Maść (łac. unguentum) - to półstała postać leku przeznaczona wyłącznie do użytku zewnętrznego. Może być stosowana na skórę, błony śluzowe, do oczu, do uszu, do nosa, do odbytnicy oraz do pochwy. Składa się z substancji leczniczej, która jest rozpuszczona, zemulgowana lub zawieszona w substancji zwanej podłożem maści. Maści mają postać i konsystencję umożliwiającą rozsmarowywanie oraz zapewniającą odpowiednią przyczepność. Powinny mieć jednorodny wygląd w całej swojej objętości. Maści mogą działać miejscowo, tylko na naskórek, lub ogólnoustrojowo (gdy substancja lecznicza dostaje się do krwi).
Maść zawierająca palmitynian retinolu, na podłożu wazelinowym.
Maści produkowane na skalę przemysłową są zazwyczaj pakowane w metalowe lub plastikowe tubki, umożliwiające łatwe i precyzyjne dozowanie. Maści sporządzane w aptekach są najczęściej pakowane w plastikowe pojemniki lub walcowate pudełeczka.
1. Rodzaje maści
1. 1. Podział maści ze względu na miejsce działania
· maści działające na naskórek to maści epidermalne; przykłady:
o maści przeciwgrzybicze z klotrimazolem,
o maści antyseptyczne z chlorheksydyną,
o maści przeciwbakteryjne z antybiotykami,
o maści o działaniu ściągającym i wysuszającym z tlenkiem cynku lub zawierające garbniki,
o maści keratolityczne z kwasem salicylowym.
· maści przenikające do skóry właściwej to maści endodermalne; przykłady:
o maści sterydowe, np. z hydrokortyzonem, flumetazonem, triamcynolonem
· maści działające na warstwy położone bezpośrednio pod skórą, np. mięśnie, to maści diadermalne; przykłady:
o maści przeciwbólowe i przeciwzapalne zawierające: ibuprofen, diklofenak, indometacynę, naproksen i inne leki z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych.
· maści, których substancja lecznicza dociera do naczyń krwionośnych i uwalnia się do krążenia ogólnego to maści transdermalne. Dla tego rodzaju maści powinno się wykonywać badania dostępności biologicznej. Przykłady:
o maści z lekami nasercowymi, np. nitrogliceryną,
o maści z hormonami płciowymi stosowane między innymi w łagodzeniu objawów menopauzy
1. 2. Podział maści ze względu na postać fizykochemiczną
· Maści roztwory - maści, w których substancja lecznicza rozpuszcza się w podłożu. W maściach tego typu substancja lecznicza może być rozpuszczona w podłożu hydrofobowym lub hydrofilowym. Lek musi tworzyć z podłożem roztwór nienasycony, tak, żeby nie wytrącał się osad podczas przechowywania maści w niższej temperaturze. W przypadku hydrofobowych maści roztworów, substancję leczniczą rozpuszcza się w stopionym podłożu, natomiast maści hydrofilowe sporządza się przez rozpuszczenie leku w wodzie, a następnie łączy z pozostałymi składnikami podłoża. Do maści roztworów zaliczamy:
o Maść z mentolem
o Maść z tymolem
o Maść z salicylanem metylu
o Maść z kwasem salicylowym uprzednio rozpuszczonym w oleju rycynowym
o Maść z nitrofurazonem
o Maść kamforową
o Maść majerankową
o Maść tranową
o Maść cholesterolową
· Maści emulsje (kremy) - maści w których skład wchodzi kilka substancji nie mieszających się ze sobą, połączonych w emulsję stabilizowaną emulgatorem. Emulsja jest najczęściej tworzona przez składniki podłoża, a substancja lecznicza jest rozpuszczana w fazie wodnej lub olejowej. W lecznictwie używa się zarówno emulsji typu olej/woda jak i woda/olej. Najstabilniejsze emulsje otrzymuje się łącząc składniki na ciepło i energicznie mieszając. Faza wodna w kremach powinna zawierać konserwanty. Przykładami maści emulsji są:
o Maść z roztworem kwasu bornego
o Maść z roztworem chlorowodorku efedryny
Postać maści emulsji mają też na ogół kremy pielęgnacyjne. Kosmetyki produkowane w tej formie różnią się od leków stosowanymi emulgatorami (do użytku w przemyśle kosmetycznym dopuszczonych jest więcej substancji emulgujących) oraz zawartością innych substancji pomocniczych.
· Maści zawiesiny - maści zawierające substancje stałe, nierozpuszczalne w żadnym składniku podłoża. Układy takie są zawsze co najmniej dwufazowe (jeśli podłoże jest jednolite stanowi jedną fazę, a substancja zawieszona - drugą). Możliwe jest również zawieszenie substancji stałej w podłożu emulsyjnym i wtedy tworzy się układ wielofazowy. Jeśli substancja stała stanowi więcej niż 40% masy maści, to taką maść nazywamy pastą. Produkcja maści zawiesin polega na ucieraniu bardzo miałko sproszkowanej (wielkość cząstek nie powinna przekraczać 90μm) substancji czynnej z podłożem. Korzystne, choć nie konieczne, jest homogenizowanie otrzymanego preparatu. Jeszcze mniejsze, zmikronizowane, cząstki substancji leczniczej można uzyskać przez wytrącenie jej w postaci osadu, bezpośrednio przed zmieszaniem z podłożem. Maść otrzymana w ten sposób nazywa się maścią precypitacyjną (strąceniową). Maści zawiesiny są najczęściej sporządzanymi maściami. Przykładami maści zawiesin są:
o Maść z tlenkiem cynku
o Maść z zasadowym galusanem bizmutu
o Maść siarkowa
o Maść pięciornikowa złożona
o Maść rtęciowa biała (przykład maści precypitacyjnej)
1. 3. Podział maści ze względu na zastosowane podłoże maściowe (według farmakopei VI)
· Maści
o Maści na podłożach hydrofobowych
o Maści na podłożach absorpcyjnych
o Maści na podłożach hydrofilowych
· Kremy (emulsje)
o Kremy hydrofobowe - emulsje typu woda/olej
o Kremy hydrofilowe - emulsje typu olej/woda
· Żele
o Hydrożele
o Oleożele (żele hydrofobowe)
2. Skuteczność maści
O skuteczności maści, jako postaci leku, decydują w głównej mierze dwa parametry: dostępność farmaceutyczna i dostępność biologiczna. Jeśli maść ma wywierać określone działanie farmakologiczne, substancja czynna musi się z niej najpierw uwolnić. Szybkość i stopień uwalniania się substancji leczniczej z maści określa dostępność farmaceutyczna. Natomiast wchłanianie uwolnionej wcześniej i rozpuszczonej substancji leczniczej, określa dostępność biologiczna.
2. 1. Uwalnianie substancji czynnej
Badania dostępności farmaceutycznej maści polegają na ocenie zdolności dyfuzji substancji leczniczej z podłoża, do wody lub odpowiedniego roztworu (płynu akceptorowego), przez membranę.
Na dostępność farmaceutyczną maści wpływają:
· rodzaj podłoża. W warunkach badania (in vitro) substancje czynne uwalniają się lepiej z podłoży hydrofilnych, natomiast w warunkach naturalnych (in vivo) bardziej dostępne farmaceutycznie i biologicznie okazują się często maści na podłożach lipofilnych. Nie ma jednak prostej korelacji między rodzajem podłoża, a stopniem i szybkością uwalniania leku.
· rozpuszczalność substancji leczniczej w podłożu i w płynie akceptorowym
· współczynnik podziału podłoże/płyn akceptorowy substancji leczniczej
· stopień rozdrobnienia substancji leczniczej - im większy tym szybsze uwalnianie
· lepkość podłoża
· zastosowane substancje pomocnicze - np. związki powierzchniowo czynne zwiększają i przyśpieszają uwalnianie
· przenikalność substancji leczniczej przez błony biologiczne
2. 2. Wchłanianie substancji czynnej
Aby substancja czynna mogła dostać się do organizmu przez skórę, musi pokonać barierę, jaką skóra stanowi. Może się to odbywać zasadniczo na dwa sposoby: drogą transepidermalną lub drogą transfolikularną. Droga transepidermalna polega na przenikaniu substancji pomiędzy komórkami naskórka. Droga taka jest osiągalna tylko dla cząsteczek lipofilnych, mogących rozpuszczać się w lipidach wypełniających przestrzenie międzykomórkowe w naskórku. Drogą transfolikularną, czyli przez przydatki skóry, takie jak: mieszki włosowe, gruczoły potowe i łojowe mogą się przedostawać również substancje hydrofilne. Ten sposób przenikania jest szybszy, jednak ma mniejsze znaczenie, gdyż przydatki stanowią jedynie 0,1% powierzchni skóry. Ponadto, przenikanie tą droga jest utrudnione ze względu na wypływający, w kierunku przeciwnym do wchłaniania, łój i pot.
Na szybkość przenikania przez skórę mają wpływ następujące czynniki:
· Właściwości substancji leczniczej
o hydrofobowość/hydrofilowość
o masa cząsteczkowa
o ładunek, zdolność dysocjacji
Najłatwiej i najszybciej przenikają przez skórę małe cząsteczki lipofilne. Cząsteczki obdarzone ładunkiem elektrycznym (np. jony) penetrują skórę w bardzo niewielkim stopniu.
· Właściwości podłoża maściowego
Wpływ podłoża na szybkość i stopień wchłaniania leku jest uzależniony od właściwości samej substancji leczniczej. Z reguły lepszą dostępność mają maści na podłożach lipofilnych, jednak nie ma prostej korelacji między rodzajem podłoża, a stopniem i szybkością uwalniania leku. Na przykład substancje lipofilne często lepiej wchłaniają się z podłoży hydrofilnych.
· Stan skóry i wiek pacjenta
Przepuszczalność ludzkiej skóry jest różna w różnym wieku. Zasadniczo im młodsza osoba, tym bardziej przepuszczalna jest skóra. Fakt ten, gdy nie jest uwzględniany przy podawaniu leków na skórę, może być przyczyną zagrożenia zdrowia, a nawet życia pacjenta w wyniku przedawkowania leków. Należy więc być bardzo ostrożnym w podawaniu leków przezskórnych dzieciom, a szczególnie niemowlętom. Niebezpieczne może być nawet użycie alkoholu do odkażenia np. miejsca wstrzyknięcia szczepionki, gdyż część etanolu może zostać wchłonięta do krwi dziecka. Również choroby dermatologiczne mogą zmieniać przepuszczalność skóry.
· Obecność promotorów wchłaniania i innych substancji pomocniczych
Niektóre substancje dodane do maści powodują zwiększanie wchłaniania leku. Substancje te nazywa się promotorami wchłaniania. Funkcję taką mogą pełnić np.: etanol, kwas olejowy, glikol propylenowy, terpeny, mocznik i inne. Ich działanie polega na modyfikowaniu organizacji warstwy lipidowej naskórka, dzięki czemu ułatwiona jest dyfuzja substancji leczniczej. Zmiany wprowadzane przez promotory wchłaniania są odwracalne. Innym rodzajem substancji zwiększającej wchłanianie są olejki eteryczne, których działanie polega na drażnieniu skóry. Drażnienie powoduje przekrwienie w miejscu podania, dzięki któremu substancja lecznicza może być efektywniej wchłaniana.
3. Właściwości reologiczne maści
Maści, podobnie jak wszystkie ciała płynne i półpłynne, odkształcają się pod wpływem przyłożonej siły. Siła ta nazywa się naprężeniem ścinającym, opór jaki stawia badana substancja to tarcie wewnętrzne lub lepkość dynamiczna. Maści zaczynają płynąć dopiero po przekroczeniu pewnej krytycznej wartości przyłożonej siły. Taka graniczna wartość naprężenia ścinającego jest nazywana granicą płynięcia. Lepkość maści (w przeciwieństwie do lepkości cieczy) nie jest stała w danej temperaturze, ale zmniejsza się, w miarę wzrostu naprężenia ścinającego.
4. Wymagania jakościowe stawiane maściom
4. 1. Konsystencja maści
Maści powinny charakteryzować się odpowiednio miękką konsystencją, umożliwiającą wyciskanie z tuby, rozsmarowywanie na skórze i jednocześnie dobre przyleganie do skóry. Parametry ułatwiające charakteryzację konsystencji to między innymi: spoistość, rozsmarowywalność, przyczepność do skóry, gęstość i lepkość. Najprostszym testem, badającym konsystencje maści jest test wyciskania z tuby. Polega on na określeniu ilości maści, wydostającej się z tuby pod wpływem znanego, znormalizowanego obciążenia. Rozsmarowywalność maści bada się mierząc powierzchnię, jaką zajmie maść, pod naciskiem odważnika o znormalizowanej masie.
4. 2. Czystość mikrobiologiczna
Wymagania czystości mikrobiologicznej maści są różne, w zależności od miejsca, w jakim maść ma być stosowana.
· Maści do oczu oraz maści stosowane na otwarte rany muszą być jałowe[1]. Sporządza się je najczęściej z jałowych składników, w warunkach aseptycznych.
· maści stosowane na skórę i błony śluzowe powinny zawierać: nie więcej niż 100 bakterii i 100 grzybów w 1 gramie lub mililitrze leku; nie więcej niż 10 bakterii z rodziny Enterobacteriaceae i innych pałeczek Gram-ujemnych. Maści nie mogą zawierać drobnoustrojów z gatunków: Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus aureus i gatunków z rodzaju Clostridium. [1]
4. 3. Wielkość cząstek stałych
Substancje stałe zawarte w maściach powinny być bardzo miałko sproszkowane lub zmikronizowane. Żadna cząstka nie powinna mieć średnicy większej niż 90μm.
5. Podłoża maściowe
Podłożem maści nazywamy ten jej składnik, bądź składniki, które nadają maści jej półstałą postać, stanowią środowisko, w którym umieszczone są substancje lecznicze. Podłożami maściowymi mogą...
straciatella90