Balzac Honoré de - Jaszczur.pdf - Honoré de Balzac - Agamma

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

HONORÉ BALZAC

 

Jaszczur

ł.  -żń

 ł

Jaszczur ( a au ar ), pisany w latach –, ukazał się w całości w sierp-

niu . Powieść ta należy tedy do pierwszej epoki twórczości Balzaca, pisał ją tuż po

sukcesach odniesionych z asa i zuaa .

Jak wszystkie dawniejsze utwory (z wyjątkiem młoǳieńczych powieści wydanych

pod pseudonimem), Balzac wciągnął później i Jaszczura , pisanego na parę lat przed uświa-

domieniem sobie gigantycznego planu, w obręb u ¹. Mimo to powieść ta

pod wieloma względami różni się charakterem od późniejszych utworów. Nieraz zazna-

czałem, że w ǳiele Balzaca spotyka się, a często walczy, romantyk wątpliwej nieraz próby

z realistą; otóż Jaszczur jest jednym z najciekawszych dokumentów ewolucji pisarza.

Jaszczur jest poniekąd sam w sobie u ujętą w skrócie. Problem życia

i śmierci, jednostki i społeczeństwa, człowieka genialnego i mierności świata, problem

myśli i użycia, nęǳy i zbytku, poezji i prozy, wieǳy i Tajemnicy, miłości i ambicji, materii

i woli — wszystkie te wielkie zagadnienia, które później wypełniają ǳieło Balzaca, są już

i tutaj; kipią nadmiarem myśli, tłoczą się gorączkowo na kartach tego tomu.

Ale sposób ujęcia jest inny.

Cechą u i jedną z największych zdobyczy Balzaca w literaturze jest je-

go raz w tym znaczeniu, iż Balzac bierze za materiał twórczy swoich powieściowych

dramatów życie, nie „heroiczne”, ale życie przeciętne, zwyczajne, przedstawione z drobia-

zgową wiernością i ścisłością; równocześnie jednak zapuszcza w nie wzrok tak głęboko,

wiǳi w każdym potocznym fakcie tak dalekie perspektywy i związki, uskrzydla je, daje

im taki patos i takie rozpięcie, iż, wyszedłszy z realistycznych założeń, przenosi je w świat

fantastyczny niemal przez swą intensywność i ﬁlozoﬁczną wymowę. Balzac mitologizuje

coǳienność.

Tu, w tej powieści, Balzac nie osiągnął jeszcze pełni własnego wyrazu, lub — moż-

na powieǳieć — nie opanował jeszcze c swoich dążeń. Dominuje tu romantyzm

koncepcji, a zwłaszcza przeprowaǳenia; nie sama rzeczywistość staje się baśnią, mitem,

wyłącznie przez sposób jej ujęcia, ale element baśniowy, fantastyczny miesza się wręcz

z realizmem wielu szczegółów. Czuć tu zarazem wpływy innego niż ancuskie pochoǳe-

nia. Tajemniczy starzec, właściciel magazynu starożytności, ma coś z postaci Hoﬀmana

i coś z Goethowskiego Meﬁsta; pakt złej mocy z człowiekiem ma coś z romantycznych

poematów. Później Balzac podejmie ten motyw paktu człowieka z szatanem-kusicielem,

ale już bez pomocy fantastycznego elementu, a raczej dobywając ten element z realnych

możliwości: w historii młodego Rastignaca, a zwłaszcza Lucjana de Rubempré.

Toż samo stosunek poety do świata, nęǳy do zbytku, problem talentu zagrzebanego

na poddaszu, powróci niejednokrotnie pod piórem Balzaca. Fedora, ten (powieǳmy bez

ceremonii) komunał, przeǳierzgnie się w świat żywych istot, w panią d'Espard, de Bar-

geton, de Mauigneuse, etc. Już tutaj wiǳimy, jak w tę fantastyczną baśń wǳiera się

¹ azac c r u — Czyniąc to, Balzac zmieniał wstecz nazwiska ǳiałają-

cych osób, dając im odpowiednie nazwiska bohaterów u .

ów zawsze przytomny oczom Balzaca realny rys, owa kwestia pięciu anków lub ich tra-

giczny brak w wielkim momencie w kieszeni; ów stosunek „mięǳy szczęśliwą miłością

a rachunkiem praczki”, który zajmuje Balzaca już w z asa . Ale te real-

ne rysy zjawiają się tu jeszcze dość nieśmiało i, powieǳmy wręcz, dość nieharmonĳnie

wyskakują z bajkowego poza tym tła utworu. Trudno o coś naiwniejszego, fałszywszego

niż środki, którymi młody Rafael chce wzruszyć hrabinę Fedorę, aby, kiedy nawet ǳieje

jego golizny nie otworzyły jej serca, rzucić jej na głowę owo sakramentalne w tej epoce:

„Kobieto! puchu marny!…”. Dodajmy, iż w samym zaraniu miłości Rafaela Balzac od-

słania z całą naiwnością jego chęć „przyżenienia” się po prostu do bogatej wdowy… Cały

ten epizod z Fedorą mógłby zgryźliwy człowiek pomówić o niedorzeczność i brak gustu.

Jakże inaczej później Balzac nauczy się operować tym materiałem! Przypomnĳmy

sobie ową niezrównaną analizę pierwszych kroków Lucjana w Paryżu ( rac zua )

i jego pierwsze zetknięcie się z wielkim światem. Albo też cierpienia młodego Rastignaca

( cc r ) w pensjonacie pani Vauquer!

Valentin — mimo iż lata jego pracy i nęǳy są odbiciem ciężkich lat „próby literackiej”

samego Balzaca² jest jeszcze w znacznej mierze typowym romantycznym bohaterem, ze

swoim „aniołem” i „demonem” przy boku. Bo też Paulina i Fedora są to majaki czystej

wyobraźni; twarda, ale rozjaśniona jego wesołością i werwą młodość Balzaca spłynęła

i bez anioła, i bez demona; pierwszego swego anioła znalazł nieco później, ale był to anioł

o dwaǳieścia i parę lat starszy od młodego Honoriusza…

I tu możemy rzucić porównanie z późniejszym rozwinięciem tego motywu np. w ra

cc zuac . „Aniołem” Lucjana jest tam aktorka Koralia, demonem pani d'Espard.

I oto anioł prowaǳi go do zguby, demon mógłby go ocalić! Im barǳiej Balzac poznaje

życie, tym mniej przedstawia mu się ono prostolinĳnie, komplikuje się, wikła.

Podobnie inne ﬁgury. Ów Rastignac w Jaszczurz to ledwie gruby zarys tej pełnej

i wycieniowanej postaci, jaka później bęǳie nosić to nazwisko. Można rzec, iż poza na-

zwiskiem niewiele te dwie postacie mają z sobą wspólnego; tak samo korsarz literacki

Finot jest jeszcze grubą karykaturą tego, czym bęǳie gǳie inǳiej.

Można rzec, iż Balzac czuje wartość, jaką życie Paryża i jego nieograniczone prawie

możliwości mają dla jego koncepcji, ale jeszcze nie umie — a przynajmniej nie zawsze

umie — dość pewną dłonią skojarzyć element rzeczywisty z fantastycznym lub też wy-

dobyć fantastyczność z samejże realności. Trzeba mu nie tylko cudownego talizmanu,

ale paru milionowych spadków, przychoǳącego na zawołanie szczęścia w karty itp., aby

podtrzymać wątek bajki. Kariera Lucjana de Rubempre — niemniej fantastyczna —

a przynajmniej pierwsza jej połowa, wysnuta bęǳie całkowicie z naturalnego — skon-

densowanego tylko artystycznie — biegu wypadków i gry charakterów.

Jeżeli podjąłem tę konontację Jaszczura z późniejszymi utworami pisarza, to dlate-

go, iż oglądane w tym świetle nawet słabsze momenty tej książki mogą czytelnikowi-bal-

zakiście stać się interesujące. Tym barǳiej, iż w każdym szczególe mają one styl, sz

epoki, która dla przeciętnej publiczności jest wadą książki, dla znawcy jej wǳiękiem.

Ale nawet brana sama w sobie książka ta zdraǳa „lwi pazur”. Bĳe z niej pełnia,

nadmiar życia, myśl przelewa się niemal poza brzegi. Są tam stronice przejmujące, nieza-

pomniane, jak np. błąǳenie samobójcy nad Sekwaną, ostatnie momenty Rafaela w gór-

skiej dolinie lub ten oszałamiający opis gabinetu starożytności. Balzac bęǳie całe życie

namiętnym kolekcjonerem i niejedna jego powieść zawierać bęǳie inwentarz jakiegoś

małego muzeum, ale nigǳie nie wydobył z tych martwych przedmiotów takiej perspek-

tywy wieków, nigǳie tak ich nie przepoił duchem jak tutaj.

Słynny opis biesiady Taillefera jest pierwszą redakcją owych uczt paryskich, gǳie

myśl musuje i perli się na równi z szampanem, że tylko przypomnę owe dwie kolacje

ǳiennikarzy w racc uac . W pierwszym wydaniu Jaszczura nazwiska osób

cytowanych były nazwiskami żyjących osób (np. zamiast Canalis był Wiktor Hugo etc.);

później Balzac zastąpił je nazwiskami osób z u . Interesującym w owej

scenie jest to, że stanowi ona — na dystans trzech wieków! — echo rozǳiału z ar

au Rabelego pt. „Pogwarki pĳackie”, paraazą owego rozǳiału, z wyraźną intencją

² s c cc a r rac sa azaca — Życiorys Balzaca znajǳie czytelnik w przed-

mowie tłumacza do ua ar .

   Jaszczur



wydobycia tego, co jest cechą współczesności: hiperintelektualizm, nadużycie myśli żrą-

cej wszystko niby gryzący kwas i nieopuszczającej nowoczesnego człowieka nawet przy

biesiaǳie i zabawie.

Ale najgłębszym może, najbarǳiej nowym motywem Jaszczura jest ów problem

rc sam w sobie, wyprzeǳający o pół wieku głośną powieść Tołstoja.

Śmierć, choroba, ten temat ujęty z komicznej strony przez Moliera w r z ur

a , tu występuje w całym swoim tragizmie.

Patrzałem przed kilku laty na powolną śmierć znajomego lekarza, chorego na chro-

niczne cierpienie nerek. Miał przed sobą — i wieǳiał o tym — kilka lat, w razie zacho-

wania najściślejszego trybu życia. Miesiącami przestrzegał drobiazgowo diety i innych

przepisów, coǳiennie sam oznaczając procent białka: ta probówka lekarska czyż to nie

był jego „jaszczur”? To znów rzucał w kąt probówkę, lekarstwa i pił na umór, spraszał

gości, szukał gwaru, światła, sam jeden obcy tej sztucznej wesołości, woǳąc szklanym

wzrokiem po obecnych…

Ale Balzac nie poprzestał na nagim fakcie śmierci, fakcie zbyt powszechnym, nieunik-

nionym, aby mógł być sam przez się dramatem. Wyczuł on doskonale, jakich elementów

trzeba, aby wydobyć pełny tragizm śmierci.

Wyobraźmy sobie chorego nieuleczalnie artystę, myśliciela, który wie, że każda na-

pisana stronica, każdy namalowany obraz jest gwoźǳiem do jego trumny, i który miota

się mięǳy instynktem życia a potrzebą, przymusem tworzenia. Wyobraźmy sobie czło-

wieka kochającego namiętnie kobietę, a świadomego, iż każdy jej pocałunek jest kupiony

ceną paru tygodni życia! Ten jaszczur, w którego fatydycznym³ konturze skupia się sto-

sunek mięǳy nasileniem życia a trwaniem jego płomienia, staje się wówczas głębokim

i przejmującym symbolem.

Są pewne książki Balzaca, które czyta się niejako „na potem”. Póki się je czyta, mnó-

stwo szczegółów razi, śmieszy ǳiś nawet; ale skoro od nich odejść, giną w spojrzeniu

myśli wszystkie te skazy, trywialności, śmiesznostki, niby pocieszne grupki turystów na

granitowym złomie gór; wzrok pamięci ogląda jedynie surowy zarys szczytu. Do nich

należy Jaszczur . Kto pozna tę książkę, temu nieraz przyjǳie się zadumać nad jej wspo-

mnieniem.

Boy

Warszawa, w kwietniu .

au aar z a au

Sterne: rsra a r. CCCXXII.

. 

Pod koniec paźǳiernika roku  młody człowiek wszedł do Palais-Royal, w chwili

gdy otwierano domy gry, zgodnie z prawem popierającym namiętność tak dogodną do

opodatkowania. Nie namyślając się zbytnio, wszedł na schody wiodące do szulerni nr .

— Panie, panie, kapelusz? — krzyknął za nim suchy i zrzędny głos małego, wybla-

Gra

kłego staruszka, przycupniętego w cieniu, za barierą, który wstał nagle, ukazując plugawą

ﬁzjonomię.

Skoroś przekroczył próg domu gry, prawo obiera cię najpierw z kapelusza. Jest li to

ewangeliczna i opatrznościowa przenośnia? Czy to nie jest raczej sposób zawarcia z tobą

piekielnej umowy, mocą wziętego od ciebie jakiegokolwiek zastawu? Czy to ma wymóc

na tobie pełną szacunku postawę wobec tych, którzy zabiorą ci pieniąǳe? Czy to policja,

przyczajona we wszystkich ściekach społecznych, pragnie znać nazwisko tego kapelusznika

albo twoje, o ile je wypisałeś na swym nakryciu głowy? Czy to może wreszcie po to, aby

zdjąć pomiar twojej czaszki dla celów pouczającej statystyki co do pojemności mózgów

graczy? Na tym punkcie zarząd zachowuje zupełne milczenie. Ale, wieǳ to dobrze, ledwie

uczyniłeś krok w stronę zielonego stolika, już twój kapelusz nie należy do ciebie, tak samo

jak ty sam nie należysz do siebie: należysz do gry, ty, twój majątek, twoje nakrycie głowy,

twoja laska i twój paltot. Przy wyjściu GRA okaże ci, jakby dla zadrwienia z ciebie, że

³ acz — proroczy; por. au .

   Jaszczur



jeszcze zostawiła ci coś, oddając ci twoje rzeczy. Bądź co bądź, o ile miałeś kapelusz nowy,

dowiesz się po szkoǳie, że gracz powinien mieć specjalny kostium.

Zǳiwienie młodego człowieka, kiedy otrzymał drewienko z numerem w zamian za

swój kapelusz, którego brzegi na szczęście były lekko wytarte, dość wyraźnie świadczył

o duszy jeszcze niewinnej; toteż starzec, który z pewnością od młodu gnił w gorączko-

wych rozkoszach życia graczy, objął go martwym i wystygłym spojrzeniem, w którym

ﬁlozof wyczytałby nęǳe szpitala, tułaczkę bankruta, protokoły samobójstw, dożywot-

nie galery, wysiedlenia do Guazacoalco. Człowiek ten, którego długa biała twarz była

tak chuda jak zupka w garkuchni, przedstawiał blady obraz namiętności sprowaǳonej

do swej najprostszej wymowy. W zmarszczkach jego czaiły się ślady dawnych tortur;

z pewnością człowiek ten niósł molochowi gry swoją nęǳną płacę tuż po jej otrzymaniu.

Podobny szkapie, na którą bat już nie ǳiała, nie wzruszał się niczym; głuche jęki zrujno-

wanych graczy, ich nieme błagania, ich tępe spojrzenia znajdowały go stale obojętnym.

Była to wcielona Gra. Gdyby młody człowiek przyjrzał się temu smutnemu cerberowi,

może byłby sobie powieǳiał: „W tym sercu jest już tylko talia kart!”. Nieznajomy nie

usłuchał tej żywej przestrogi, pomieszczonej tu bez wątpienia przez Opatrzność, tak jak

pomieściła ona wstręt u progu wszystkich miejsc rozpusty. Wszedł pewnym krokiem do

sali, gǳie dźwięk złota ǳiałał upajająco na rozgrzane pożądliwością zmysły. Młoǳieńca

tego pchało tam zapewne najlogiczniejsze ze wszystkich wymownych zdań Jana Jakuba

Rousseau, którego smutna myśl jest, jak sąǳę, ta: „Tak, rozumiem, że człowiek iǳie

grać, ale wtedy, gdy mięǳy sobą a śmiercią, wiǳi jedynie ostatniego talara”.

Wieczorem domy gry mają poezję jedynie pospolitą, ale o ǳiałaniu tak pewnym jak

Gra, Kondycja luǳka

ǳiałanie krwawego dramatu. Sale pełne są wiǳów i graczy, ubogich starców, którzy

przywlekli się, aby się tu ogrzać, podnieconych twarzy, orgii, które zaczynają się w winie,

a łacno mogą się skończyć w Sekwanie. Jeżeli plon namiętności jest obﬁty, nadmier-

na liczba aktorów pozwala ci przyjrzeć się twarzą w twarz demonowi gry. Taki wieczór

jest istnym ansamblowym utworem, gǳie cała trupa krzyczy, gǳie każdy instrument

w orkiestrze wyciąga swoją azę. Ujrzysz tam wielu szanownych luǳi, którzy przychoǳą

szukać rozrywki i płacą za nią tak, jak płaciliby za teatr, za dobrą kuchnię lub jakby szli do

jakiejś nory kupić za tanie pieniąǳe piekące żale na parę miesięcy. Ale czy pojmujesz, ile

szału, ile energii musi się gromaǳić w duszy człowieka czekającego niecierpliwie otwarcia

szulerni? Mięǳy graczem ǳiennym i nocnym jest ta różnica, co mięǳy ﬂegmatycznym

mężem a kochankiem mdlejącym z żąǳy pod oknami lubej. Jedynie rano dygocąca na-

miętność i potrzeba zjawiają się w całej swej okropności. W tej chwili możesz poǳiwiać

prawǳiwego gracza, gracza, który nie jadł, nie spał, nie żył, nie myślał, tak mocno smagał

go bicz obmyślonego „systemu”, tak nieznośnie swęǳą go kombinacje ruara

. O tej przeklętej goǳinie spotkasz oczy, których spokój przeraża, twarze, które cię

przykuwają, spojrzenia, które przyciągają karty i pożerają je. Toteż domy gry są wspania-

łe jedynie w chwili otwarcia. Jeżeli Hiszpania ma swoje walki byków, jeżeli Rzym miał

swoich gladiatorów, Paryż pyszni się swoim aasa , którego drażniące rulety dają

przyjemność oglądania krwi płynącej strumieniami, bez niebezpieczeństwa pośliźnięcia

się o nią na podłoǳe. Spróbuj rzucić przelotne spojrzenie na tę arenę, wejdź!… Cóż za

nagość! Ściany obite papierem zatłuszczonym na wysokość człowieka nie przedstawiają

ani jednego obrazu zdolnego orzeźwić duszę. Nie ma tam nawet gwoźǳia dla ułatwie-

nia samobójstwa. Podłoga zużyta i niechlujna. Podłużny stół zajmuje środek sali. Proste

słomiane krzesła, cisnące się dokoła tego sukna wytartego złotem, świadczą o szczegól-

nej obojętności na zbytek u tych luǳi, którzy przychoǳą tu ginąć dla majątku i dla

zbytku. Ta sprzeczność luǳka ujawnia się wszęǳie, gǳie dusza żyje potężnie własnymi

zasobami. Kochanek chce spowić swą lubą w jedwabie, oblec ją w najmiększe tkaniny

Wschodu, a najczęściej posiada ją jakimś tapczanie. Ambitny marzy o bezgranicznej wła-

ǳy, płaszcząc się w błocie służalstwa. Kupiec wegetuje w głębi wilgotnego i niezdrowego

sklepu, wznosząc wspaniały pałac, skąd syna jego, przedwczesnego spadkobiercę, wypęǳi

braterska subhasta. Wreszcie czy istnieje coś wstrętniejszego niż przybytek „rozkoszy”?

Osobliwy problem! Wciąż w sprzeczności z samym sobą, oszukując swoje naǳieje obec-

ną niedolą, a swoje niedole przyszłością, która doń nie należy, człowiek daje wszystkim

   Jaszczur



Balzac Honoré de - Jaszczur.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: