Podstawy wiedzy o państwie i prawie.pdf

2CZĘŚĆ I

„Podstawy wiedzy o paŃstwie i prawie”

0. Historia, etymologia słowa „paŃstwo”.

Na okreŚlenie instytucji, którĄ dzisiaj nazywamy paŃstwem, uŻywano w historii róŻnych terminów. StaroŻytni

Grecy swoje miasta-paŃstwa nazywali – polis. W Rzymie zaŚ paŃstwo pojmowane jako gmina obywatelska

nazywane było – civitas, zaŚ jako szersza wspólnota ludzka – respublica. Kiedy Rzym z paŃstwa miasta

przekształcił siĘ w paŃstwo o rozległym terytorium, a w jego obrĘbie dokonały siĘ przeobraŻenia ustrojowe z

republiki w cesarstwo, na oznaczenie tego paŃstwa przyjĘła siĘ nazwa – imperium. W Średniowieczu dla paŃstwa

o ustroju monarchicznym upowszechniły siĘ terminy od łaciŃskiej nazwy regnum – regle, Reich, Regin, regno.

Terminem civitas lub respublica okreŚlano natomiast paŃstwa – miasta. UŻywano równieŻ pojĘcia terra (terze,

Land), co wskazywało na wzrost znaczenia władania ziemiĄ, jako czynnika decydujĄcego o posiadaniu władzy

paŃstwowej. Na przełomie XV i XVI w. pojawia siĘ we Włoszech i stopniowo upowszechnia praktyka uŻywania

jednolitego terminu na okreŚlenie paŃstwa – bez wzglĘdu na róŻnice ustrojowe. Prekursorem okazał siĘ byĆ N.

Machiavelli, który zaproponował termin stato (pochodzĄcy od łaciŃskiego – status – i uŻywanego wczeŚniej jako

okreŚlenie ustroju). Termin ten w okresie od XVI do WVIII wieku przyjĄł siĘ w Anglii (state), Francji (tat),

Niemczech (Staat). Termin paŃstwo w Polsce był juŻ znany przed rozbiorami. OkreŚlano nim wielkie ziemie

magnackie i najczĘŚciej wiĄzał siĘ ze słowem – pan, oznaczajĄcym tego, który panuje, włada. Dzisiejszego

znaczenia nabrał on na poczĄtku XIX wieku. Pojecie paŃstwo ma, wiĘc pochodzenie rodzime (nie przyjĘliŚmy

włoskiego - stato). Własne terminy posiadajĄ równieŻ Rosjanie (gosudarstwo), Serbowie (drŻawa) i inni Słowianie

za wyjĄtkiem Słowaków, Czechów (pojĘcie stat). NaleŻy jednak zauwaŻyĆ, iŻ słowa od łaciŃskiego status,

francuskiego tat, spolszczonego w XVIII do formy stan pochodzĄ takie dzisiejsze sformułowania jak: racja stanu,

(czyli paŃstwa), sekretarz stanu, trybunał stanu itd.

Arystoteles „PaŃstwo to wspólnota równych, majĄca na celu moŻliwie doskonałe Życie, wspólnota zdolna do

samowystarczalnoŚci”

· G. Jellinek „PaŃstwo to wyposaŻona we władze samorodnĄ jednoŚĆ zwiĄzkowa osiadłych ludzi”

W. Lenin „PaŃstwo jest maszynĄ do utrzymywania panowania jednej klasy nad drugĄ”

BiorĄc pod uwagĘ szereg znaczĄcych definicji paŃstwa wystĘpujĄcych w polskim piŚmiennictwie naukowym

ostatnich kilkudziesiĘciu lat, moŻna sformułowaĆ nastĘpujĄca definicjĘ:

„PaŃstwo to globalna, terytorialna, przymusowa, hierarchiczna i suwerenna organizacja polityczna

społeczeŃstwa”

PaŃstwo jest organizacjĄ społeczeŃstwa, tzn. jest społecznĄ grupĄ celowĄ, oparta o sformalizowane członkostwo

– obywatelstwo i wyposaŻonĄ we władze publicznĄ. PaŃstwo jest tylko jedna z organizacji społeczeŃstwa, a od

innych organizacji róŻni siĘ szczególnymi elementami składowymi wystĘpujĄcymi jednoczeŚnie:

• PaŃstwo jest organizacjĄ politycznĄ. Jej celem jest sprawowanie władzy, rzĄdzenie ludŹmi, kierowanie

społeczeŃstwem lub jego czĘŚciĄ. PaŃstwo niejako z natury jest taka organizacjĄ, a władza paŃstwowa jest

szczególnym przypadkiem władzy politycznej. PaŃstwo nie jest jedynĄ organizacja polityczna – sĄ niĄ np. partie.

Jednak to ono jest głównym narzĘdziem kierowania społeczeŃstwem. PaŃstwo jest organizacjĄ najbardziej

politycznĄ ze wszystkich, jakie zna ludzkoŚĆ (A. Łopatka).

• PaŃstwo to organizacja globalna. Obejmuje całe społeczeŃstwo (wszelkie klasy, warstwy i grupy społeczne)

danego kraju i tym róŻni siĘ od innych organizacji. A przynaleŻnoŚĆ członka społeczeŃstwa do paŃstwa

przesĄdzona jest zazwyczaj przez sam fakt urodzenia. Cała zbiorowoŚĆ naleŻĄca do paŃstwa to zbiorowoŚĆ

paŃstwowa i stanowi ona nieodłĄczny składnik paŃstwa.

• PaŃstwo ma charakter organizacji terytorialnej. KaŻde paŃstwo w sposób konieczny zwiĄzane jest z

okreŚlonym obszarem – terytorium. Terytorium – wydzielony granicami obszar lĄdu, przyległy doŃ pas wód

morskich oraz przestrzeŃ powietrzna nad obszarem lĄdowym i morskim paŃstwa, aŻ do sfery przestrzeni

kosmicznej.

• PaŃstwo jest organizacjĄ przymusowĄ.

Po 1-wsze, przynaleŻnoŚĆ do paŃstwa ma charakter niedobrowolny (obywatelem staje siĘ przewaŻnie w

momencie urodzenia i dzieje siĘ to bez jego woli). W innych organizacjach przynaleŻnoŚĆ jest przewaŻnie

dobrowolna, moŻna do nich wstĄpiĆ i wystĄpiĆ, nie przestajĄc byĆ członkiem danego społeczeŃstwa. W

przypadku paŃstwa jest to niemoŻliwe.

Po 2-gie – przymus paŃstwowy i jego stosowanie róŻni siĘ od innych form przymusu i charakteryzuje siĘ 3

cechami:

Jest on skupiony - mogĄ go stosowaĆ tylko organy paŃstwowe i zgodnie z obowiĄzujĄcym prawem

Jest sformalizowany – ujĘty w ŚciŚle ramy procedur przewidzianych przez prawo

Jest legalny – zgodny z przepisami paŃstwo moŻe posłuŻyĆ siĘ róŻnymi

Środkami przemocy fizycznej

(pozbawienie Życia, mienia, wolnoŚci), przy czym tylko organizacja paŃstwa jest do tego uprawniona. W celu

stosowania przemocy w imieniu paŃstwa powoływane sĄ specjalne organy paŃstwowe, niemajĄce odpowiednika

w innych organizacjach społecznych. Przymus paŃstwa ogarnia swym zasiĘgiem wszystkie osoby znajdujĄce siĘ

na jego terytorium.

1. Definicja paŃstwa i jej elementy składowe.

• PaŃstwo jest organizacjĄ hierarchicznĄ. Aparat paŃstwowy ma strukturĘ wielopoziomowĄ. W jej ramach

funkcjonujĄ instytucje, organy, wyspecjalizowane w realizacji okreŚlonych zadaŃ i korzystajĄce z róŻnych

kompetencji. Aparat ten to po prostu ludzie podejmujĄcy decyzje w imieniu paŃstwa. Kompetencje sĄ rozdzielone

wg zasad hierarchii.

• PaŃstwo jest organizacjĄ suwerennĄ. PaŃstwo jest organizacjĄ najwyŻszĄ, samodzielnĄ, niezawisłĄ. PaŃstwo

samodzielnie podejmuje decyzje i działania niezaleŻnie od innych podmiotów. PaŃstwo moŻe podejmowaĆ

decyzje i działania, jakie chce, a ograniczone jest jedynie czynnikami faktycznymi (przyrodnicze / ekonomiczne)

lub politycznymi, które samo sobie nałoŻyło. SuwerennoŚĆ przysługuje paŃstwu od chwili jego powstania, a wiĘc

jest rzeczĄ nadanĄ i przejawia siĘ na płaszczyznach:

WewnĘtrznej – wszystkie podmioty na terytorium paŃstwa musza siĘ mu podporzĄdkowaĆ

ZewnĘtrznej – paŃstwo układa swoje stosunki miĘdzynarodowe z innymi paŃstwami i organizacjami na

zasadzie równorzĘdnoŚci, Że Żadne inne paŃstwo, czy organizacja nie moŻe – bez jego zgody – narzucaĆ

paŃstwo swojej woli i ograniczaĆ jego swobody.

2. Główne koncepcje genezy paŃstwa i współczesne sposoby powstawania paŃstw.

Kwestia pochodzenia paŃstwa jest bardzo złoŻona i niejednolita. Koncepcje dotyczĄce genezy paŃstw moŻemy

sklasyfikowaĆ w róŻny sposób na podstawie wielorakich kryteriów. Dla naszych rozwaŻaŃ istotnymi mogĄ byĆ

dwie klasyfikacje:

1) RozróŻniajĄca

• Teorie, w których traktuje siĘ paŃstwo jako twór istniejĄcy wiecznie (gdzie społeczeŃstwo tam paŃstwo).

§ Teoria teistyczna

§ Teoria powstania paŃstwa w drodze naturalnego rozwoju

• Teorie, w których paŃstwo jawi siĘ jako twór historyczny powstały na okreŚlonym etapie historycznego rozwoju

społeczeŃstwa, co zakłada okres przed paŃstwowy tego społeczeŃstwa.

§ Teoria umowy społecznej

§ Teoria podboju i przemocy

§ Teoria rozwarstwienia klasowego

2) WyróŻniajĄca

• Teorie, które upatrujĄ przyczyn powstania paŃstwa w róŻnych – heterogenicznych – przyczynach zewnĘtrznych.

Teoria teistyczna

Teoria podboju i przemocy

• Teorie wskazujĄce na wewnĘtrzne – autogeniczne – czynniki powodujĄce powstanie paŃstwa.

§ Teoria powstania paŃstwa w drodze naturalnego rozwoju

§ Teoria umowy społecznej

§ Teoria rozwarstwienia klasowego

Koncepcja teistyczna – punktem wyjŚcia tych teorii sĄ jeszcze czasy StaroŻytnego Wschodu i sĄ

najwczeŚniejszymi próbami wyjaŚnienia pochodzenia paŃstwa. Władza paŃstwowa wg koncepcji teistycznej

pochodzi od Boga. W niektórych ujĘciach koncepcji, Bóg wcielał siĘ w osobĘ władcy lub po prostu nim był i

któremu naleŻała siĘ boska czeŚĆ. UŚwiĘcenie władzy spełniało waŻne funkcje – ideologiczne (wzmocnienie

legitymizacji władzy), jak i praktyczne (trudniej człowiekowi sprzeciwiĆ siĘ władzy boskiej niŻ władcy-

człowiekowi). Paweł z tarasu, Św. Augustyn uwaŻali, Że kaŻda władza paŃstwowa pochodzi od Boga. Św.

Tomasz z Akwenu uŚciŚlił to twierdzĄc, Że od Boga pochodzi sama idea władzy, ale kaŻde istniejĄce paŃstwo jest

dziełem ludzi. Skoro tak, nie kaŻde paŃstwo musi byĆ paŃstwem dobrym, bowiem istniejĄ i złe, którym moŻna i

naleŻy siĘ przeciwstawiĆ.

Koncepcja powstania paŃstwa w drodze naturalnego rozwoju – Arystoteles uwaŻał, Że paŃstwo naleŻy do

tworów natury i Że człowiek z natury stworzony jest do Życia w paŃstwie, okreŚlajĄc go istota politycznĄ – a wiĘc

tworzĄcĄ i ŻyjĄcĄ w społecznoŚci politycznej. Naturalna droga powstania paŃstwa jako społecznej wspólnoty

wyraŻa siĘ tym, Że kształtował siĘ ono od mniejszych wspólnot (rodziny, rody, społecznoŚci sĄsiedzkie) – do

wspólnoty paŃstwowej. PaŃstwo powstawało naturalnie odpowiadajĄc na potrzeby i wymogi człowieka.

Koncepcja umowy społecznej – Do najwybitniejszych przedstawicieli tej grupy teorii, naleŻeli 3 myŚliciele XVII i

XVIII wieku – T. Hobbes (Lewiatan), J. Locke (Dwa traktaty o rzĄdzie), J. J. Rousseau (Umowa społeczna). ChoĆ

wnioski w/w w wielu wypadkach znacznie od siebie odbiegały, dostrzec moŻemy istotne podobieŃstwa i cechy

wspólne. Generalnie moŻna stwierdziĆ, Że przedstawiciele tej koncepcji tłumaczyli powstanie paŃstwa,jako

zjawiska historycznego - czynnikami społecznymi o charakterze wewnĘtrznym zaistniałym w trakcie rozwoju

pierwotnej wspólnoty, gdy wyczerpały siĘ moŻliwoŚci trwania w stanie dotychczasowym pojawiły siĘ inne

potrzeby. Nowa sytuacja skłaniała do zawierania szczególnego rodzaju umowy pomiĘdzy:

• Członkami społeczeŃstwa wzajemnie – umowa o zjednoczeniu siĘ

• Członkami społeczeŃstwa i władcĄ – umowa o podporzĄdkowaniu siĘ

Zawieranie umowy nie było jednorazowym aktem, ale procesem historycznym przypominajĄcy zawieranie

kontraktu. Jednostki umawiały siĘ, Że przekaŻĄ prawo rzĄdzenia jednej osobie lub ciału zbiorowemu. TreŚciĄ

umowy społecznej było, wiĘc oddanie siĘ człowieka wraz ze swoimi uprawnieniami całej społecznoŚci – kaŻdy

oddawał siĘ całkowicie, wiĘc wszyscy byli równi, a tym samym wolni. Umowa dotyczy wszystkich i wszystkich

wiĄŻe jednakowo. Przekształca tym samym wolnoŚĆ naturalnĄ w cywilizacyjnĄ.

Koncepcja podboju i przemocy – paŃstwo powstało jako rezultat podbojów jednych ludów – plemion – przez

drugie i stosowana przemocy przez zwyciĘzców wobec zwyciĘŻonych, aby utrzymaĆ ich w ryzach. PaŃstwo

utrwalaĆ miało podporzĄdkowanie zwyciĘŻonej wiĘkszoŚci, zwyciĘskiej mniejszoŚci. Było, wiĘc organizacja

zwyciĘzców, którzy przy uŻyciu przemocy rzĄdzili podbitymi.

Koncepcja rozwarstwienia klasowego – zwana koncepcja marksistowskĄ, sformułowana została przez L. H.

Morgana (StaroŻytne społeczeŃstwo). Wg niego paŃstwo powstało w wyniku szeregu wewnĘtrznych przeobraŻeŃ

(głównie ekonomicznych), które dokonały siĘ dawniej jednorodnych społecznie, politycznie i ekonomicznie

społecznoŚciach rodowo-plemiennych wspólnoty pierwotnej. NastĄpiły podziały, specjalizacja pracy. Wspólna

własnoŚĆ ustĘpuje miejsca prywatnej. RozpoczĄł siĘ długotrwały proces podziału społeczeŃstwa na 2

antagonistyczne klasy. Bogatsza (posiadajĄca Środki produkcji) i biedniejszĄ, która chciała zmieniĆ tĘ

niesprzyjajĄcĄ dla siebie sytuacjĘ. W takich warunkach, w celu zapewnienia korzystnego dla klasy posiadajĄcej,

układu sił - jak twierdzi Engels - wynaleziono paŃstwo, – co wyraziło siĘ w wyodrĘbnieniu siĘ elity władzy

publicznej, wprowadzeniu podatków koniecznych do utrzymania rozwijajĄcego siĘ aparatu paŃstwowego,

paŃstwowego tym aparatu przymusu.

Problem paŃstw to jednak nie tylko zagadnienie zamierzchłej historii, ale jest to kwestia czasów nowoŻytnych i

dotyczĄca zjawisk wieku XIX i XX – wtórne powstawanie paŃstw, lub powstawanie paŃstw nowych. KorzystajĄc z

przemyŚleŃ A. Klafkowskiego moŻna stwierdziĆ, Że w praktyce ostatnich 100 lat miały miejsce nastĘpujĄce

sposoby tworzenia siĘ nowych paŃstw:

• Wyzwolenie siĘ narodu z zaleŻnoŚci od innego narodu zorganizowanego w paŃstwo, zwłaszcza w zaleŻnoŚci

kolonialnej; proces ten zwany dekolonizacjĄ zapoczĄtkowano po I wojnie Światowej, a jego intensyfikacja

nastĄpiła po II wojnie by apogeum osiĄgnĄĆ w latach 60. ObjĄł głównie paŃstwa – Azji, Afryki. DziĘki temu

procesowi powstało najwiĘcej nowych paŃstw.

• Oderwanie czĘŚci terytorium okreŚlonego paŃstwa i utworzenie na nim paŃstwa nowego (np. w 1971

Bangladesz, czy 1993 Erytrea).

• Podział paŃstwa na kilka nowych (1918 – Austro – WĘgry, 1991 – ZwiĄzek Radziecki).

• PołĄczenie kilku organizmów paŃstwowych w jeden (np. w 1918 Królestwo Serbów, Chorwatów i SłoweŃców,

czy w 1989 Zjednoczona Republika Federalna Niemiec)

• Utworzenie nowego paŃstwa na podstawie aktu prawa miĘdzynarodowego (dotychczas tylko raz – na podstawie

zgromadzenia ONZ w 1947 powstaje w 1948 paŃstwo Izrael)

3. PojĘcie formy paŃstwa i jej elementy składowe.

PojĘcie: forma paŃstwa powszechnie przyjmowane jest we współczesnych rozwaŻaniach z zakresu nauki o

paŃstwie, nawiĄzujĄc do pojĘcia formy paŃstwa wypracowanego przez naukĘ XIX-wiecznĄ. OkreŚlenie to

traktowane jest jako nadajĄce siĘ do miĘdzyformacyjnej klasyfikacji paŃstw. Nie znaczy to jednak wcale, Że jest

ono przez poszczególnych autorów pojmowane w sposób identyczny.

Termin: forma intuicyjnie rozumiany jest jako kształt czegoŚ. Słownik jĘzyka polskiego wyjaŚnia, Że forma to

zewnĘtrzny kształt postaci, wyglĄd czegoŚ układ skoordynowanych elementów, struktura, ustrój, ale takŻe sposób

postĘpowania, bycia6. Słowo forma uŻyte w odniesieniu do paŃstwa moŻe, wiĘc oznaczaĆ jego kształt, jego

strukturĘ, jego ustrój, jak równieŻ sposób jego Funkcjonowania. WiĘkszoŚĆ spotykanych w literaturze przedmiotu

okreŚleŃ formy paŃstwa wskazuje, Że jest to sposób sprawowania władzy w paŃstwie, sposób rzĄdzenia w

paŃstwie, sposobów urzeczywistniania paŃstwowego kierownictwa społeczeŃstwem, całokształt metod i

sposobów sprawowania władzy przez grupy społeczne, do których naleŻy władza paŃstwowa itp.9 InteresujĄce

rozumienie rozwaŻanego terminu, jako formy, w jakiej zorganizowane jest wykonywanie władzy paŃstwowej

zaproponował M. Sobolewskiw. Szerokie ujĘcie formy paŃstwa proponuje T. Langer, wskazujĄc, Że na pojĘcie to

składajĄ siĘ łĄcznie dwa elementy - element strukturalny i element funkcjonalny - pozwalajĄce udzieliĆ

odpowiedzi na pytania: jak władza w paŃstwie jest zorganizowana, jak władza w paŃstwie działa11. Na podstawie

głównie przemyŚleŃ T. Langer a moŻna, wiĘc przyjĄĆ, Że forma paŃstwa to sposób zorganizowania i sprawowania

władzy paŃstwowej. Analiza formy kaŻdego paŃstwa powinna ukazaĆ:, na jakich zasadach zbudowany jest aparat

paŃstwowy, jakie organy wystĘpujĄce w paŃstwie sĄ rozstrzygajĄce dla całokształtu jego funkcjonowania, jakie sĄ

reguły ich tworzenia, dokonywania zmian w ich składzie i rozwiĄzywania, jakie sĄ wzajemne miĘdzy nimi

stosunki, jak kształtujĄ siĘ stosunki miĘdzy paŃstwem a jednostkĄ, jaka jest terytorialna budowa paŃstwa itp.

Trzeba |>i/y/iu< /e sa. to kwestie kardynalnej natury. Obecnie wielu sĄdzi, Że takĄ doskonałĄ formĄ paŃstwa jest

demokracja, gdyŻ jest to ideał, do którego ludzkoŚĆ dĄŻy od wieków, a jednak ideału tego nie udało siĘ, jak

dotychczas, w pełni zrealizowaĆ. Poszukiwacze najlepszej formy paŃstwa jakby zapominajĄ o uwagach

Machiavellego, który trafnie wskazywał, Że nie ma ustroju idealnego, przystosowanego do wszelkich zadaŃ

paŃstwa, ale Że forma paŃstwa jest zaleŻna zadaŃ, jakie paŃstwo ma do spełnienia.

NiezaleŻnie od pewnych róŻnic w definiowaniu pojĘcia forma paŃstwa, obejmuje łĄcznie trzy i zwiĄzane ze sobĄ

elementy (trójelementowa koncepcja formy paŃstwa):

• StrukturĘ organów naczelnych i stosunki miĘdzy nimi, nazywane najczĘŚciej w literaturze przedmiotu mianem

forma rzĄdu (rzadziej - for

ma rzĄdów);

• BudowĘ terytorialnĄ paŃstwa, zwanĄ zazwyczaj ustrojem terytorialnym (lub rzadziej - ustrojem prawnym

paŃstwa);

• Zasady i metody sprawowania władzy paŃstwowej (rzĄdzenia), okreŚlane czĘsto tradycyjnie jako reŻim

polityczny (czasem zaŚ jako styl rzĄdzenia).

Dwa pierwsze elementy formy paŃstwa - forma rzĄdu i ustrój terytorialny - odzwierciedlajĄ aspekt strukturalny

władzy paŃstwowej, zaŚ trzeci - reŻim polityczny - odzwierciedla aspekt funkcjonalny. W piŚmiennictwie

naukowym zwrócono uwagĘ, Że tych trzech elementów formy paŃstwa nie naleŻy stawiaĆ na jednaj płaszczyŹnie,

nie naleŻy traktowaĆ jako równowartoŚciowych12. PodlegajĄ one, bowiem róŻnemu tempu zmian. Najbardziej

wraŻliwy, podatny na zmiany jest reŻim polityczny, mniej podatna jest forma rzĄdu, i stosunkowo najmniej - ustrój

terytorialny paŃstwa.

4. Forma rzĄdu

PojĘcie formy rzĄdu jako elementu formy paŃstwa odnosiĆ bĘdziemy do dwóch grup zagadnieŃ:

1) struktury organizacyjnej naczelnych organów paŃstwowych,

2) wzajemnego układu stosunków pomiĘdzy tymi organami.

InteresowaĆ, wiĘc nas bĘdzie, czy w strukturze organów naczelnych mamy do czynienia z jednym czy z wieloma

organami. W tym drugim przypadku konieczne jest ustalenie prawnej i faktycznej hierarchii ich waŻnoŚci oraz

zasad wzajemnych relacji i zaleŻnoŚci pomiĘdzy nimi. Trzeba stwierdziĆ, Że na tak rozumianej formie rzĄdu od

dawna koncentrowały siĘ zainteresowania badaczy, zwłaszcza konstytucjonalistów i dlatego tematyka ta jest

stosunkowo wszechstronnie przeanalizowana i opisana przez naukĘ.

Z punktu widzenia formy rzĄdu (w podanym wyŻej znaczeniu) tradycyjnie dychotomicznie (dwudzielnie)

wyróŻniano w nauce o paŃstwie (i czyni siĘ tak nadal) dwie formy ustroju organów naczelnych - monarchie i

republiki. ChociaŻ niektórzy autorzy skłonni sĄ odnosiĆ ten podział jedynie do historii14, to jednak w podrĘczniku

wydaje siĘ celowe scharakteryzowanie tych dwóch form ustrojowych. Monarchia oznacza formĘ rzĄdu, w której

najwyŻszĄ pozycjĘ w paŃstwie zajmuje monarcha, reprezentujĄcy to paŃstwo na zewnĄtrz. MoŻe on wystĘpowaĆ

pod róŻnymi nazwami - król, ksiĄŻĘ, cesarz, car, szach, wezyr, faraon itp. Z monarchiami mamy do czynienia we

wszystkich - poza socjalizmem -formacjach społeczno-ekonomicznych. WystĘpujĄ one takŻe współczeŚnie.

Jeden z polskich autorów wskazuje, Że na poczĄtku lat 90. XX wieku były na Świecie 24 monarchie, w tym 11 w

Europie15 (monarchii nie ma w Ameryce).

MonarchiĘ charakteryzujĄ z reguły nastĘpujĄce cechy:

• monarcha obejmuje władzĘ w drodze dziedziczenia (do wyjĄtków naleŻały monarchie, gdzie był on wybierany -

w tych paŃstwach wystĘpowały pewne rozwiĄzania republikaŃskie),

• monarcha sprawuje swojĄ władzĘ doŻywotnio,

• monarcha tradycyjnie skupia w swojej gestii pełniĘ władzy (kumulacja), choĆ obecnie nierzadko dzieli władzĘ z

innymi organami (rozproszenie). Historia i współczesnoŚĆ paŃstw zna kilka rodzajów monarchii, wyróŻnianych z

uwagi na prawnĄ i faktycznĄ władzĘ monarchy. OdróŻnia siĘ, wiĘc przede wszystkim (w czystej postaci):

1) monarchie absolutne (nieograniczone), w których monarcha skupia w swej gestii pełniĘ władzy paŃstwowej,

a wiĘc jego władza nie jest ograniczona prawem. Licznych przykładów takich monarchii dostarcza historia

staroŻytnoŚci i feudalizmu, ale moŻna je wskazaĆ takŻe współczeŚnie (np. Arabia Saudyjska, Oman czy Brunea);

2) monarchie konstytucyjne (ograniczone), w których monarcha nie sprawuje pełni władzy; jego władza jest,

bowiem ograniczona prawem rangi konstytucyjnej na rzecz parlamentu, rzĄdu, sĄdów. Zakres pozostajĄcej w

gestii monarchy ograniczonej władzy paŃstwowej moŻe byĆ róŻny (wiĘkszy lub mniejszy), a okreŚla go prawo,

głównie konstytucja. Monarchiami konstytucyjnymi jest wiĘkszoŚĆ monarchii współczesnych (np. Belgia,

Holandia, Szwecja, Japonia, Bhutan, Kuwejt, Maroko). Szczególnym przypadkiem monarchii konstytucyjnej jest

monarchia parlamentarna, za przykład, której uznaje siĘ WielkĄ BrytaniĘ, (chociaŻ nie posiada ona konstytucji w

formie jednolitego aktu pisanego). W paŃstwie tego rodzaju władza monarchy ograniczona jest w sposób tak

daleko idĄcy, iŻ trafnie wyraŻa to formuła odnoszona do monarchy brytyjskiego: król panuje, ale nie rzĄdzi.

Republika, jako forma rzĄdów, znana jest od czasów staroŻytnych wszystkim formacjom społeczno-

ekonomicznym. Sławnym prototypem republiki, do którego chĘtnie nawiĄzywano w póŹniejszych czasach, była

Republika Rzymska. Z postulatem wprowadzenia republiki wiĄŻe siĘ walka przeciw monarchicznej formie rzĄdów,

w tym przeciwko absolutyzmowi monarszemu, toczona w Europie z róŻnym nasileniem poczĄwszy od XVII w.,

zwłaszcza zaŚ w XIX w. W tym sensie republika moŻe byĆ uznana za formĘ rzĄdu zwiĄzanĄ z wielkimi zrywami

rewolucyjnymi czasów nowoŻytnych. Obecnie wiĘkszoŚĆ paŃstw współczesnych ma republikaŃskĄ formĘ rzĄdu.

Republika charakteryzuje siĘ zazwyczaj dwiema cechami:

• głowa paŃstwa, która moŻe mieĆ charakter jednoosobowy (prezydent) lub wieloosobowy (np. Rada PaŃstwa w

PRL, Dyrektoriat we Francji), wyłaniana jest albo w drodze wyborów, przy czym mogĄ to byĆ wybory powszechne

lub dokonywane przez parlament, albo w inny sposób (zdarzali siĘ jednak prezydenci, którzy nie byli przez nikogo

wybierani, ale właŚciwie sami - głównie drogĄ zamachu stanu - „desygnowali" czy „namaszczali" siebie na ten

urzĄd);

• głowa paŃstwa jest powoływana najczĘŚciej na czas okreŚlony (kadencjĘ), przy czym nierzadko wystĘpujĄ

ograniczenia iloŚci kadencji, które moŻe sprawowaĆ jedna osoba (np. obecnie w Polsce prezydent moŻe

sprawowaĆ urzĄd maksymalnie przez dwie kadencje). Byli jednak i nadal istniejĄ tacy prezydenci, którzy w

sposób pozornie legalny sprawujĄ swój urzĄd doŻywotnio.

BiorĄc pod uwagĘ społeczny charakter władzy w republice, wyróŻnia siĘ tradycyjnie:

• republiki arystokratyczne, w których naczelne organy paŃstwowe powoływane sĄ przez wĄskĄ grupĘ ludnoŚci

paŃstwa, wyróŻniajĄcĄ siĘ swoim „szlachetnym" pochodzeniem, bogactwem lub innymi cechami (taki charakter

miały np. Republika Wenecka, Republika Florencka, republikaŃskie wolne miasta hanzeatyckie), zaŚ paŃstwo

dba głównie o interesy tych wĄskich grup;

• republiki demokratyczne, w których naczelne organy paŃstwowe sprawowane bezpoŚrednio lub poŚrednio

przez szerokie rzesze obywateli, a paŃstwo stara siĘ dbaĆ o dobro wspólne (o tej formie ustrojowej bĘdzie

głównie mowa w dalszych partiach podrĘcznika). Wiele istniejĄcych obecnie republik moŻna zaliczyĆ do

demokratycznych. Przez całe stulecia republikaŃska forma rzĄdu uznawana była za bardziej postĘpowĄ i

demokratycznĄ od formy monarchistycznej (niektórzy autorzy nadal stojĄ na takim stanowisku). We współczesnej

rzeczywistoŚci teza taka jest jednak nie do utrzymania. W istocie, bowiem Życie polityczne niektórych monarchii

(np. europejskich czy japoŃskiej) w niczym nie odbiega od poziomu postĘpowoŚci i demokratyzmu

obserwowanego w wielu paŃstwach bĘdĄcych republikami (w Europie czy w Ameryce), a nawet moŻna wskazaĆ

szereg monarchii, które sĄ bardziej postĘpowe i demokratyczne niŻ niejedna republika (np. monarchie

europejskie czy japoŃska w porównaniu z RepublikĄ Kongo, RepublikĄ LibijskĄ czy KRL-D).

5. Ustrój terytorialny

RozwaŻajĄc zagadnienia ustroju terytorialnego jako elementu formy paŃstwa wskazuje siĘ, Że zakres tej

problematyki, jest stosunkowo rozległy i obejmuje zwłaszcza nastĘpujĄce kwestie:

•, na jakich zasadach ustrojowych opiera siĘ terytorialny podział paŃstwa?

• jak w rozwiĄzaniach prawnych i w praktyce kształtujĄ siĘ stosunki miĘdzy paŃstwem jako całoŚciĄ a jego

czĘŚciami składowymi, znajdujĄce odzwierciedlenie zwłaszcza w podziale kompetencji pomiĘdzy centralnymi

organami paŃstwa a organami istniejĄcymi w poszczególnych jednostkach podziału terytorialnego wchodzĄcych

w skład paŃstwa?

• które organy - centralne czy terenowe - reprezentujĄ jednostki podziału terytorialnego paŃstwa i jakie sĄ ich

kompetencje?

• jak zbudowany jest system prawa w paŃstwie?

• jaki charakter - scentralizowany czy zdecentralizowany - ma struktura paŃstwa?

W nauce o paŃstwie za klasyczny juŻ uznaĆ moŻna dychotomiczny podział paŃstw, z uwagi na ustrój terytorialny,

na:

1) paŃstwa jednolite (zwane teŻ prostymi lub z łaciŃska unitarnymi),

2) paŃstwa złoŻone, spoŚród których najczĘŚciej spotykanĄ formĄ sĄ federacje.

Warto odnotowaĆ, Że problemy ustroju terytorialnego stały siĘ przedmiotem analizy naukowej dopiero w czasach

nowoŻytnych, w warunkach paŃstwa kapitalistycznego. Obecnie zagadnieniami tymi zajmujĄ siĘ róŻne dyscypliny

naukowe, zwłaszcza nauka o paŃstwie, prawo konstytucyjne, nauka o administracji publicznej.

PaŃstwo jednolite to najbardziej obecnie rozpowszechniona w Świecie forma paŃstwa. Do grupy tych

paŃstw naleŻy takŻe Polska. PaŃstwo jednolite charakteryzowane jest najczĘŚciej przez wskazanie

nastĘpujĄcych jego cech:

• w swojej budowie terytorialnej nie posiada czĘŚci, które uznaĆ by moŻna za odrĘbne organizmy paŃstwowe

(charakteryzuje siĘ wewnĘtrznĄ unitarnoŚciĄ);

• jego jednostki podziału terytorialnego majĄ charakter administracyjny, sĄ podporzĄdkowane władzy centralnej i

nie majĄ politycznej samodzielnoŚci;

• jednolity w skali całego paŃstwa jest system organów istniejĄcych w jednostkach podziału terytorialnego, które

na takich samych zasadach podporzĄdkowane sĄ organom centralnym;

• jednolite (jedno) jest obywatelstwo tego paŃstwa, wykluczajĄce obywatelstwo poszczególnych jednostek

podziału terytorialnego;

• jednolity jest w takim paŃstwie system prawny, tworzony głównie przez centralne organy paŃstwowe, ale takŻe

przez terenowe organy władzy publicznej.

Jednostki podziału terytorialnego w paŃstwach jednolitych noszĄ róŻne v (hrabstwo, prowincja, region, ziemia,

województwo, gmina itp.). MogĄ byĆ kształtowane na podstawie róŻnych zasad organizacyjnych. Z tego powodu

iloŚĆ szczebli podziału terytorialnego moŻe byĆ w paŃstwie jednolitym, (chociaŻ takŻe w czĘŚciach składowych

federacji) róŻna.

Autonomia terytorialna, (czyli wewnĘtrzne samorzĄdzenie) polega na przyznaniu poszczególnym jednostkom

podziału terytorialnego i istniejĄcym w nich organom pewnego, czasem nawet szerokiego i daleko idĄcego

zakresu samodzielnoŚci w podejmowaniu decyzji, dotyczĄcych własnych I MI w. Ten zakres samodzielnoŚci

obejmuje równieŻ uprawnienie do stania norm prawnych o mocy ustawy, obowiĄzujĄcych na obszarze autonomii i

podlegajĄcych wykonaniu przez odpowiednie organy egzekutywy istniejĄce w autonomii. Taki zakres własnych

uprawnieŃ ustawodawczych odróŻnia autonomiĘ od samorzĄdu terytorialnego, który z zasady jest ograniczony do

wykonywania prawa. Na terytorium jednostki autonomiczna i funkcjonujĄ, wiĘc właŚciwie dwa systemy prawne:

prawo stanowione przez centralne organy paŃstwa i prawo stanowione przez organy danej jednostki

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: