Istota wyboru ekonomicznego
• Przedmiot badań ekonomicznych
• Teoria i model ekonomiczny
• Makroekonomia i mikroekonomia
• Homo oeconomicus
• Ekonomia pozytywna i ekonomia normatywna
• Racjonalność rzeczywista i proceduralna
• Problem rzadkości i pojęcie kosztu alternatywnego
• Podejście statyczne i dynamiczne w ekonomii
• Zasoby i strumienie
• Analiza krańcowa i zasady optymalizacji
• Krzywa możliwości produkcyjnych
• Efektywność w sensie Pareta
• Model prosty okrężnego obiegu dochodów
Wprowadzenie
Istota gospodarowania opiera się z jednej strony - na ograniczonych zasobach, które ma człowiek do dyspozycji, a z drugiej - na jego nieograniczonych potrzebach.
W takiej sytuacji człowiek dokonuje wyboru, który polega na podejmowaniu decyzji o przeznaczeniu ograniczonych zasobów na zaspokojenie jego potrzeb. Podjęcie decyzji ekonomicznej przynosi określone korzyści, choć wiąże się zawsze z ponoszeniem kosztów. Podejmując decyzję, każdy podmiot gospodarczy (zarówno producent, jak i konsument) dąży do tego, aby korzyści wynikające z dokonanego wyboru przewyższyły poniesione koszty.
Przedmiot badań ekonomicznych
Przedmiotem badań ekonomicznych są zjawiska i procesy zachodzące w gospodarce. Ogólnie można powiedzieć, że ekonomia jest to nauka, badająca, w jaki sposób ludzie wykorzystują dostępne im zasoby w celu zaspokojenia potrzeb. Z jednej strony człowiek, podejmując decyzje ekonomiczne, dąży do osiągnięcia maksymalnych korzyści, z drugiej jednak - napotyka na problem ograniczoności dostępnych zasobów.
Podstawowym problemem ekonomicznym jest konieczność podejmowania decyzji związanych z zaspokojeniem nieograniczonych potrzeb ludzkich w sytuacji istnienia ograniczonych zasobów, mogących je zaspokoić.
Współczesna ekonomia spełnia dwie, istotne funkcje, a mianowicie funkcję poznawczą oraz funkcję aplikacyjną. Po pierwsze, podejmuje próby określania oraz wyjaśniania zjawisk i procesów gospodarczych oraz przewidywania ich przebiegu. Z tego punktu widzenia spełnia ekonomia funkcję poznawczą. Natomiast funkcję aplikacyjną ekonomia spełnia, podejmując próbę formułowania wskazań i zaleceń pod adresem polityki gospodarczej w celu określenia skutecznych sposobów oddziaływania rządu na przebieg procesów gospodarczych.
Każde społeczeństwo staje przed koniecznością rozwiązania
trzech podstawowych problemów codziennej egzystencji:
• Jakie dobra i usługi [co] wytwarzać ?
• Jak je wytwarzać ?
• Dla kogo je wytwarzać ?
EKONOMIA jest nauką badającą, w jaki sposób społeczeństwo gospodarujące decyduje o tym. co, jak i dla kogo wytwarzać.
DOBRA - produkty materialne
USŁUGI - działania, które mogą zaspokoić potrzeby konsumenta jedynie w trakcie ich wykonywania (świadczenia)
Przedstawiona definicja zalicza EKONOMIĘ do nauk społecznych, które badają i wyjaśniają zachowanie ludzi.
Przedmiotem ekonomii jest obszar ludzkich zachowań, obejmujący produkcję, wymianę i użytek czyniony z dóbr i usług. Najważniejszym problemem ekonomicznym stojącym przed społeczeństwem jest rozwiązanie sprzeczności między nieograniczonymi potrzebami ludzkimi w zakresie dóbr i usług a ograniczonością niezbędnych do ich wytwarzania zasobów (pracy, maszyn, surowców). Odpowiadając na pytanie: co, jak i dla kogo produkować, ekonomia wyjaśnia proces alokacji rzadkich zasobów między różne konkurencyjne ich zastosowanie.
W celu poznania teorii ekonomii tworzone są pojęcia ekonomiczne, które są wynikiem obserwacji zjawisk, ich opisu oraz klasyfikacji. Najistotniejszym krokiem poznania teorii ekonomii jest badanie i odkrywanie zależności między zjawiskami (lub grupami zjawisk). Zależności, zachodzące między badanymi zjawiska-mi (nie tylko ekonomicznymi), mogą mieć charakter:
• przyczynowo-skutkowy - związek ten istnieje wtedy, gdy jedno zjawisko wywołuje inne, będąc jego przyczyną powstawania (determinacja),
• funkcyjny - zależność, którą można przedstawić za pomocą funkcji, wyrażającej wzajemny związek lub zależność dwóch lub więcej wielkości (korelacja).
Jeżeli zależności między występującymi zjawiskami ekonomicznymi są niezmienne i mają charakter obiektywny, to wtedy stwierdza się istnienie naukowego prawa ekonomicznego. Prawem ekonomicznym jest, na przykład, zależność występująca między ceną a wielkością popytu (wzrost ceny wywołuje spadek wielkości popytu), zwana prawem popytu.
W swoich badaniach ekonomista, analizujący zachodzące zjawiska w gospodarce, posługuje się metodą dedukcji lub metodą indukcji. Metoda dedukcji umożliwia wyciąganie wniosków z przyjętych wcześniej (a'priori) założeń, natomiast metoda indukcji pozwala na formułowanie prawidłowości ogólnych na podstawie obserwacji zdarzeń zachodzących w gospodarce. Rozumowanie dedukcyjne polega na wyprowadzaniu z przesłanek, wynikających z nich logicznie wniosków, natomiast dzięki rozumowaniu indukcyjnemu, od precyzyjnych stwierdzeń na temat rzeczywistości dochodzi się do stwierdzeń bardziej ogólnych. Metoda indukcyjna umożliwia opis obserwowanych faktów i zjawisk, natomiast niekoniecznie musi je tłumaczyć i wyjaśniać przyczyny występowania.
Makroekonomia i mikroekonomia
We współczesnej ekonomii wyróżnia się dwa główne działy ekonomii, które stanowią najszersze podejście do problemów gospodarczych, a mianowicie mikroekonomię i makroekonomię.
Mikroekonomia zajmuje się analizowaniem zachowania poszczególnych podmiotów rynkowych (konsumentów oraz producentów) i badaniem wpływu decyzji przez nich podejmowanych na zjawiska i procesy, zachodzące na poszczególnych rynkach.
Znaczna część analiz mikroekonomicznych wiąże się z interpretacją zjawisk, zachodzących na rynku, związanych z dokonywaniem wyborów przez producentów o ich wytwarzaniu oraz, związanych z dokonywaniem wyborów przez konsumentów o ich zakupie.
W sferze zainteresowania ekonomistów znajdują się również zagadnienia związane z mierzeniem, wyjaśnianiem oraz przewidywaniem funkcjonowania całego systemu gospodarczego. Makroekonomia kładzie nacisk na badanie wzajemnych zależności, zachodzących w gospodarce jako całości. Ogólnie można powiedzieć, że makroekonomia zajmuje się badaniem agregatowych zmiennych ekonomicznych, takich jak: produkcja, zatrudnienie, inwestycje, inflacja itp.
Jako kategoria agregatowa, produkcja to wielkość produkcji poszczególnych przedsiębiorstw, wchodzących w skład danej gospodarki, a zatrudnienie to suma zatrudnionych pracowników we wszystkich przedsiębiorstwach itd.
Teoria i model ekonomiczny
Termin teoria jest używany w różnych znaczeniach. W najogólniejszym, potocznym rozumieniu tego słowa, teoria jest to wszelka wiedza tłumacząca daną dziedzinę rzeczywistości w odróżnieniu od praktyki jako określonego zespołu działań przekształcających ten fragment rzeczywistości. Teoria w tym rozumieniu obejmuje zarówno refleksję nad rzeczywistością, jak i nad przekształcającym tę rzeczywistość działaniem.
Teoria ekonomiczna dotyczy rzeczywistości gospodarczej i w celu jej wyjaśnienia tworzone są przez ekonomistów modele ekonomiczne. Model ekonomiczny to konstrukcja stosowana w teorii ekonomii w celu odzwierciedlenia najbardziej istotnych cech i zależności, występujących w badanym procesie ekonomicznym. Stanowi uproszczony schemat rzeczywistości, który ułatwia wykrycie najważniejszych zależności, ponieważ w rzeczywistości zależności te są bardziej skomplikowane, bardziej złożone. Modele teoretyczne, w tym również modele ekonomiczne można przedstawiać w postaci twierdzeń słownych oraz odpowiednio skonstruowanych tablic, ale również w postaci równań i wykresów.
Modele mają w ekonomii szerokie zastosowanie i duże znaczenie ze względu na ograniczoną możliwość stosowania eksperymentów. Wynika z tego szczególne znaczenie metody abstrakcyjnej, której wyrazem jest - między innymi – model ekonomiczny. Wartość poznawcza modelu ekonomicznego zależy głównie od tego, w jakim stopniu odpowiada on obiektywnej rzeczywistości i procesom w niej zachodzącym.
Model ekonomiczny zawsze jest teoretycznym uogólnieniem określonego fragmentu badanej rzeczywistości, który w sposób uproszczony przedstawia zachodzące procesy w gospodarce.
Homo oeconomicus
Homo oeconomicus jest abstrakcyjną konstrukcją pojęciową i oznacza człowieka, który w swym postępowaniu kieruje się tylko motywacją ekonomiczną.
Oznacza to, że podejmuje wybory według zasady racjonalnego postępowania, czyli dąży do osiągnięcia maksymalnych korzyści przy danych, obiektywnie istniejących ograniczeniach (na przykład finansowych) lub dąży do minimalizowania strat – na przykład - z prowadzonej działalności gospodarczej, ponosząc z góry wiadome nakłady. Teorię tę opartą na racjonalizacji motywów postępowania przedsiębiorcy, działającego w ramach wolnej konkurencji, sformułował J. S. Mili, a wykorzystywali w swoich teoriach wszyscy przedstawiciele ekonomii klasycznej, w tym, między innymi, A. Smith.
Homo oeconomicus działa w idealnych warunkach, na które składają się:
• własność prywatna,
• wolność zawierania umów,
• doskonała znajomość sytuacji na rynku,
• racjonalne postępowania.
Przyjęcie modelu teoretycznego, według którego człowiek jest jednostką wolną, prowadzącą działalność zarobkową dla własnych korzyści, przyczyniło się do sformułowania wielu praw ekonomicznych, wywodzących się z ekonomii klasycznej. Teorii homo oeconomicus poświęcono wiele tekstów krytycznych, jednak do dzisiaj stanowi uproszczony model teoretyczny, stanowiący podstawę prowadzonych analiz mikroekonomicznych.
Na podkreślenie zasługuje również fakt, że model homo oeconomicus stanowi jeden z pierwszych przykładów zastosowania modelu teoretycznego do wyjaśniania złożonych problemów ekonomicznych.
Ekonomia pozytywna i ekonomia normatywna
Według kryterium podziału przyjętej metody badawczej współcześnie ekonomię dzieli się na ekonomię pozytywną oraz ekonomię normatywną.
Ekonomia pozytywna zajmuje się obiektywnym, naukowym wyjaśnianiem zasad funkcjonowania gospodarki. Podstawowym celem ekonomii pozytywnej jest wyjaśnienie, w jaki sposób społeczeństwo podejmuje decyzje, dotyczące konsumpcji, produkcji oraz wymiany dóbr.
Przyjęcie takiej metody daje podstawę do formułowania odpowiedzi na pytania związane z funkcjonowaniem gospodarki w określony sposób, jednocześnie pozwalając na tworzenie podstaw do przewidywania reakcji gospodarki na zmianę warunków działania. Analiza pozytywna polega na tym, że zjawiska ekonomiczne i prawa, którymi są związane, bada się bez dokonywania jakichkolwiek sądów i opinii.
Ekonomia normatywna w sposób istotny różni się od pozytywnej, ponieważ dostarcza zaleceń i rekomendacji opartych na subiektywnych sądach wartościujących.
Analizując dane zjawisko, zachodzące w gospodarce, z punktu widzenia ekonomii pozytywnej, badający występuje w roli bezstronnego obserwatora. Podejmuje próbę sformułowania obiektywnego obrazu rzeczywistości, bez względu na posiadane poglądy polityczne, przekonania i preferencje.
Natomiast analiza normatywna polega na badaniu problemów w celu wydania określonych sądów i opinii w postaci zaleceń. Niewątpliwie, aby móc odpowiedzieć na pytanie zgodnie z ekonomią normatywną, należy poznać obiektywnie istniejące prawa, działające w gospodarce.
W związku z tym można stwierdzić, że ekonomia pozytywna dotyczy ekonomii jako nauki, natomiast ekonomia normatywna odnosi się do polityki gospodarczej, opierając się jednak na teorii ekonomii.
Racjonalność rzeczywista i proceduralna
Przy analizowaniu podejmowanych decyzji przez podmioty gospodarcze, tj. zarówno przez producentów, jak i konsumentów przyjmuje się założenie, że postępują oni racjonalnie, dążąc jednocześnie do maksymalizowania swoich korzyści (producent -z prowadzonej działalności gospodarczej, konsument - z zakupu i konsumpcji nabytych dóbr). Jednak decyzje te są podejmowane w sytuacji ograniczonej informacji, czyli w warunkach niepewności, z czym związana jest konieczność ponoszenia ryzyka związanego z podejmowaniem określonych decyzji. Z tego punktu widzenia rozróżnia się racjonalność rzeczywistą od proceduralnej.
Racjonalność rzeczywista dotyczy wyniku wyboru, traktując podjęcie określonej decyzji jako racjonalnej, jeżeli osiąga się maksymalną korzyść.
Natomiast racjonalność proceduralna odnosi się do procesu wyboru, traktując podjęcie określonej decyzji jako racjonalne, jeżeli prowadzi do osiągnięcia maksymalnej korzyści, możliwej do osiągnięcia przy danym stanie posiadanej wiedzy.
Różnicę między decyzją maksymalizującą (zgodnie z racjonalnością rzeczywistą) a zadowalającą (zgodnie z racjonalnością proceduralną) można przedstawić na przykładzie przedsiębiorstwa, działającego w gospodarce rynkowej. Producent jest zadowolony, gdy osiąga 10% procentową stopę zysku z prowadzonej działalności, pomimo tego że zarządzający danym przedsiębiorstwem są świadomi, iż można osiągnąć większą stopę zysku. Jednak sposób, w jaki to można osiągnąć nie jest znany zarządzającym, wobec czego poświęcają oni wyższy zysk w zamian za uniknięcie wysiłków szukania zyskowniej szych możliwości i postępuj ą zgodnie z racjonalnością proceduralną.
W rzeczywistości gospodarczej ludzie podejmują decyzje zgodnie z racjonalnością proceduralną. Jedynie przybliżają się do osiągnięcia maksymalnych korzyści, jednak ich nie osiągają.
Problem rzadkości i pojęcie kosztu alternatywnego
Podstawowym problemem ekonomicznym związanym z ograniczonością zasobów oraz nieograniczonością potrzeb, jest zjawisko zwane w ekonomii problemem rzadkości.
Rzadkość to taka sytuacja (stan), w której potrzeby i chęci indywidualne oraz społeczne przewyższają możliwości ich zaspokojenia przy dostępnych zasobach.
Oznacza to, że człowiek nie dysponuje takimi zasobami, aby mógł mieć wszystko. Zawsze potrzeby człowieka są większe od możliwości ich zaspokojenia. Znając pojęcie rzadkości można stwierdzić, że współczesna ekonomia jest nauką, badającą, jak ludzie radzą sobie z problemem rzadkości, jak rozwiązują problem alokacji ograniczonych zasobów w celu zaspokojenia potrzeb.
Problem rzadkości wiąże się z podejmowaniem wyborów, a one z kolei z koniecznością ponoszenia kosztów. Podejmując decyzję o prowadzeniu określonej działalności gospodarczej, producent spodziewa się osiągnąć określone korzyści (zyski). Jednocześnie korzyści oznaczają powstanie kosztu, zwanego również kosztem alternatywnym.
Koszt alternatywny (koszt utraconych korzyści) to utrata wartości, jaką można byłoby uzyskać w wyniku przeznaczenia ograniczonych zasobów do wytwarzania (zakupu) innych dóbr i/lub usług. Jest to wartość najcenniejszej nie wykorzystanej możliwości utraconej w wyniku dokonania wyboru.
Między kosztem alternatywnym a rzadkością istnieją określone związki:
• zawsze istnieje więcej niż jeden sposób wykorzystania zasobu,
• zawsze istnieje konieczność wyboru spośród różnych możliwych sposobów wykorzystania zasobów, m z każdym wyborem związana jest konieczność ponoszenia kosztu (kosztu alternatywnego).
Podejście statyczne i dynamiczne w ekonomii
Zjawiska gospodarcze można analizować w ujęciu statycznym i dynamicznym.
Podejście statyczne w ekonomii polega na badaniu istniejących stanów w gospodarce, czyli na badaniu układu zależności ekonomicznych, który jest nie naruszany przez siły, występujące w rzeczywistości, ale nie uwzględniane przy analizie.
Natomiast analiza dynamiczna koncentruje się na badaniu stanów nierównowagi oraz zmian zachodzących w tych stanach.
Zasoby i strumienie
Badając zachodzące zjawiska gospodarcze, zarówno w ujęciu statycznym, jak i dynamicznym, rozróżnia się pojęcia: zasobów i strumieni.
W celu zaspokojenia swoich potrzeb, w procesie wytwarzania dóbr, człowiek przekształca wszelkie dostępne zasoby.
Zasoby charakteryzują się tym, że przedstawiają wartości pewnych wielkości ekonomicznych w danym momencie (na przykład na koniec miesiąca, roku).
Ekonomiści zaliczają zasoby do czterech szeroko rozumianych kategorii:
• ziemia - wszystko to, co jest dane przez naturę (a nie jest wytworzone przez człowieka) i jest użyteczne w procesie, na przykład: minerały, rośliny, woda itp.,
• praca - (określona również mianem siły roboczej) to ludzkie możliwości (umysłowe i fizyczne) oraz wiedza i umiejętności wykorzystywane w procesie gospodarczym,
• kapitał - (dobra inwestycyjne) obejmuje wszelki wynik procesu produkcyjnego, który przeznaczony jest do wykorzystania w danym lub innym procesie produkcyjnym,
• technologia - wiedza o tym, jak zasoby mogą być łączone w procesie produkcyjnym; wyznacza proporcje łączenia zasobów koniecznych do wyprodukowania danego produktu.
Często do zasobów zalicza się również talent przedsiębiorczości - umiejętność posiadana przez osobę zajmującą się działalnością gospodarczą, która polega na odkrywaniu potencjalnie zyskownych możliwości oraz na organizowaniu i kierowaniu przedsięwzięciami, mającymi produktywny charakter. Jest to również zdolność do podejmowania ryzyka.
We współczesnej gospodarce rynkowej wielu autorów zwraca uwagę na rosnące...
Megara20