Piotr Skubiszewski „Wstęp do historii sztuki. Przedmiot, metodologia, zawód”
10.
PIŚMIENNICTWO O SZTUCE: Teoria sztuki i krytyka artystyczna
Od czasów starożytnych twórczości artystycznej towarzyszyła refleksja literacka, z której zrodziło się obfite piśmiennictwo dotyczące sztuki, stanowiące ważne źródło informacji o pojmowaniu oraz o recepcji dzieł sztuki.
* Traktat Witruwiusza ( De architectura libri decem, lata 27-13p.n.e)
- ustalał wymogi, jakim musi odpowiadać architekt, który winien być obdarzony talentem, posiadać wykształcenie teoretyczne i praktyczne doświadczenie.
- charakteryzował szczegółowe kategorie jakości właściwych architekturze
- poświęcał wiele uwagi szczegółowym problemom estetycznym i praktycznym architektury
* Pisma okresu rzymskiego
- pojawiają się postawy emocjonalne i irracjonalne, podkreslające role fantazji w przeciwieństwie do nasladowania natury, oraz sceptyczno-relatywistyczne, dopuszczające wielość form artystycznych a w późnej fazie neoplatońskiej zabarwione teorie irracjonalnego działania sztuki na odbiorcę
* W literaturze starozytnej
- istniał specyficzny gatunek literacki zwany: ekphrasis – odnoszący się do opisu dzieł sztuki ( słynne przykłady w klasycznej poezji: opis tarczy Heraklesa u Hezjoda i opis tarczy Achillesa u Homera)
* Okres wczesnobiznatyjski
- powstaja interesujące ekphraseis, m.in. opisy kościoła Hagia sophia w Konstantynopolu.
* Literatura periegetyczna, przewodnikowa
- wazne źródło informacji o dziełach sztuki
- przewodniki w starożytności i w średniowieczu omawiały przede wszystkim ośrodki kultowe i drogi do nich prowadzące.
- najważniejsze dzieło periegetyki starozytnej jest Pauzaniasza Przewodnik po Helladzie zawierający opisy niezliczonych świątyń, ołtarzy i posągów m.in. w Olimpii.
* Średniowieczna Literatura:
- najgłębszy rodział pomiędzy myślą teoretyczno-estetyczną i jej materilana realizacją.
Refleksja teoretyczno-estetyczna na temat sztuki przybierała formę rozważań filozoficznych w ramach
systemów filozofii religijnej.
- praktyczna problematyka znajduje ujęcie w traktatach technologicznych, związanych z wywodzącymi się ze starozytnego wschodu tradycjami alchemii.
- Teologia pojmuje dzieło sztuki jako symbol (św. Bonawetntura), i jako środek działania dydaktycznego ( Ojcowie Kościoła)
- Z pięknem dzieł sztuki wiązano kategorie estetyczne proporcjonalności, blasku, róznorodności, integralności.
- najwybitniejszy mecenas okresu wczesnogotyckiego, opat Suger z Saint Denis:
Stosunek do materialanego piękna dzieła sztuki jako środka ułatwiającego zbliżenie się do wartości niematerialnych. Postawa bliska benedyktynom.
Sprzeciwstawiają się tej postawie nurty odrzucające pośredniczą role piekna zmysłowego i potepiające upodobania estetyczne jako odwodzące od właściwego celu – zycia duchowego człowieka.
- Symboliczne myslenie średniowiecza znajdujące również wyraz w sztuce uzyskało ujęcie literackie w wielkich encyklopedycznych kompediach dojrzałego gotyku ( Wincenty z Beauvais)
- Teksty o charakterze kronikarskim i przewodnikowym, utwory literackie, listy, dokumenty – wrażliwe odczucie wartości estetycznych, sformułowane obserwacje dotyczące zróznicowania stylistycznego
- Traktaty technologiczne, dotyczące sztuk przedstawiających i rzemiosła artystycznego, stanowią w średniowieczu odrębny gatunek piśmiennictwa – Zbiory recept, które nie podają inf o zasadach i regułach działania artystycznego, tylko odpowiadają na konkretne pytanie: jak wykonac przedmiot.
* Wczesny Renesans:
- powstaje traktat Cenniniego, podsumowujący problematykę technologiczną późnośredniowiecznego malarstwa włoskiego i zawierający pewne punkty widzenia właściwe także dla nowszych czasów.
Leon Battista Alberti
- sformułował podstawy nowozytnej teorii sztuki, które w zasadniczych liniach przetrwały aż do XVIIIw.
- aadaptując teorię Witruwiusza opracował obszerny traktat o architekturze.
- pojmowął jej teorię jako naukę odkrywającą tkwiące w naturze, jedynie poprawne zasady budownictwa.
- W zakresie rzeźby i malarstwa pogląd, że sztuka jest nauką, a artysta powinien angażować się czynnie w proces przedstawiania, wydobywać i formułować piekno doskonałe, które w naturze jest rozproszone. Zadaniem sztuki jest przedstawiac oparte na tradycji literackiej lub historycznej tematy, których treścią są doniosłe ludzkie dziaania i które winny dawać odbiorcy nie tylko przyjemność, lecz także pouczenie moralne. Poprawność perspektywy, proporcji i anatomii są niezbędne dla poprawności i piekna obrazu przedstawianego świat.
- Alberti dał w traktacie o malarstwie pierwszy wykład zasad i praktyki wykresu perspektywy zbieżnej, której wyczerpującemu przedstawieniu poświęcił uczony traktat geometryczny Piero della Francesca
Leonardo da Vinci
- Pogląd o jedności nauki i sztuki znalazł dobitny wyraz w pismach Leonarda da Vinci, uporządkowanych przez jego ucznia Melziego w znany obecnie kształt Traktatu o malarstwie
- bronił społecznej rangi malarstwa oraz rozwijał szereg specjalnych problemów malarskich ( zagadnienie światła i cienia, koloru, perspektywy powietrznej i barwnej)
- wprowadził też rozważania o przedstawianiu wydarzeń dramatycznych z zycia natury (burza) i ludzi (bitwa)
* Grunt północnoeuropejski
- włoskie idee teoretyczne zostają w dojrzałej formie przeszczepione przez Albrechta Durera:
- wzbogacił je o nowatorskie poglądy dotyczące roli geniuszu twórczego i relatywizmu estetycznego wyrażającego się w pluralistycznym systemie proporcji ludzkich.
- jest autorem nieprzeznaczonych do publikacji tekstów o wielkim znaczeniu źródłowym: listy do klientów i zaprzyjaźnionych z nim humanistów a także Dziennik podróży do Niderlandów – źródło inf o okolicznościach zewnętrznych zycia artysty i jego kontaktach z wybitnymi ludźmi i ze sztuką, a także niekiedy o jego życiu duchowym.
* Okres Manieryzmu:
- teoria sztuki wprowadza elementy irracjonalne:
Przeciwstawia się matem. Pojmowaniu podstaw sztuki
Głosi rolę inspiracji, często pojmowanej metafiz. ( idea artysty)
Rozróznia rysunek w sensie materialnym i idealnym – ajko ideę w umysle artysty
- Teorię manieryzmu reprezentują: Raffaele Borghini, Giovani Battista Armenini, Federigo Zuccari
- Lomazzo pod koniec okresu podsumował w wwielkim dziele teoretycznym poglądy na metody twórcze i treść sztuki ( Trattato dell’arte della Pittura, Scultura et Architettura, 1584)
a w zwięzłe formie ujął swój system estetyczny w Idea del tempio della pittura, 1590: gdzie teoria przybiera formy symboliczne, przypominające niemal myslenie średniowieczne.
- Wenecja:
kontynuowano mysl estetyczną w duchu dojrząłego renesansu,pisma Lodovico Dolce, listy Pietra Aretina
- Rozbudowano ikonografię w kierunku ujęć alegorycznych i niekiedy zawiłej symboliki
* Doba kontreformacji
- radykalne przekształcenie postawy wobec sztuki i jej funkcji społ, relig.
- znajduje to wyraz w piśmiennictwie:
Poddającym rewizji renesansowe poglądy na sztukę
Ustalającym nowe ortodoksyjne przepisy w zakresie ikonografii i sposobów przedstawiania odpowiadających ustalonym przez Sobór Trydencki normom teologicznym i moralnym.
* Niderlandy
Karel van Mander
- podsumował eklektycznie całokształt teorii manierystycznej na uzytek Europy N.
- połączył wątki manierystycznej literatury o sztuce z warsztatową tradycją malarstwa staroniderlandzkiego
- zawarł oprócz wykładu teoretycznego, także zywoty malarzy, przede wszystkim niderlandzkich i wykład reguł ikonograficznych wraz z przekładem głównego źródła inspiracji mitologicznej, Metamorfoz Owidiusza
* Wiek XVI
- Pierwszy zbiór emblemów, podstawowe źródło ikonografii manierystycznej i barokowej, opracowany przez Andrea Alciati ( Emblematum Liber)
- pierwszy nowożytny podręcznik ikonografii mitologicznej – publikuje Vincenzo Cartari
- podręcznik alegorycznego obrazowania pojęć abstrakcyjnych w postaci ludzkiej, napisany przez Cesare Ripa (Iconologia) tłumaczony na wiele języków i wznawiany przez kilka stuleci
* Wiek XVII
- po raz pierwszy piśmiennictwo o sztuce uprawiane było w wielu krajach Europy
( poprzednio z nielicznymi wyjątkami ograniczone było do terytorium Italii)
- Literatura o sztuce ulega przemianom z powodu przekształcenia się społecznego charakteru odbiorćów, a także autorów.
- Pojawiają się obok świeckich czy duchownych książąt mecenasi należący do nowego typu: virtuoso, dillettante, zbieracze i amatorzy.
Smak ich jest wielostronny, amecenat przez nich uprawiany przygotowął drogę póxniejszych formą życia artystycznego, taki jak salon, wystawa, handel sztuką i krytyka artystyczna.
- obok tradycyjnych typów pismiennictwa pojawiaja się nowe, adresowane właśnie do zbieraczy i znawców:
- Mancini porusza zagadnienia do tej pory niedotykane, jak pojęcie stylu i zmiany stylowe, stara się okreslić indywidualny styl wielkich artystów, wymienia i omawia główne jakości estetyczne dziea sztuki, porusza specyficzne sprawy interesujące znawcę, mecenasa i zbieracza: róznica między kopią i oryginałem, ceny obrazów, sposób ich zawieszania, werniks, czyszczenie obrazów.
Bronił poglądu, że nie tylko artyści mają prawo mówic o sztuce ( sam był lekarzem)
* Elementy barokowe w pismach XVIIw.
Dotyczą aspektów typowo malarskich sztuki i ideałów swobody wyobraźni i wykonania w malarstwie
- W teorii sztuki dominował kierunek barokowego klasycyzmu, przeciwstawiający się zarówno manierystycznej twórczości opartej o ideę a oderwanej od naśladowania natury, jak bezpośredniemu, pozbawionemu selekcji naśladowaniu natury przez Caravaggia i jego następców.
- teoria oparta na arystotelowskiej koncepcji wywodzącej sztukę z idei, znajdującej się wprawdzie w umyśle artysty, ale ukształtowanej przez obserwację natury. Pierwszy przedstawieciel: Giovanni Battista Agucchi
Giovani Pietro Bellori:
- archeolog, historigraf, spisujący zywoty artystów
- Jego odczyt o idei stał się manifestem barokowego klasycyzmu.
- sformułował zwięźle teorię, która wyznawali rzymscy przedstawiciele tego kierunku i która znalazła wyraz także w pismach najwybitniejszego związanego z nim malarza, Nicolas Poussina
Powołana do życia w 1648r. Academia Royale de Peinture et de Sculpture stała się widownią odczytów i dyskusji opartych na założeniach barokowego klasycyzmu.
- W tych oficjalnych dyskusjach sztukę pojmowano jako monumentalne przedstawianie wielkich czynów ludzkich, służących przykładem moralnym, przy zastosowaniu zasad stosowności sposobu przedstawienia.
- Ustalono hierarchię tematów ( człowiek, zwierzęta, przyroda, przedmioty) systematyzowano formuły ekspresji wizulanej i charakterologicznej
* I połowa XVIIw.
- Inne kraje europejskie pozostaja nadal pod wpływem włoskiego pismiennictwa o sztuce
- Wyjątkowym charakterem odznaczaja się wypowiedzi na temat sztuki znakomitego humanisty, polityka i teoretyka muzyki holendra Huygensa zawarte w jego Autobiografii
Została tu zanalizowana odrębność malarstwa bardzo jeszcze wówczas młodego Rembrandta oraz przeprowadzono porównanie stylu Rembrandta i Lievensa. Zadziwiająca jest trafność sąów wartościujących Huygensa który docenił Rembrandta w okresie, gdy sztuka jego nie mogła jeszcze poszczycić się bardzo wybitnymi osiągnięciami.
* II połowa stulecia
- dominacja Francji
- toczono w akademii Nalarstwa i Rzeźby, w akademii Architektury i akademii Literatury dwa słynne spory – przekraczały teren Francji
- Pierwszy spór
podzielił Akademię Malarstwa i Rzeźby na zwolenników sztuki opartej na doktrynie klasycznej, których ideałem był Poussin i na przedstawicieli nurty kolorystycznego, zainteresowanych malarskim, wrażeniowym aspektem malarstwa zw. Rubensistami.
- Był to konflikt racjonalizmu i sensualizmu, choć Rubensiści opowiadali się jedynie za pewnym sensualistycznym odcieniem w obrębie doktryny racjonalnej.
- równolegle toczyła się polemika zwoleników starożytności i dorobku czasów nowozytnych, względnie współczesnych.
Gł. przedstawiciel doktryny wysuwającej żądanie równouprawnienia dla sztuki czasów najnowszych był Perrault Charles.
- Zwycięstwo stronników koloru i wiary w wyższość sztuki nowej nad dawną, przesądziło o rozwoju rokoka w XVIIIw, choć na gruncie teorii sztuki doktryna klasyczna utrzymywała się długo i odrodziła w okresie neoklasycyzmu na przęłomie XVIII/XIXw.
- Klasyczne tendencje rozchodzące się z Francji determinowały także piśmiennictwo o sztuce w innych krajach, przede wszystkim Holandiii
* Warunki potrzebne do rozwoju nowej gałęzi piśmiennictwa o sztuce
- Wraz z początkiem wystawnictwa we Francji
- rozwój czasopism, który w pocz. XVIIIw. Doszedł do stopnia wystarczającego, by mogły się one stać środkiem przekazywania krytycznych opiniii na temat wystaw i eksponowanych na nich dzieł sztuki.
- Krytykę artystyczną zapoczątkował we Francji La Font de Saint Yenne a rozwinął i spopularyzował w duchu antyklasycznym i mieszczańsko-moralizatorskim Denis diderot
- Krytyka art. rozwinęła się najpierw we Francji, ale prymat w zakresie teorii sztuki miały w XVIIIw. Anglia i Niemcy, gdzie formułowano nowe postawy estetyczne właściwe temu okresowi, wyrażąjące się w nurtach art. neoklasycyzmu i preromantyzmu.
*Oświecenie
J. B Dubos:
- Podnosił oddziaływanie sztuki nie na rozum lecz na uczucie i rolę indywidualności twórczej
- Przeciwstawienie się klasycznym normom prowadziło do poszukiwania form niezwykłych, nie tylko piekna malowniczego i wnziosłego (str 338) ale także egzotycznego.
- Zainteresowanie tym co odrębne i indywidualne odbiegające od normstanowiło podstawę wysunięcia na czoło problematyki estetycznej pojęcia geniuszu. Wiązało się to z nowym zainteresowaniem sztuką i architekturą średniowieczną.
Marc Antoine Laugier
-Zarzucał dotychczasowej literaturze wyłączne zainteresowanie kategorią venustas, tzn. porządkami i przedstawiał własną teorię zapowiadającą nowoczesny konstruktywizm, upatrując piekno w doskonałej i najprostszej konstrukcji.
Carlo Lodoli
- autor teorii zapowiadającej nowoczesny funkcjonalizm (str 340, góra)
- Nurty indywidualistyczne i subiektywistyczne współistniały z racjonalizmem oświecenia także w Niemczech, gdzie powstawały najbardziej istotne rozprawy XVII neoklasycyzmu.
Gotthold Ephraim Lessing
- poddął gruntownej analizie strukturę sematyczną sztuk
Wincklemann
- ogłosił młodzieńczy manifest noeklasycyzmu przeciwstawiający się sztuce rokoka.
- W swych opisach i analizach łącząc entuzjazm dla antyku z preromantycznym sentymentalizmem – przyczynił się także do ukształtowania metafizycznego języka krytycznego.
* Romantyzm
- Zainteresowania dojrzałego romantyzmu niemieckiego wyrażąły poświęcone sztuce gotyckiej i malarstwu staroniemieckiemu i staroniderlandzkiego pisma Sulpiza Boisseree.
*
Piśmiennictwo o sztuce w okresie przed wiekiem XVIII stanowiły głownie traktaty teoretyczne.
W ciągu wieku XVIII ukształtowały się stopniowo 3 rodzaje literatury o sztuce, które miały dominować w wieku XIX
1) naukowa historia sztuki,
oparta po części na tradycji na tradycji dawnych żywotopisarzy, inicjowana w XVIIIw przez Lessinga, Wincklemanna
2) krytyka artystyczna
rozwinięta przez Diderota
3) estetyka
jako nauka o doznaniach i ocenach estetycznyvh, strukturze estetycznej dzieł sztuki i procesach twórczych
* Wiek XIX
- Nie spotykamy się więc już na ogół z formą programowych traktatów teoretycznych. Myśl teoretyczna o sztuce wyrażała się w pismach typu estetyczno-filozoficznego.
- Krytycy początków XIXw, choć wychodzili z pozycji klasycznych, doceniali coraz pełniej osiągnięcia malarstwa romantycznego.
- Eugeniusz Delacroix
jego pisma stanowią najbogatsze źródło informacji o romantycznym światopoglądzie estetycznym we Frnacji, choć nie mają charakteru wykładu metodycznego.
- listy romantycznych malarzy dostarczają równie wiele materiału do poznania ich teorii.
- Późnym wyrazem postwy romantycznej stąły się pisma dotyczące sztuki Baudelaire’a
- Thore, a w równej co on mierze Eugene Fromentin przeniesli metode analizy dzieł malarstwa współczesnego na malarstwo dawne.
- Estetyka i teoria sztuki w Niemczech w 3 poł XIX w
łączą ckantowską tradycję z pozytywistyczną postawą wydały pisma Conrada Fiedlera koncentrującego swą uwagę na problematyce artysytcznej formy i upatrującego w sztuce aspekt poznawczy.
- Analiza formy przez niego przeprowadzona oddziałała z jednej strony na neoklasyczną teorie Adolfa Hildebrandta,z drugiej na rozwój systemu historycznej analizy formy w pismach Wólffina.
- analiza doznań wizualnych przeprowadzona metodami naukowymi leżąła u podstaw teoretycznej mysli związanej z malarstwem impresjonizmu.
* Polska literatura na temat sztuki
- zaczyna rozwijac się dopiero w XIXw.
- zajmowali się nią na ogół pisarze i filozofowie podkreslający rolę sztuki w zyciu narodowym
- Najwybitniejsi krytycy artystyczni 2 poł XIXw. W Polsce Antoni Sygietyński, Stanisław Witkiewicz
- W Polsce teoretykami sztuki nowoczesnej byli filozof i malarz Leon Chwistek,
pisarz, malarz, filozof Stanisła Ignacy Witkiewicz oraz malarz Władysław Strzemiński.
* Sztuka nowoczesna
- Pierwsze sformułowania teorii sztuki nowoczesnej znajdują się w pismach Baudelaire’a a nastepnie Denisa
W początkach XXw. Pojawiły się obszerne rozprawy teoretyczne – nieznane w XIXw. – związane z kolejnymi nurtami sztuki nowoczesnej.
- Teoretykiem surrealizmu był Andre Breton
- w atmosfere ekspresjonizmu wprowadzają pisma Worringera
- Od ekspresjonizmu krok ku abstrakcyjnen koncepcji sztuki uczynił Wassili Kandinsky i Franz Marc publikując zarazem almanach artystyczny zawierający materiąły literackie i wizulalne uzasadniające ich kierunek.
- Kandinsky stał się jednym z pierwszych teoretyków abstrakcjonizmu
11.
ZNAKI W DZIEŁACH SZTUKI
♠ U w a g i W s t ę p n e
Istnieje wiele dzieł sztuki, w obrębie których znajduje się zapis odmiennego od sztuki systemu językowego.
Kluczem do rozpzonania danego systemu językowego, w jakim dokonany został zapis, i do zrozumienia treści wypowiedzi jest elementarny składnik zapisu: z n a k. W dziełach sztuki kręgu europejskiego spotykamy 4 rodzaje znaków:
1. znaki pisma (litery)
2. znaki liczb (cyfry)
3. znaki ideograficzne (ideogramy)
4. znaki muzyczne (nuty)
Ponieważ te różne znaki zostają utrwalone w dziełach sztuki za pomocą środków wyrazowych właściwych także językowi sztuk plastycznych, czyli wizualnych – kreska, plama, barwa – są one jednocześnie częścią składową struktury artystycznej dzieła. Inaczej mówiąc: zapisany za pomocą znaków język jest uwikłany w język dzieła sztuki.
Znaki pełnią funkcję oznaczenia, są powtarzalne, a używane w przyjęty sposób kierują myśl wprost ku jednemu pojęciu lub zespołowi pojęć treścią do siebie zbliżonych.
W dziełach nieprzedstawiających ( architektura, sprzęty, wytwory rzemiosła artyst...
odk2008