni wysychajcej planety, stanowic rwnoczenie podstaw do przypuszcze, e musi tam istnie nie tylko ycie, lecz rwnie cywilizacja, Konsekwencje z pogldw Lowella wycign w 1898 r. H. G. Wells, piszc swoj Wojn wiatw", a jeszcze 40 lat pniej Orson Welles potrafi miertelnie przestraszy tysice nowojorczykw opartym na niej suchowiskiem radiowym. Wspczesna bezporednia penetracja przestrzeni kosmicznej, chocia jeszcze ograniczona do obszarw naszego systemu sonecznego pozbawia ju pisarzy SF moliwoci fantazjowania na temat ycia na Wenus czy na Marsie. Radzieckie sondy ukazay nam przyduszon ogromnym cinieniem, rozgrzan do temperatury kilkuset stopni, pusta powierzchnie Wenus. Amerykaskie Marinery przekazay obraz zupenie zamarznitego Marsa, bez adnych kanaw, niemal bez wody i atmosfery, bez ladw ycia, o powierzchni usianej tysicami kraterw, przypominajcej martwy krajobraz Ksiyca, a nie wiat, na ktrym przeywa swe przygody bohater Burroughsa. Z tego punktu widzenia ksika amerykaskiego autora naley ju do historii - i to niejako podwjnie: do minionego ju okresu wiedzy o ssiadujcej z Ziemi planecie i do historii literatury SF. Ale wanie dlatego moe chyba liczy na wzgldy czytelnikw, tych zwaszcza, ktrzy potrafi poddawa si urokowi rzeczy dawnych. Do czytelnikw Przedstawiajc Pastwu w formie ksiki dziwny rkopis kapitana Cartera przypuszczam, e moe by interesujce opatrzenie go kilkoma sowami wstpu, dotyczcymi tego nadzwyczajnego czowieka. Moje pierwsze wspomnienia o nim pochodz z okresu tych kilku miesicy, tu przed wybuchem Wojny Domowej, ktre kapitan Carter spdzi w domu mego ojca w Wirginii. Mimo i byem wtedy zaledwie picioletnim dzieckiem, dobrze pamitam wysokiego, przystojnego, ciemnowosego mczyzn., ktrego nazywaem wujem Jackiem. Na jego twarzy zawsze goci umiech, a w naszych dziecicych zabawach uczestniczy z tym sam zapaem i zaangaowaniem, jakie przejawia, biorc udzia-w rozrywkach dorosych. Czasem caymi godzinami zabawia moj star babk opowieciami ze swego burzliwego ycia, w czasie ktrego zjedzi i pozna niemal cay wiat. Wszyscy go kochalimy, a nasi niewolnicy nieomal caowali lady jego stp. By wspaniaym przykadem mskiej urody. Mierzy dobre dwa cale ponad sze stp wzrostu, mia szerokie ramiona, wskie biodra i wysportowan sylwetk czowieka, ktrego ywioem jest walka. Rysy twarzy mia regularne, ostro wyrzebione, wosy ciemne, krtko obcite i stalowoszare oczy, odbijajce prawy i niezomny charakter. Jego nienaganne maniery i uprzedzajca grzeczno byy z rodzaju tych, jakie spotyka si wrd najlepszych arystokratycznych rodzin na Poudniu. Jedzi konno, szczeglnie gdy goni za sfor ogarw, w sposb, ktry budzi podziw i uznanie nawet u nas, w kraju synnym ze znakomitych jedcw. Syszaem czsto, jak ojciec ostrzega go przed skutkami dzikiej brawury. On jednak mia si tylko i mwi, e nie narodzi si jeszcze ko, ktry mgby go wysadzi z sioda. Gdy wybucha wojna, opuci nas i nie widziaem go przez nastpnych pitnacie czy szesnacie lat. Przyjecha po raz wtry bez uprzedzenia i byem bardzo zdziwiony, gdy zauwayem, e przez ten cay czas wcale si nie zestarza ani te nie zmieni w aden widoczny sposb. Wrd ludzi by tym samym radosnym i szczliwym czowiekiem, ktrego pamitalimy z dawnych dni. Widziaem go jednak kilkakrotnie, gdy przypuszcza, e jest sam; siedzia wwczas godzinami, patrzc w przestrze, z twarz cignit tsknot i cierpieniem. Noce spdza ze wzrokiem utkwionym w niebo i dopiero cae lata pniej, gdy przeczytaem jego rkopis, zrozumiaem powd tego dziwnego zachowania. Powiedzia nam, e po zakoczeniu wojny spdzi pewien czas poszukujc zota na terenie Arizony. Nieograniczone sumy pienidzy, ktrymi dysponowa dowodziy, e te poszukiwania zostay zakoczone penym sukcesem. Jednak o szczegach swego ycia mwi bardzo powcigliwie, a waciwie nie mwi o nich wcale. Zosta z nami pr wie rok, a potem pojecha do Nowego Jorku, gdzie kupi niewielk posiado nad rzek Hudson. Odwiedzaem go tam raz do roku, przy okazji moich handlowych podry - mj ojciec i ja posiadalimy w owym czasie wiele sklepw, rozsianych po caej Wirginii. Kapitan Carter byt wacicielem maej, lecz piknej willi, malowniczo pooonej na urwistym brzegu rzeki. Podczas jednej z moich ostatnich wizyt, w zimie 1885 roku, zauwayem, e by bardzo zaabsorbowany pisaniem - tego wanie, jak teraz przypuszczam, manuskryptu. Powiedzia mi wwczas, e chce, jeeli mu si. co przytrafi, abym zaopiekowa si jego posiadoci. Wrczy mi klucz do skrytki w szafie pancernej stojcej w jego gabinecie, w ktrej miaem znale testament i pewne osobiste instrukcje. Wymg na mnie uroczyst przysig, e wszystkie cile wypeni. Tego dnia, udajc si na spoczynek, zauwayem go z okna mego pokoju. Sta w promieniach ksiyca na zwrconym ku rzece urwisku, z rkami wycignitymi ku niebu, jakby baga o lito. Pomylaem wwczas, e si modli i zdziwiem si nieco, bowiem nigdy nie uwaaem go za czowieka religijnego. W kilka miesicy po powrocie do domu, chyba pierwszego marca 1886 roku, otrzymaem telegram, w ktrym prosi, abym natychmiast do niego przyjecha. Byem zawsze jego ulubiecem wrd modszej generacji Carterw, wic niezwocznie pospieszyem. Przybyem na ma stacje, oddalon o blisko mil od jego posiadoci, rankiem czwartego marca 1886 roku. Czeka na mnie sucy. Gdy mu poleciem jecha do domu kapitana, powiedzia, e jeeli jestem przyjacielem jego pana, ma dla mnie bardzo ze wiadomoci. Tego ranka, krtko po wschodzie soca, str ssiedniej posiadoci znalaz kapitana Cartera martwego. Z jakiej przyczyny ta wiadomo wcale mnie nie zaskoczya, pojechaem jednak najszybciej, jak to byo moliwe, by zaj si pogrzebem i sprawami, ktre mi zostawi. W maym salonie zastaem szefa lokalnej policji, kilku mieszkacw miasta oraz stra, ktry opowiedzia szczegy, zwizane ze znalezieniem ciaa. Gdy si na nie natkn byo jeszcze ciepe. Leao w niegu, z rkami wycignitymi ku krawdzi urwiska, w pozycji jak sobie uwiadomiem, identycznej z t, w jakiej widywaem kapitana w owe noce, gdy zdawa si baga niebo o ask. Ciao nie nosio adnych ladw przemocy i koroner, przy pomocy miejscowego lekarza, szybko wyda orzeczenie o mierci na skutek zawau serca. Gdy wreszcie zostaem sam, otworzyem kas pancern i oprniem szuflad, w ktrej, jak mi mwi, znajd przeznaczone dla mnie instrukcje. Byy one istotnie do osobliwe, ale wypeniem je do ostatniego szczegu, najuczciwiej jak potrafiem. Kapitan poleci mi przewie swoje ciao do Wirginii bez balsamowania i zoy w otwartej trumnie w grobowcu, ktry poprzednio wybudowa. Jak si pniej przekonaem, grobowiec posiada bardzo dobr wentylacje. W instrukcjach byo zawarte danie, abym osobicie dopilnowa cisego wykonania wszystkich polece, zachowujc tajemnice, jeli okae si to konieczne. Majtkiem zadysponowa w sposb nastpujcy: przez 25 lat miaem otrzymywa wszystkie pynce z niego dochody, po czym prz...
wielki.borsuk