Pojęcie procesu rewalidacji, uwarunkowania efektywności jego przebiegu:

1.      Kierunki, zasady i formy procesu rewalidacji

2.      Drogi oddziaływań rewalidacyjnych

3.      Metody działalności rewalidacyjnej

POJĘCIE  REWALIDACJI

       Ograniczenia możliwości poznawczych powodują utrudnienie procesów poznawczych i wychowawczych, a tym samym wymagają stosowania specjalnych metod dydaktycznych i wychowawczych.

Upośledzenia powodujące trudności poznawcze są bardzo różne: są dzieci, które nie mogą odbierać określonych informacji (np. akustycznych) albo mają trudności z rozumieniem i przyswajaniem informacji (np. dzieci z niedorozwojem umysłowym)
i dzieci, które nie chcą lub opornie przyjmują treści kształcące (np. dzieci niedostosowane społecznie). Dlatego  metody i środki, a także cele kształcenia muszą być dostosowane do zasadniczych trudności poznawczych i wychowawczych dzieci
i uwarunkowane ich indywidual­nymi właściwościami. Dla poszczegól­nych rodzajów upośledzeń istnieją oddzielne metodyki nauczania i wychowania (np. proces nauczania dzieci niewidomych musi być oparty na innych założeniach dydaktycznych niż proces nauczania głuchych).  Podstawowe cele kształcenia są  takie same - niezależnie od rodzaju upośledzenia - chodzi o optymalny rozwój jednostki i najlepsze przystosowanie do życia w środowisku normalnym. Z tego wynikają ogólne założenia, ogólne zasady wycho­wania specjalnego, które w pedagogice specjalnej określa się jako zasady rewalidacji.

       Pojęcie rewalidacji mieści w sobie pojęcie dążenia do przywrócenia zdrowia -osobnikom pozbawionym go w jednym lub wielu tych zakresach. Przywrócenie tym dzieciom całkowitego zdrowia, więc całkowita rewalidacja jest dostępna tylko w stosunku do dzieci przewlekle chorych (także nie we wszystkich przypadkach).
W stosunku do pozostałych dzieci specjalnych, pojęcie <rewalidacja> należy rozumieć w znaczeniu przenośnym. Celem wychowania specjalnego jest przywrócenie im <zdrowia> w dostępnych dla nich zakresach, a w innych, znalezienie środków kompensacyjnych.

       REWALIDACJA [łAC.] – pedagogiczny zespół działań wychowawczych, edukacyjnych i terapeutycznych mających umożliwić dziecku niepełnosprawnemu pod względem fizycznym lub psychicznym jak najpełniejszy rozwój
i przystosowanie do życia w normalnym środowisku.

Rewalidację można więc ogólnie określić jako wychowanie specjalne jednostek upośle­dzonych, zmierzające do najpełniejszego ich rozwoju.

KIERUNKI DZIAŁANIA REWALIDACYJNEGO

1.      maksymalne rozwijanie tych sił biologicznych, zadatków i cech, które są najmniej  

     uszkodzone,

2.      wzmacnianie (fortioryzacja) i usprawnianie uszkodzonych sfer psychicznych lub 

     fi­zycznych (na przykład resztki słuchu - przy  zastosowaniu  protez  słuchowych 

     i wcześnie podjętych ćwiczeniach audiologicznych i logopedycznych — mogą

     przyczynić  się  do  usprawnienia  i  poprawy   komunikatywności   jednostki

     niedosłyszącej ze środowiskiem,

3.      wyrównywanie   (kompensacja)   i   zastępowanie   (substytucja)   deficytów 

biologicznych i rozwojowych. Kompensacja, to zastąpienie jakiegoś braku innym czynnikiem lub funkcją. (w zakresie rewalidacji kompensacja jest zasadniczym czynnikiem terapeutyczno-wychowawczym. U dzieci upośledzonych typowymi przejawami są: poczucie lęku, niepewności, zniechęcenie. Na tym tle powstają zjawiska agresji lub rezygnacji, zahamowania i bariery rozwojowe, które mogą być przezwyciężone przez wzmocnienie w dziecku poczucia wartości, przez stworzenie mu warunków, w których pozytywnie oceniane są jego postępy, uzyskane w wyniku zwiększenia aktywności i gotowości do przezwyciężania sytuacji trudnych).

       Działanie kompensacyjne zmierza więc w kierunku wyrównania braków przez rozwój funkcji zastępczych; jego celem jest dążenie do tego, by upośledzenie w określonej dziedzinie nie spowodowało niedorozwoju całej osobowości. ,

Działanie rewalidacyjne w niektórych przypadkach upośledzeń polega na zastępowaniu braków innymi funkcjami: niewidomy „widzi" druk wypukły dotykiem, brak wzroku zastępuje dotyk, słuch i inne doznania percepcyjne. Działanie takie nazywamy działaniem substytucyjnym.

W stosunku do każdego rodzaju upośledzenia, działania wzmacniające, usprawniające, kompensacyjne i substytucyjne są inne, muszą one być dostosowane do potrzeb i możliwości rozwojowych dziecka.

W każdym  przypadku rewalidacja musi być oparta na:

l. Poznaniu każdej jednostki i warunków jej rozwoju, historii jej życia, na poznaniu charakteru i stopnia kalectwa (upośledzenia) oraz związanych z tym czynników etiologicznych.

2. Uwzględnieniu w metodzie pracy typu układu nerwowego.

3. Zorientowaniu się w zahamowanych przez upośledzenie potrzebach.

4. Zorientowaniu się w charakterze oddziaływania środowiska na daną jednostkę upośle­dzoną

5. Jak najszerszym uwzględnieniu czynników podnoszących próg tolerancji na frustrację.

6. Zastosowaniu warunków kształtujących nowe motywacje.

7. Dostosowaniu pracy do sił i możliwości jednostki.

8. Stosowaniu  w  całej   pełni   metod    kompensacyjnych,    korygujących, usprawniających i dynamizujących.

ZASADY PROCESU REWALIDACJI

1. Zasada akceptacji. Zgodnie z nią dziecko upośledzone jest akceptowane jako dziecko, które ma inne potrzeby oraz prawo do szczególnej opieki i pomocy. Akceptuje się dziecko upośledzone, nie jako dziecko „specjalne”, dziecko z „marginesu społecznego", ale jako dziecko, które obarczone jest większymi trudnościami rozwojowymi. Szkoła i społeczeństwo zobowiązane są do wspierania takiego  dziecka  w rozwoju, a  wymagania dostosować do sił i możliwości wychowanka.

2. Zasada pomocy – mówi, że  każde  dziecko ma prawo do pomocy w procesie rozwoju ( szczególnie jeżeli chodzi o dzieci upośledzone, które nie  są zdolne do osiągania pełni rozwoju bez pomocy specjalnej).

Zasada ta ma przede wszystkim na celu pomóc dziecku w aktywizacji jego sił biologicznych, w usamodzielnieniu go, w przezwyciężeniu trudności rozwojowych oraz trudności wynikających z upośledzenia. Jest ona ukierunkowana także na kształtowanie właściwej atmosfery i odpowiednich warunków wychowawczych w środowisku.

3. Zasada indywidualizacji. Zasadę tę należy rozpatrywać w dwu różnych aspektach:
a) jako zasadę dydaktyczną zmierzającą do dostosowywania procesu nauczania 

do indywidualnych właściwości dziecka (zasada ortodydaktyki),
b) jako zasadę mającą na uwadze indywidualny cel kształcenia.

Według tej zasady  jednostka upośledzona ma prawo do rozwoju w zależności od swoistych warunków psychofizycznych. Zakłada  ona możliwości optymalnego rozwoju jednostki upośledzonej. Z zasady tej wynika  konieczność dostosowania treści kształ­cących, metod, środków i organizacji nauczania do możliwości indywidualnych.

Mamy różne rodzaje upośledzenia, a tym samym różne możliwości rozwojowe, dlatego nie można  ustalać schematycznych celów wychowania, trzeba natomiast uwzględniać indywidualne warunki dziecka. Dlatego zasada indywidualizacji ma w rewalidacji szczególne znaczenie. \

4. Zasada terapii pedagogicznej. Terapia pedagogiczna wspiera działania terapeutyczne lekarza lub współdziała z psychoterapeutą, ale także jest terapią prowadzoną niezależnie od innych form leczniczych. Naj­częściej stosowana jest w przypadkach zaburzeń funkcjonalnych, na tle dewiacji środowisko­wych
i niepowodzeń szkolnych, które szczególnie ostro występują u dzieci z lekkim nie­dorozwojem intelektualnym (skierowanych do szkoły specjalnej po dłuższym pobycie w szkole normalnej) i u dzieci z różnymi przejawami niedostosowania społecznego.

Terapia pedagogiczna realizowana jest z reguły w 3 fazach:

a) przygotowawczej, zmierzającej do ustalenia na podstawie badań anamnestycznych osobniczych i środowiskowych możliwie dokładnej diagnozy trudności wychowawczych;

b) oddziaływania na środowisko wychowawcze drogą poradnictwa (udzielanego rodzicom i opiekunom dziecka), zmierzającego do korekty i polepszenia sytuacji wychowawczej, w której dziecko przebywa;

c) stosowania środków terapeutycznych przez odpowiednią organizację pracy w grupie wychowawczej, rozmowy indywidualne, terapię zabawową.

5. Zasada współpracy z rodziną. Rodzina, w której jest dziecko upośledzone, obarczona jest większym niż normalnie ciężarem materialnym i moralnym. Konieczność zaopiekowania się dzieckiem ogranicza możliwości zarobkowej pracy zawodowej, ponadto dziecko nie spełnia nadziei rodziców, a złe często prognozy rozwoju wpływają źle na atmosferę rodzinną. Rodzice potrzebują więc pomocy ze strony szkoły, a przede wszystkim porady dotyczącej sposobu postępowania z dzieckiem „specjalnej troski". Nauczyciel przez kontakt z rodziną ma możliwość dokładniejszego poznania czynników etiologicznych upośledzenia, a więc lepszego dostosowania metod rewalidacji do potrzeb dziecka. Ukierunkowanie i uzgodnienie postępowania rodziców z działalnością szkoły zapewni większą efektywność pracy pedagogicznej szkoły.

Najlepiej aby współdziałanie nauczyciela z rodziną zaczęło się jak najwcześniej, a nie dopiero wtedy, gdy dziecko zostaje przyjęte do szkoły. Błędy wychowa­wcze popełniane są zwłaszcza w okresie, w którym rodzice nie są jeszcze dobrze zorientowani w potrzebach dziecka. Często rodzice sądzą, że upośledzenie przekreśla możliwości pomyślnego rozwoju, a więc nie podejmują starań o kształcenie dziecka, z którego i tak „nic nie będzie".

Wstępne oddziaływanie rewalidatora

       Wstępne oddziaływanie rewalidatora to przede wszystkim doprowadzenie danej jednostki do nawiązania z nim i z otoczeniem (zakładem, szkołą czy innym miejscem, w którym przebiega proces rewalidacyjny) pozytywne­go osobistego kontaktu. Chodzi o to, żeby dana jednostka poczuła się dobrze pod względem fizycznym i psychicznym, żeby wszystko, co ją otacza, np. dom, jego wyposażenie i otoczenie, było ładne i odpowiadało potrzebom estetycz­nym dziecka oraz powodowało przyjazne odnoszenie się personelu, zwłaszcza żeby sam rewalidator obudził w niej uczucie ufności i sympatii.

       Do czynności przygotowawczych akcji rewalidacyjnej należy wstępne orga­nizowanie sytuacji wychowawczo-terapeutycznej, które byłoby normowaniem aktualnych zaburzeń nerwowych i emocjonalnych wychowanka. Nauczyciel prowadzący lekcję powinien codziennie poświecić  półgodzinny lub dłuższy okres na to, żeby dzieciom ułatwić przejście z atmo­sfery domowej do szkolnej. W tym celu stwarza sytuację wzajemnego informo­wania się o tym, co dzieci przeżywały w domu.  Inicjuje rozmowę o tym, co dzieci widziały w drodze do szkoły, jakie poczyniły spostrzeżenia o pogodzie, porze roku, co jednoczy dzieci z sobą i z nauczycielem, który też swoje wrażenia opowiada i powoli naprowadza dzieci na tory skupienia uwagi, wysiłku pamięci, wysnuwania wniosków.

Część druga zajęć szkolnych,  to rytmika lub zabawy rytmiczne, które normują rytm wewnętrzny dzieci i w odpowiedni sposób doprowadzają je do uciszenia się wewnętrznego.  Początek właści­wych zajęć stanowi rozmowa nauczyciela z dziećmi mająca charakter wspólnego planowania zajęć na dzień dzisiejszy. Bardzo ważne jest stwarzanie sytuacji bezpośrednich, bliskich, osobistych kontak­tów.

„Drogi oddziaływań rewalidacyjnych" w ujęciu M.  Grzegorzewskiej

  Grzegorzewska stwierdziła, że to, co wychowankom pedagogiki specjalnej w sposób zasadniczy stoi na przeszkodzie do osiągnięcia tzw. normy psychospołecznej (biologiczna jest w rękach me­dycyny), można   sprowadzić  do prze­szkód powstałych zarówno na skutek strukturalnych bądź funkcjonalnych odchyleń od normy (zaburzeń w funkcjonowaniu układów i narządów), a więc z powodu tzw. przyczyn pierwotnych, jak i wtórnych ich konsekwencji bio-psycho-społecznych. Są to więc:

1. Braki w zakresie otrzymywanych (i odbieranych) bodźców w dosta­tecznym ilościowo i jakościowo materiale emocjonalno-poznawczym, co wy­maga różnego typu kompensacji tych braków;

2. Braki związane z nieprawidłowym funkcjonowaniem różnych układów (przede wszystkim układu nerwowego i hormonalnego), narządów sensorycznych oraz ruchu, mowy itd., co z kolei pociąga za sobą koniecz­ność korygowania tych dewiacji, zaburzeń bądź deformacji;

3. Funkcjonowanie układów czy narządów nie musi być wadliwe, ale może być niedoćwiczone, co powoduje konieczność ich uspraw­nienia.

4. Braki wymienione w punktach l, 2 i 3 wymagają rozbudzania do­stępnego danej jednostce pozytywnego napędu motywacyjnego (zwłaszcza uświa­domionego), co na płaszczyźnie pedagogicznej musi się łączyć ze wzbudza­niem dynamizmu rewalidacyjnego.

1.  Oddziaływania rewalidacyjne o charakterze kompensacyjnym

       Mamy kompensację samorzutną o charakterze samoregulacyjnego, ho-meostatycznego oddziaływania wyrównawczego procesów wewnętrznych. Przy­kładem tej kompensacji jest wyrównywanie zmniejszonej chorobowej działalności pewnego hormonu przez kompensacyjną nadczynność innego.

Rodzajem kompensacji o pośrednim charakterze działania zastępcze­go (kompensacyjnego), autonomicznie połączonego już ze świadomym wysił­kiem uszkodzonego człowieka, jest np. wykorzystywanie przez głuchego czy niewidomego działalności percepcyjnej analizatorów nie tkniętych kalectwem;

Inny jeszcze rodzaj kompensacji ma charakter raczej zewnątrzpochodny, behawioralny. Rozróżniamy tu dwa zjawiska kompensacyjne:

l. występujące samorzutnie i dokonywane przez jednostkę świadomie ( np. szukanie przez jedynaka towarzystwa dzieci czy zwierząt bądź sytuacji czy zajęć kompensujących brak pożądanych czynności, wrażeń )

2. zorganizowane przez rewalidatora w celową akcję do której należą:

a)      otoczenie właściwą opieką kompensacyjnych samosterowanych proce­sów  

organizmu,

b)     planowe stworzenie lub udostępnienie jednostce odchylonej od normy takich warunków (czynności, sytuacji), aby mogła swoje fizyczne czy psy­chiczne braki zastąpić czymś, co ma dla niej mniej więcej równoważne znaczenie i co ją doprowadzi do wyrównania zachwiań równowagi wewnętrznej,  oraz pozwoli integrować swoją osobowość, znieść poczucie „inności", wyrażać sie­bie i czuć się partnerem równym ludziom zdrowym. 

       Kompensację musimy rozpatrywać, tak jak wszystkie czynności naprawcze,

z punktu widzenia potrzeb danego osobnika: a) biologicznych, b) psychicz­nych
i  c) społecznych i roli, jaką pełnić musi rewalidator.

Ad a). Kompensacja czysto biologiczna należy  do akcji automatycznych mechanizmów obronnych (np. kompensowanie przez wzmo­żenie działalności pewnych narządów przy zmniejszonej działalności innych). Rewalidator musi  stwarzać w porozumieniu z lekarzem możliwie korzystne warunki zewnętrzne
i psychiczne dla podtrzymania akcji tych automatycznych samosterowanych mechanizmów kompensacyjnych.

Ad b). Kompensacja biologiczno-psychiczna, jaką jest np. tzw. za­stępstwo zmysłów u ludzi z brakami sensorycznymi,  wymaga powstania u osoby upośledzonej świadomej i umiejętnej współpracy pedagoga specjalnego, stwarzającego wychowankowi bogate warunki zewnętrzne do wielostronnego, sprawnego odbierania informacji za pomocą pozostałych, nie tkniętych uszkodzeniem lub zaburzonych aparatów percepcyjnych. Jest to proces psychiczny z zakresu zjawisk kompensacyjnych, typowy dla całkowicie niewidomych lub całkowicie głuchych oraz głuchoniewidomych. Przykładem takich oddziaływań kompensacyjnych w zakresie tzw. zastępstwa zmysłów  jest uczenie głuchego czy­tania z ust, niewidomego — czytania alfabetem Braille'a, oraz tłumaczenie sobie skali barw za pomocą skali dźwięków.

Ad c). Kompensacja psychospołeczna   polega  na tym, żeby przez właściwe zorganizowanie grupy dać możność wybicia się jednostce nie docenionej przez towarzyszy z racji jej fizycznych braków, psychicznej nieudolności czy zahamowań — przez wykaza­nie jej sprawności w jakiejś mocnej dla niej, a nie zauważonej przez grupę sferze działań, ocenianych przez nią jako ważne.

NADKOMPENSACJA

       Występuje wtedy, kiedy ktoś stara się zaprzeczyć swojej słabości, próbując wybić się w tej dziedzinie, w której jest najsłabszy. Słabość zatem działa jako bodziec do wybitnych osiągnięć.

Przykład takiej nadkompensacji   może być  chłopiec bez obu rąk, który posługując się ustami, grał w ping-ponga z Chińczykiem, mistrzem tej gry w jego kraju. Wynik gry był remisowy.  Trzeba  jednak zastrzec, że taka nadkompensacja, choć czasem może doprowadzić do akceptacji kalectwa, nie zawsze jest bezpiecznym zabiegiem, gdyż powoduje raczej rozwinięcie się jednokierunkowej ambicji wyróżniania się, a nie realnego dążenia do ogólnego zwycięstwa nad swym kalectwem przez jego pozytywną, twórczą akceptację, do jakiej dążymy.

       Istnieje  jeszcze  jeden  zakres kompensacji,  o  którą  zadbać  musi terapeuta-

-wychowawca. Jest to kompensacja o charakterze technicznym: wózki ortopedyczne, protezy wszelkiego rodzaju, urządzenie elektroakustyczne dla niedosłyszących, różne inne urządzenia, jak „książki czytające" dla niewido­mych, magnetofony dla głuchych, którzy słuchając wykładu, nagrywają go, a po­tem ktoś im go w taki czy inny sposób udostępnia.

       Do akcji kompensacyjnej zaliczać można takie sprawy, jak należyte urzą­dzenie lokalu dla osób kalekich, w tym ilość dochodzącego światła naturalne­go i dobrze rozmieszczonego sztucznego, różne pomoce w postaci lup i innych urządzeń optycznych, mających uzupełniać brak dobrego wzroku.

2. Oddziaływania rewalidacyjne o charakterze korektury.

       Zasadniczym  czynnikiem w akcji rewalidacyjnej jest korektura jakiegoś niesprawnego, nieprawidłowego działa­nia zaburzonej funkcji organicznej czy psychicznej, czy też psychospołecznej, np. korektura funkcjonowania narządów artykulacyjnych przy różnych za­burzeniach mowy, korektura nieprawidłowego chodu u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym  lub po heinemedina, korektura wyrazistości mowy u głuchego.

Innym polem działania w akcji korygowania są niedostatecznie adekwatne wyobrażenia i pojęcia niewidomych, głuchych, a również upośledzonych umy­słowo. To samo do­tyczy korygowania błędnych uwarunkowań oraz nie przystosowanych czy szkodliwych postaw naszych wychowanków, zwłaszcza zagrożonych moralnie.

U takich osób należy korygować błędne „obrazy świata" i „obrazy samego siebie", a w tym: korygować zaniżone czy nadmiernie zawyżone błęd­ne wyobrażenia o stosunku do siebie innych ludzi.

3. Oddziaływania rewalidacyjne o charakterze usprawniania

       Akcja usprawniania może dotyczyć funkcji organicznych, psychicznych i psy­chospołecznych. Ma ono na celu   usprawnianie funkcji zaburzonych lub właśnie nie zaburzonych, które muszą te pierwsze (zaburzone lub zupełnie zanikłe) kompensować (  przykładem tego jest np. wzmocnienie mięśni rąk potrzebnych do posługi­wania się wózkiem przy porażeniu nóg; ręce w takim wypadku muszą uzyskać wysoki stopień sprawności i siły.  Sprowadza się to przede wszystkim do treningu którego racjonalnymi zasadami są : 

1. stopniowe dawkowanie obciążenia, które ma za zadanie wzmóc uspraw­nienie ogólne lub wybiórcze,

2. indywidualizacja w zakresie treningu,

3. unikanie zmęczenia — zwłaszcza trwałego, )

       Duże znaczenie terapeutyczne ma sprawność wszelkich funkcji organizmu.

Akt ruchowy jest warunkiem życia,   należy on do potrzeb bezwarunkowych, jest niezbędnym czynnikiem podstawowych procesów organizmu. B...