Jerzy Wrona RZESZOWSKIE Od Bieszczad�w po Wy�yn� Sandomiersk� i Roztocze Wydanie pierwsze Warszawa 1996 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Projekt ok�adki Lidia Michalak Redaktor Edward Wolancie] Redakcja map Lidia Lemisiewicz Redaktor techniczny Alicja Kasper Autorzy fotografii T. Budzi�ski s. 16, 20, 23, 29, 31, 51, 65, 68, 72, 81, 83, 86, 91 d., 93 g., 96, 98, 100, 101, 112; W. Kur � PAI � EXPO s. 95; A. Lemisiewicz s. 63 d., 104 d.; J. Lesniak s. 63, 98, 107, 108, 109; D. Miro�ski s. 53, 89, 91 g., 94; J. Ochonski � PAI � EXPO s. 110;^'f~5^'�. , ,' i - t'' E. S�czykowska s. 104 g.; /'O^ "T^ Z. Tomaszczyk s. 95; !/('} - fy '-^ M. Widery�ski s. 13; |< ^/i� qjj J. Wrona s. 6, 87, 93 d. \^>. "W" OJ Rysunki na str: 33, 36 i 40 wykona�T^asilSzhWohski -J?'cr�- ISBN 83-02-06090-9 � Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1996 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1996 Wydanie pierwsze Ark. druk. 7,5 Pabianickie Zak�ady Graficzne S.A. ul. P. Skargi 40 �arn. 62/1101/96 Motto: A czy znasz ty, bracie m�ody, Twoje ziemie, twoje wody? W. Poi Pie�� o ziemi naszej WST�P Niniejsz� skromn� ksi��k�, omawiaj�c� najwa�niejsze zagadnienia geograficzne po�udniowo-wschodnich obszar�w Polski, rozpoczyna motto. Jest nim wymowna inwokacja do poematu "Pie�� o ziemi naszej" Wincentego Pola � znawcy i przez pewien czas mieszka�ca tych stron. Przepojone g��bokim patriotyzmem s�owa Pola � s�awnego poety okresu romantyzmu, a zarazem wybitnego geografa', krajoznawcy i etnografa, winni�my wzi�� sobie do serca. Dzisiaj, kiedy mamy ju� du�e mo�liwo�ci zwiedzania i podziwiania obcych kraj�w, pami�ta� trzeba, �e w pierwszej kolejno�ci wskazane jest � mniej lub bardziej dok�adne � poznanie walor�w ziem ojczystych. Szczeg�lnie za� wa�na jest znajomo�� geografii i kultury rodzinnych stron � najbli�szych okolic, czy nawet wojew�dztwa gdzie mieszkamy. Poznaniu swego regionu, m.in. poprzez wycieczki krajoznawcze, maj� w og�lnych zarysach pom�c ksi��ki serii "Regiony Polski", zainicjowanej przez Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Prezentowana praca obejmuje region rzeszowski (Rzeszowskie), rozumiany tu jako 4 s�siaduj�ce ze sob� wojew�dztwa po�udniowo-wschodniej Polski � kro�nie�skie, rzeszowskie, przemyskie i tarnobrzeskie. Praca nie jest typow� monografi� geograficzn�, w kt�rej kolejno i z naukow� precyzj� omawiane s� poszczeg�lne elementy �rodowiska przyrodniczego i gospodarki. W ksi��ce, stanowi�cej uzupe�nienie podr�cznik�w szkolnych, autor stara� si� w spos�b przyst�pny zaprezentowa� przede wszystkim te zagadnienia i problemy geografii fizycznej i geografii spo�eczno-ekonomicznej, kt�re s� typowe dla regionu, wzgl�dnie ciekawe i wyj�tkowe w skali kraju. Autor jest przekonany, �e ksi��ka ta � mimo pewnej og�lnikowo�ci � mo�e poza m�odzie�� szkoln� zainteresowa� wszystkich, kt�rzy w r�nych celach, szczeg�lnie za� turystycznych, znajduj� si� w tym, tak ciekawym geograficznie (i nie tylko) zak�tku Polski. ' Wincenty Poi (1807�1872) uznawany jest za jednego z "ojc�w geografii polskiej". By� profesorem geografii na Uniwersytecie Jagiello�skim i pierwszym kierownikiem katedry geografii w Polsce. W swych utworach literackich, pisanych w okresie kiedy nasz kraj by� podzielony granicami zabor�w, wzmacnia� poczucie to�samo�ci narodowej, opiewaj�c pi�kno ziem polskich. l. Mapa fizyczna z granicami wojew�dztw i nazwami krain geograficznych 2. Mapy wojew�dztw z podzia�em na gminy: a) woj. kro�nie�skie, b) woj. przemyskie, c) woj. rzeszowskie, d) woj. tarnobrzeskie Administracyjnie Rzeszowskie graniczy z siedmioma wojew�dztwami: od zach. � z nowos�deckim, tarnowskim i kieleckim, od p�n. � z radomskim i lubelskim, od wsch. � z zamojskim. Granice � p�d. i p�d.-wsch. s� granicami pa�stwowymi � ze S�owacj� (okr�gi: Svidnik, Humenne) i Ukrain� (okr�g lwowski). Nazwa "Rzeszowskie" wzgl�dnie "region rzeszowski" dla omawianego terenu wzi�a si� g��wnie st�d, �e miasto Rzesz�w le�y po�rodku tego obszaru. Po drugie, terytorium tych dzisiejszych czterech wojew�dztw p�d.-wsch. Polski w du�ej mierze pokrywa si� z powierzchni� dawnego (istniej�cego w latach 1944�1975) wojew�dztwa rzeszowskiego. Po ostatniej reformie administracyjnej wy��czono z niego tylko by�y powiat gorlicki (dzi� nale�y on do woj. nowos�deckiego) i d�bicki (do woj. tarnowskiego). Natomiast w sk�adzie wojew�dztwa tarnobrzeskiego s� takie gminy i miasta jak Stasz�w, Opat�w, �miel�w, Zawichost, Jan�w Lubelski, le��ce za Wis�� i Sanem, kt�re poprzednio nie nale�a�y do wojew�dztwa rzeszowskiego. Nie mia�y �adnych zwi�zk�w z Rzeszowszczyzn� i dzi� te� nadal ci��� bardziej ku Kielcom czy Lublinowi ni� Rzeszowowi. St�d te�, w niniejszym opracowaniu, tereny wojew�dztwa tarnobrzeskiego le��ce na lewym brzegu Wis�y oraz prawym brzegu Sanu i Wis�y potraktowane zosta�y mniej szczeg�owo. Powierzchnia omawianego regionu wynosi prawie 21 ty�. km2, co stanowi 6,6% terytorium Polski. Najwi�ksze obszarowo s� wojew�dztwa tarnobrzeskie i kro�nie�skie, znacznie mniejsze i prawie sobie r�wne � przemyskie i rzeszowskie. l. OD PO�ONIN BIESZCZADZKICH PO PUSZCZ� SANDOMIERSK� Obszar interesuj�cych nas czterech wojew�dztw po�udniowo-wschodniej Polski zawarty jest mi�dzy, le��cymi na po�udniu Karpatami, do kt�rych nale�� pasma Beskidu Niskiego i po�onin bieszczadzkich, a po�o�on� w wid�ach Wis�y i Sanu Kotlin� Sandomiersk�, w znacznej cz�ci poro�ni�t� resztkami dawnej Puszczy Sandomierskiej. Granic� po�udniowo-wschodni� stanowi linia � przebiegaj�ca w spos�b do�� nieskomplikowany � granicy pa�stwowej z Ukrain�. Natomiast granice zachodnia i p�n.-wsch. s� mocno powyginane i przecinaj� r�ne krainy geograficzne. 1.1. KARPATY, POG�RZE KARPACKIE, KOTLINA SANDOMIERSKA Ukszta�towanie powierzchni regionu jest niezwykle urozmaicone. W krajobrazie wyra�nie zaznaczaj� si� trzy g��wne regiony geograficzne: a) tereny g�rzyste Beskidu Niskiego i Bieszczad�w, wchodz�cych w sk�ad Karpat, b) pag�rkowate wzniesienia i obni�enia Pog�rza Karpackiego, c) r�wniny Kotliny Sandomierskiej. 1.1.1. Beskid Niski i Bieszczady Jak wiadomo, Karpaty, kt�re le�� w po�udniowej i po�udniowo-wschodniej cz�ci naszego kraju, s� fragmentem rozci�gaj�cego si� �ukowato, na d�ugo�ci oko�o 1300 km, �a�cucha g�rskiego. Zaczyna si� on w Czechach i S�owacji, a biegn�c przez Polsk�, Ukrain� i W�gry, ko�czy w Rumunii. Poprzecznie dzieli si� go zazwyczaj na Karpaty Zachodnie, Karpaty Wschodnie oraz, po�o�one ju� ca�kowicie poza naszym terytorium, Karpaty Po�udniowe. Z uwagi na r�nice w budowie geologicznej, uk�adzie pasm i charakterze rze�by, wyr�nia si� dwa g��wne pod�u�ne pasma Karpat � wewn�trzny i zewn�trzny. Na terenie Polski Karpaty Wewn�trzne sk�adaj� si� m.in. z Tatr i Pienin, a Zewn�trzne z Beskid�w � Zachodnich i skrawka Wschodnich (Bieszczad�w). Od p�nocy przylega do nich wyra�nie ni�szy pas Pog�rza Karpackiego, geologicznie i morfologicznie zaliczanego do Karpat. Beskid Niski Z partii g�rskich Beskid�w Zachodnich na omawianym terenie le�y jedynie Beskid Niski, a dok�adniej, jego �rodkowa i wschodnia cz��. Beskid Niski stanowi w og�le najni�szy � co podkre�la te� nazwa � �a�cuch g�rski naszych Karpat. Obejmuje on obszar ci�gn�cy si� od (nie nale��cej do regionu rzeszowskiego) doliny rzeki Kamienicy � dop�ywu Dunajca na zachodzie po doliny Os�awy i Os�awicy na wschodzie. W grzbiecie Karpat kra�ce Beskidu Niskiego wyznacza Prze��cz Tylicka (683 m n.p.m.) na zachodzie i Prze��cz �upkowska (640 m n.p.m.) na wschodzie. Po�udniow� granic� Beskidu Niskiego na obszarze Polski tworzy g��wny dzia� wodny Karpat, wzd�u� kt�rego przebiega granica polsko-s�owacka. Granica p�nocna to naturalna linia, oddzielaj�ca obszary g�rskie, od p�askich prawie jak st� Do��w Jasielsko-Sanockich. Oko�o 2/3 Beskidu Niskiego jest na terenie wojew�dztwa kro�nie�skiego, cz�� zachodnia nale�y do s�siedniego wojew�dztwa nowos�deckiego. Beskid Niski to g�ry na og� niskie (najcz�ciej 600�900 m) i posiadaj�ce zwykle �agodne zbocza. Charakteryzuj� si� d�ugimi, zalesionymi grzbietami o wyr�wnanych wierzchowinach i kopulastych szczytach. Najwy�szym wzniesieniem Beskidu Niskiego na terenie Polski jest Lackowa (997 m n.p.m.), le��ca na wsch�d od Krynicy, a wi�c poza interesuj�cym nas obszarem. Na terenie woj. kro�nie�skiego, we wschodniej cz�ci Beskidu Niskiego najwy�szym szczytem jest Kamie� nad Ja�liskami (857 m n.p.m.). W Beskidzie Niskim znajduje si� wiele niezbyt wysokich prze��czy, przez kt�re od dawna wiod�y szlaki handlowe na po�udnie. Jedna z nich. Prze��cz Dukielska (500 m n.p.m.), jest w og�le najni�sz� w ca�ym g��wnym grzbiecie Karpat. Bieszczady Niew�tpliwie najciekawsz� krain� geograficzn� regionu rzeszowskiego s� Bieszczady i st�d te� po�wi�cimy im nieco wi�cej miejsca. Mi�o�nicy i znawcy tych g�r twierdz�, �e w Bieszczady przyje�d�a si� tylko raz, za� potem jedynie... wraca. Bieszczady s� najbardziej wysuni�t� na zach�d cz�ci� Beskid�w Wschodnich i zarazem Karpat Wschodnich. Rozci�gaj� si� pomi�dzy Prze��cz� �upkowska na zachodzie a Wyszkowsk� na wschodzie, le��c� ju� na terytorium Ukrainy. I w�a�nie na jej obszarze znajduj� si� najwy�sze szczyty Bieszczad�w' St�j (1677 m n.p.m.) i Pikuj (1406 m n.p.m.). ' Czasem nasuwaj� si� w�tpliwo�ci co do w�a�ciwej formy dope�niacza nazwy Bieszczady � "Bieszczad" czy "Bieszczad�w". Jakkolwiek niekt�re polskie s�owniki uwa�aj� za poprawn� (wzgl�dnie dopuszczaln�) form� "Bieszczad", przez analogi� do nazw: Karpaty � Karpat, Mazury � Mazur, to jednak wi�kszo�� j�zykoznawc�w twierdzi, �e dane historyczne przemawia- Droga przez las bukowy przy wej�ciu na Po�onin� Wetli�sk� Prze��cz U�ocka (853 m n.p.m.) na granicy polsko-ukrai�skiej dzieli Bieszczady na Zachodnie (w granicach Polski, na obszarze woj. kro�nie�skiego) i Wschodnie (w grani...
kopara1