Podstawowe prawidłowości uczenia się i nauczania, strategie uczenia się, pamięć i zapominanie.
Czynniki warunkujące efektywność uczenia się.
Literatura :
Z. Włodarski, A. Matczak , Wprowadzenie do psychologii, W –wa 1996, rozd.3.
Myron H. Dembo, Stosowana psychologia wychowawcza W – wa 1997, / redakcja naukowa – Anna Matczak /
O przebiegu i rezultatach uczenia się decyduje to, kto się uczy i jak się uczy. Na przebieg i efekty uczenia się wpływają głównie właściwości podmiotu oraz czynniki sytuacyjne. Z. Włodarski do właściwości podmiotu zalicza :
- cechy rozwojowe
- cechy indywidualne jednostki
Właściwości podmiotu a proces uczenia się.
Wpływ cech rozwojowych na proces uczenia się .
· Uczenie się do okresu przedszkolnego włącznie.
Proces uczenia rozpoczyna się od momentu urodzenia, a nawet go wyprzedza. Najwcześniejszymi przejawami uczenia się są reakcje odruchowo – warunkowe, które powstają na bazie bezwarunkowego odruchu pokarmowego ( ruchy ssania przy dotknięciu warg i ich okolic ). W pierwszych miesiącach życia dokonuje się ogromny rozwój odruchów warunkowych, zmienia się zasadniczo przebieg wytwarzania związków. W początkowym okresie podłożem wytwarzania odruchów warunkowych jest odruch pokarmowy i obronny ( mruganie jako reakcja na podmuch kierowany na rogówkę oka ), później znaczenia nabiera odruch orientacyjno – badawczy ( wodzenie wzrokiem za poruszającym się przedmiotem). W pierwszej fazie odruchy warunkowe wytwarzają się na bazie odruchów wrodzonych ( bezwarunkowych ), później podłożem stają się także wyuczone wcześniej odruchy warunkowe.
W początkowym okresie bodźcami wywołującymi reakcje, które działają w czasie bezpośredniego kontaktu z organizmem ( bodźce dotykowe ). Z upływem czasu znaczenia nabierają bodźce dystansowe - działające z odległości ( wzrokowe, słuchowe ). Pierwsze odruchy są o charakterze pobudzeniowym i wyrażane są, np. w określonych ruchach lub reakcjach wydzielniczych jako reakcje na bodźce. Następnie pojawiają się odruchy hamulcowe, które polegają na wygasaniu, różnicowaniu, hamowaniu warunkowym, opóźnianiu.
Początkowo reakcje wywołują bodziec warunkowy oraz czynniki do niego podobne (generalizacja bodźca ). Różnicowanie następuje później i polega na tym, że reakcja pobudzeniowa następuje tylko na skutek działania bodźca warunkowego. Hamowanie warunkowe jako odruch hamulcowy pojawia się również stosunkowo wcześnie i polega na powstrzymywaniu reakcji pobudzeniowej, gdy bodziec warunkowy jest poprzedzony działaniem czynnika, który powoduje, że następuje po nim wzmocnienie. Opóźnienie wytwarza się najpóźniej i wyraża się tym, że reakcja nie następuje bezpośrednio po zadziałaniu bodźca, ale dopiero po jakimś czasie jej trwania. Wraz z wiekiem wydłuża się maksymalny czas opóźnienia. Pierwsze odruchy warunkowe u niemowlęcia są bardzo niestałe. Reakcje nie występują po każdorazowym zadziałaniu bodźca. Dopiero później wytwarzają się trwałe reakcje po każdorazowym zadziałaniu bodźca.
Ogromny postęp w rozwoju odruchów w pierwszych miesiącach świadczy o szybko narastających możliwościach uczenia się. Zmiany rozwojowe w tym zakresie wyrażają się :
- szybszym wytwarzaniu zawiązków czasowych, reakcje stają się bardziej dostosowane do właściwości bodźców i okoliczności w jakich działają,
- zwiększa się trwałość wytwarzanych związków, są one bardziej plastyczne, łatwo się modyfikują,
- wzbogaceniu ulega zakres wytwarzanych związków, wzrasta subtelność analiz i syntez,
- coraz większą rolę odgrywają słowa.
Jako pierwsze pojawiają się reakcje niesłowne na bodźce niesłowne, następnie reakcje niesłowne na bodźce słowne, jeszcze później reakcje słowne na bodźce niesłowne, jako ostatnie zaś reakcje słowne na słowa.
Drugim chronologicznie przejawem uczenia się jest odraczanie reakcji. Reakcje odroczone pojawiają się znacznie później niż odruchy warunkowe ( u dzieci ośmiomiesięcznych ). Dla wczesnego rozwoju charakterystyczne jest to, że dziecko początkowo jest zdolne do odraczania reakcji tylko wówczas, gdy w trakcie działania bodźca pozycją swojego ciała wyznaczy kierunek, później może nie tylko zmieniać własne położenie ale również może zajmować się czymś innym w czasie odraczania. Jest to związane z tym, że dominującą cechą, która wywołuje reakcje jest położenie przedmiotu, dopiero później barwa, kształt, wielkość ( cechy nie związane z położeniem ). Wymienione zmiany rozwojowe zbiegają się w czasie z rozwojem systemu słownego, który odgrywa duże znaczenie dla zachowania przystosowawczego. Dzieci nazywają to, na co odraczają reakcje, a pamięć sformułowanych określeń ułatwia późniejsze reagowanie. Stopniowo pamięć słów staje się trwalsza od pamięci obrazów.
Zachowania odruchowo – warunkowe oraz zachowania związane z odraczaniem reakcji opierają się na pamięci, która do okresu przedszkolnego włącznie ma charakter mimowolny i jest podstawą niezamierzonego i okolicznościowego uczenia się. Rozwój dokonujący się w tym okresie wyraża się coraz doskonalszym przystosowywaniem się do środowiska oraz coraz doskonalszym uniezależnianiem się od niego w swoich działaniach. W tym okresie należy szczególną uwagę zwrócić na organizację zabaw dziecka. Jest ona bowiem podstawową formą jego działalności, podczas której dziecko ma możność zdobycia pożądanych wiadomości i umiejętności. Z uwagi na konkretno – obrazowy charakter myślenia, koniecznym jest uwzględnianie w procesie dydaktycznym przedstawień obrazowych, które przemawiają do dziecka bardziej niż werbalne. Wraz z wiekiem proporcje te zmieniają się, na korzyść przedstawień słownych ( ze względu na większą trwałość pamięci słów niż obrazów.
· Uczenie się w okresie szkolnym.
W wieku szkolnym uczenie się przybiera charakter zamierzony, ze względu na rozwój pamięci dowolnej. U dzieci w klasach początkowych nie stwierdza się różnic we wskaźnikach pamięci dowolnej i mimowolnej, dopiero w klasach wyższych następuje wzrost rezultatów w uczeniu się zamierzonym. Jest to związane z tym, że w wieku szkolnym podstawową formą działalności jest uczenie się. Bardzo istotne znaczenie dla zamierzonego uczenia się ma wybiórcze koncentrowanie uwagi, organizowanie treści, które polega na wiązaniu ze sobą elementów nowego materiału i włączaniu go w strukturę dotychczasowej wiedzy. Organizowanie zmienia się wraz z rozwojem jednostki i odgrywa doniosłą rolę w kształceniu.
Początkowo dziecko organizuje treści na etapie przypominania ( gdy musi zaktualizować to co przyswoiło ), dopiero z czasem moment organizowania przenosi na okres wcześniejszy. Ma to duże znaczenie dla całościowego systemu wiedzy. W okresie przechowywania przyswojonych treści system ten jest aktywny i na skutek doświadczeń może ulegać przekształceniom ( mimo aktualnych przypomnień ) – świadczy to o rozwoju. W wieku szkolnym znacznie wzrasta wiązanie nowego materiału z dawniej przyswojonym. Sposób organizowania treści decyduje często o efektywności uczenia się. W okresie szkolnym uczeń :
- dokonuje coraz bardziej wszechstronnych analiz i syntez,
- potrafi te same treści ujmować w różnych kontekstach,
- w coraz większym stopniu uwzględnia powiązania sensowne,
- samodzielnie układa plany, formułuje hipotezy.
· Uczenie się osób dorosłych.
Wśród osób dorosłych można wyróżnić trzy typy :
1) studentów,
2) osoby pracujące ( odpowiadające wiekiem studentom i starsze ),
3) osoby w wieku podeszłym.
Studenci stanowią specyficzną grupę, a ich zdolności są większe od przeciętnych, ze względu na to, że uczą się od wielu lat. Ich większe możliwości mogą być spowodowane wyższą inteligencją, bardziej korzystnymi oddziaływaniami dydaktycznymi lub warunkami środowiskowymi. Przewyższają oni swoich rówieśników umiejętnościami zamierzonego uczenia się. Dzięki wykorzystywaniu umiejętności zdobytych w szkole średniej dokonują bardzo złożonych operacji intelektualnych – subtelnych analiz i złożonych syntez z uwzględnianiem różnych punktów widzenia, z daleko większą samodzielnością niż w wieku szkolnym. Przy prawidłowym toku studiów zbliżają się w swej aktywności do najwyższego poziomu – aktywności twórczej. W niektórych dziedzinach studiowanie może nabierać charakteru naukowego.
Uczenie się w szkołach wyższych charakteryzuje :
- perfekcja w organizowaniu treści,
- działania na poziomie twórczym,
- zamierzony charakter uczenia się,
- motywacja poznawcza jako cel działania.
Uczenie się osób pracujących przebiega w zasadniczo odmiennych warunkach. Praca zawodowa, będąca podstawowym rodzajem aktywności, wpływa na rodzaj wiadomości i umiejętności jak również na sposób ich zdobywania.
Uczenie się osób pracujących charakteryzuje :
1. Nastawione jest na cele praktyczno – użytkowe, podwyższanie kwalifikacji stwarzających możliwość awansu. Cele te wpływają na nastawienie, poziom aspiracji i zainteresowania poznawcze.
2. Przyswajanie wiadomości i umiejętności ma charakter instrumentalny.
3. Osoby pracujące często przewyższają studentów pilnością i pracowitością, wykazują większą dojrzałość i odpowiedzialność w zdobywaniu wiedzy, ale posiadają mniejszą wprawę w organizowaniu treści.
4. Zaabsorbowanie pracą zawodową i życiem rodzinnym znacznie utrudnia im koncentrację na przedmiocie uczenia się.
Uczenie się osób w podeszłym wieku charakteryzują :
1. Trudności w przyswajaniu nowych treści – nie związanych z już znanymi i uniemożliwiającymi wykorzystanie dawnych doświadczeń. Jeżeli doświadczenie okazuje się pomocne, często efektywność uczenia się może być większa niż u osób młodszych.
2. Wyraźnie osłabione przechowywanie. Osoby te, dobrze przypominają sobie wydarzenia utrwalone w okresie tzw. pełnej wydolności, ale szybko zapominają to co zostało zarejestrowane niedawno.
3. Ograniczenie w zakresie działania twórczego.
Jeżeli osoby starsze posiadają wiedzę większą od młodszych a włączone informacje nie prowadzą do zmiany systemu wiedzy, wówczas korzyści z tego wynikające są znaczne. W przypadku konieczności zmian, osoby starsze ustępują często młodszym. W pewnych zakresach możliwości tej grupy ludzi są ograniczone, w innych nie zauważa się różnic, a niekiedy wykazują pewną przewagę ( dzięki posiadanym doświadczeniom i bogatszej wiedzy ).
Człowiek uczy się przez całe życie. By efektywność tego procesu była jak największa, należy pamiętać by stawiane zadania uwzględniały zróżnicowane w poszczególnych okresach możliwości.
Wpływ cech indywidualnych jednostki na uczenie się.
Niektóre właściwości podmiotu w wieloraki i złożony sposób wpływają na efekty uczenia się. Powszechnie znana jest zależność uczenia się od inteligencji.
Inteligencja jest jedną z cech podmiotu, która ma bardzo duży wpływ na uczenie się jednostki. Osoby bardziej inteligentne nie zawsze jednak osiągają lepsze wyniki w nauce. Wpływać na to może wiele innych czynników. Jednym z nich jest pracowitość. Często osoby o niższej inteligencji, ale bardziej pracowite, osiągają lepsze wyniki niż bardziej inteligentne lecz mniej pracowite. Podobny wpływ może mieć brak zróżnicowania treści programowych i dostosowania ich sposobu realizacji do indywidualnych możliwości ucznia. Prowadzi to do braku zainteresowania ze strony uczniów bardziej inteligentnych, a w konsekwencji do obniżenia wyników uczenia się.
U osób z wyższą inteligencją stwierdza się :
- znacznie większą szybkość przyswajania nowych treści po jednorazowym przeczytaniu,
- uczenie się ma charakter sensowny ( a nie mechaniczny ),
- znacznie lepiej organizują treści, szybciej włączają nowe treści do własnego systemu wiedzy, łatwiej go modyfikują, są bardziej plastyczni,
- aktywność badawcza i samodzielne dochodzenie do wiedzy są niewspółmiernie wyższe,
Osoby o niskiej inteligencji nie dochodzą do poziomu w których działań w których wykonanie i zasada są obiektywnie nowe. W mechanicznym uczeniu się obserwowane różnice są małe.
Ze względu na dodatkowe cechy podmiotu i okoliczności uczenia się nie zawsze można zaobserwować zależność uczenia się od inteligencji. Jest ona często modyfikowana zdolnościami specjalnymi, które mogą decydować o efektach określonych rodzajów uczenia się. W dziedzinach, w których dominuje udział funkcji bardziej rozwiniętych osiąga się lepsze wyniki. Niektóre osoby uzdolnione w kilku dziedzinach określa się mianem wszechstronnie uzdolnionych. Kształcenie powinno być dostosowane do zdolności specjalnych jednostki. Służy temu tworzenie klas o określonych profilach, jak również szkół o określonych kierunkach kształcenia.
W praktyce pedagogicznej należy jednak pamiętać o wszystkich, a nie tylko o osobach z nieprzeciętnymi zdolnościami specjalnymi. Każdy człowiek, nawet najbardziej przeciętny, ma swoje szczególnie silne strony, które należy uwzględniać i kształtować.
Często ze zdolnościami wiążą się zainteresowania, które :
- odgrywają bardzo ważną rolę w zaspokajaniu potrzeb jednostki,
- wywierają one pozytywny wpływ na przebieg i efekty uczenia się,
- prowadzą do rozwoju określonych zdolności,
- &#x...
koni86