SYSTEM PRAWA JEGO CHARAKTERYSTYKA
1. Pojęcie systemu prawa. Modele konstrukcji systemów prawa.
Pojęcie systemu obejmuje pewną całość. Nie można jednak poznać całości nie poznawszy jej części. Toteż każdy system rozpatrywać należy jako zbiór różnych części – elementów. Elementy te powiązane ze sobą i uporządkowane według pewnych zasad. System można zatem zdefiniować jako skoordynowany układ o określonej strukturze. Koniecznym warunkiem jego istnienia jest zachowanie pewnego minimum wewnętrznej niesprzeczności. Do systemu należą tylko te elementy, które znajdują się w obrębie jego granic. Jest to zatem całość ograniczana i jako taka istnieje w konkretnym otoczeniu. Aby scharakteryzować dowolny system musimy więc przede wszystkim ustalić jego strukturę, granice i otoczenie.
System, może być zarówno uporządkowany układ rzeczy istniejących w sferze bytu (tzw. Systemy realne), jak i zespół pewnych wartości (tzw. Systemy nominalne).
Systemami realnymi są przede wszystkim systemy naturalne. Powstają one w sposób niezależny od działań człowieka. Warunkowane są siłami przyrody (np. organizm biologiczny, galaktyka). Do systemów realnych zaliczyć można ponadto niektóre systemy sztuczne, tj. stworzone przez ludzi dla realizacji określonych celów i według planu (np. maszyny).
Przykładem systemu nominalnego może być system filozoficzny, złożony z pojęć abstrakcyjnych odzwierciedlających określone wartości. Systemy nominalne są zawsze systemami sztucznymi. Do grupy tej zaliczyć można również systemy regulujące stosunki międzyludzkie, np. systemy społeczne, polityczne, religijne, moralne, itp.
Podana wyżej zwięzła charakterystyka wszelakich systemów ma pełne zastosowanie do systemu prawa.
System prawa jest szczególną odmianą systemu. ?Jest to system nominalny, a zatem sztuczny. Jak każdy system tak i ten daje się wyodrębnić jako posiadająca granice całość związanych ze sobą elementów. Najmniejszymi jednostkami składniowymi systemu prawa, tj. podstawowymi jego elementami są normy prawne. Chodzi tu wyłącznie o normy abstrakcyjne i generalne. Do systemu tego nie można natomiast zaliczyć norm prawnych obowiązujących w danym państwie.
System prawa posiada – jak każdy system – wewnętrzną strukturę. Między jego elementami (tj. normami prawnymi) zachodzą różnorakie powiązania wzajemne oddziaływanie. W systemach prawa stanowionego zauważa się występowanie związków:
a) Treściowych,
b) Formalnych,
c) Hierarchicznych.
Więź treściwa polega na istnieniu wspólnej podstawy aksjologicznej norm należących do systemu. Normy prawa kierują się w dużym stopniu wartościami moralnymi, czy politycznymi.
Czynnikiem sprzyjającym występowaniu tego typu związków są zasady prawa. Zasady te jako generalne wzory uregulowań mogą obejmować stały system (np. zasada prawnej równości obywateli) lub jego część (np. zasada równości stron w prawie cywilnym).
Więź treściwa przejawia się również w jednolitości pojęć języka prawnego (np. pojęcia: „powód”, „pozwany”, „osoba prawna”, „osoba fizyczna” oznaczają w ramach prawa w każdym przypadku to samo). Ponadto, poszczególne przepisy zawierać mogą terminy, czy nazwy instytucji prawnych, których znaczenie na gruncie danego języka prawnego ustalić można dopiero w kontekście innych przepisów lub ich zespołów. W ten sposób tworzy się sieć odesłań między przepisami należącymi często do różnych aktów prawnych i różnych gałęzi prawa. Przykładem może być art. 203 §1 k.k.. Mówi on, że ten kto zabiera w celu przywłaszczenia cudze mienie ruchome podlega określonej odpowiedzialności. Przepisy kodeksu karnego nie formułują jednak znaczenia zwrotu „mienie ruchome”. Zrozumienie tego pojęcia możliwe jest w kontekście przepisów kodeksu cywilnego (głównie art. 46 §1 k.c.).
Związki treściowe oparte być mogą na delegacjach ustawowych. Delegacje takie zawierają zwykle wskazówki co do treści przepisów stanowionych na ich podstawie. Przepisy te mają rozwijać postanowienia aktu prawnego zawierającego delegacje.
Istnienie różnego rodzaju związków treściowych między normami prawnymi ma doniosłe znaczenie dla wewnętrznej organizacji i zachowania jedności systemu prawa.
Więź formalna polega na tym, że tworzenie norm realizuje się w ramach prawnie określonych kompetencji procedur, czyli z uwzględnieniem wymogów formalnych. Stanowienie jednych norm odbywa się zgodnie z rozstrzygnięciami innych norm, hierarchicznie wyższych. Norma wyższa określa warunki uznania normy niższej za obowiązującą, tj. należącą do konkretnego systemu prawa.
Związki hierarchiczne wynikające z hierarchii norm – jak łatwo zauważyć – noszą z jednej strony cechy właściwe związkom formalnym (norma wyższa jest podstawą obowiązywania normy niższej), z drugiej zaś związkom treściwym (wymóg niesprzeczności).
W sferze rozważań teoretycznych wyodrębnia się – na podstawie związków między normami – dwa modele konstrukcji systemu prawa:
a) Model statyczny (materialny),
b) Model dynamiczny (formalny).
Model statyczny (materialny) to konstrukcja opierająca się na istnieniu materialnych powiązań między normami. Norma niższego stopnia wynika zawsze logicznie z normy wyższego stopnia, tak jak twierdzenie szczegółowe zawiera się w ogólnym. Norma niższego stopnia nie wnosi zatem żadnych nowych treści. Jej materia jest całkowicie uwarunkowana postanowieniami normy wyższej. Normodawca nie ma w takiej sytuacji autonomii w regulacji określonych spraw.
Model dynamiczny (formalny) zakłada, że w systemie prawa występują wyłącznie formalne powiązania między normami. Normy prawne wyższego stopnia stanowią tylko formalne (prawne) upoważnienie do wydawania norm prawnych niższego stopnia. Treść normy prawnej może być zatem kształtowana dowolnie i wynika z autonomii normo dawcy niższego stopnia.
W istocie, jak wskazywaliśmy na początku naszych rozważań, każdy realnie istniejący system prawa jest systemem mieszanym (dynamiczno – statycznym). Między normami dochodzi w praktyce do powiązań tak formalnych jak i treściowych. Rada Ministrów np. stanowiąc normy zawarte w rozporządzeniu wykonawczym działa na podstawie kompetencji zawartej w konstytucji oraz w ustawie, którą rozporządzenie ma realizować (związki formalne), a przy tym w granicach wyznaczonych przez merytoryczne postanowienia tej ustawy (związki treściowe). Oczywiste więc staje się to, ze norma wyższego stopnia stanowi w gruncie rzeczy upoważnienie formalne i upoważnienie materialne.
Wyodrębnienie modeli teoretycznych spełnia jednak istotne funkcje poznawcze. Modele te pozwalają zrozumieć, jaki jest stopień samodzielności normo dawcy na poszczególnych szczeblach hierarchii norm prawnych. Samodzielność ta jest większa, jeśli w danym systemie przeważają powiązania formalne. Sytuacja taka jednak prowadzić może do niespójności i sprzeczności systemu. Zwiększa ryzyko dowolności w stosowaniu prawa.
System prawa stanowionego można opisać za pomocą względnie trwałych cech. Są to:
a) Hierarchiczność,
b) Niesprzeczność,
c) Zupełność.
Podstawową cechą jest hierarchiczność. Wpływa ona na tzw. pionową strukturę systemu prawa. Poza tym, system prawa porządkowany jest według cech niesprzeczności i zupełności. Zakłada się bowiem, iż prawo, tak jak każdy inny system musi stanowić całość zachowującą wewnętrzną koherencję (niesprzeczność). Wreszcie – zupełność systemu prawa oznacza, iż każda sprawa (stan fatyczny), domagająca się rozstrzygnięcia na gruncie prawa winna posiadać swój odpowiednik w normie prawnej bezpośredniej znajdującej się w przepisach prawnych lub logicznych konsekwencjach normy prawnej (norma pośrednia).
Cechy hierarchiczności, zupełności i niesprzeczności omawiamy szczegółowo w dalszej części rozdziału.
Pamiętać należy, iż czynnikiem porządkującym system prawa jest także podział norm prawnych na gałęzie, tzw. pozioma struktura systemu prawa.
Podsumowując ogólne rozważania o systemie prawa zwracamy ponownie uwagę na fakt, że jest on jedną z odmian systemów. Istnieje jako określona całość konkretnym otoczeniu. Nie jest jedynym zespołem norm regulującym stosunki społeczne. Obok prawa działają w społeczeństwie także normy moralne, obyczajowe, estetyczne, religijne, etc.. normy prawne jako wypowiedzi normatywne, dotyczące powinnego zachowania poparte są przymusem państwa. Byt systemu prawa zależny jest więc od czynników leżących poza jego granicami, przede wszystkim zaś od systemu politycznego. Studiom nad systemami prawa musi zatem towarzyszyć refleksja nad państwem, systemem politycznym oraz innymi systemami normatywnymi.
GAŁĘZIE PRAWA
Prawo nie jest przypadkowym czy bezładnym nagromadzeniem norm prawnych. System prawa to złożona z wzajemnie powiązanych elementów, logicznie uporządkowana i wewnętrznie zharmonizowana całość. Najmniejszą, elementarną cząstką budowy systemu prawnego jest norma prawna. Normy prawne składają się na tzw. Gałęzie prawa.
Gałęzią prawa nazywamy zespół norm prawnych regulujących stosunkowo szeroką grupę jednorodnych stosunków społecznych.
U podstawy podziału prawa na gałęzie leży najogólniejsza, pochodząca jeszcze z czasów rzymskich klasyfikacja norm: na normy prawa publicznego i normy prawa prywatnego. Rzymianie za główne kryterium takiego podziału uznawali cel w jakim obowiązywać miały poszczególne przepisy.
Uwzględniając owo kryterium przez prawo publiczne rozumieli ogół przepisów, które obowiązywały w interesie wszystkich, czyli w interesie państwa. Zgodne to było ze starorzymską definicją Ulpiana: „publicum ius Est quo ad statum rei publice Romanae spectat”, (prawo publiczne jest prawem odnoszącym się do interesu państwa).
Przez prawo prywatne rozumiano przepisy, które miały na celu interesy indywidualne jednostki. Zgodnie z inną formułą Ulpiana: „ius privatum Est quo ad singulorum utilitatem spectat”, (prawo prywatne jest prawem dotyczącym korzyści poszczególnych jednostek).
Współczesne kryterium podziału obowiązującego prawa na publiczne i prywatne tkwi w istocie stosunków prawnych. Jeśli stosunki te pozostawione są przez prawo do dowolnego uregulowania przez zainteresowane osoby, to należą do dziedziny prawa prywatnego. Jeżeli zaś prawo wyklucza swobodną dyspozycję jednostek, względnie w znacznej mierze ją ogranicza – głównie z uwagi na ich doniosłość społeczną lub gospodarczą – wówczas stosunki te i regulujące je przepisy zalicza się do prawa publicznego. Granica oddzielająca prawo publiczne i prawo prywatne nie jest dziś zbyt ostra. Podział ten to w dużym stopniu sprawa przyjętej konwencji.
Zanim przejdziemy do analizy wyodrębnionych w ramach prawa publicznego i prywatnego gałęzi prawa zaznaczyć trzeba, iż w ich obrębie dokonuje się także podziału na prawo materialne i formalne.
Prawo materialne określić można jako ogół norm regulujących merytoryczną treść stosunków społecznych, uprawnienia i obowiązki podmiotów prawa oraz ewentualne sankcje za ich przekroczenie lub niedopełnienie. Normy prawa materialnego mają charakter pierwotny. Stanowią one istotę systemu prawa.
Prawo formalne (procesowe) to ogół norm regulujących tryb postępowania przed organami stosującymi prawo (głównie państwowymi) w związku z dochodzeniem uprawnień i obowiązków określonych w prawie materialnym. Normy prawa formalnego mają więc charakter wtórny. Spełniają one rolę służebną wobec norm prawa materialnego. Np. normy określające prawa wierzyciela wobec dłużnika nalezą do prawa materialnego. Natomiast normy wskazujące sposób dochodzenia należności przed sądem – to prawo formalne.
Do prawa publicznego zalicza się obecnie takie gałęzie prawa jak: prawo konstytucyjne, prawo administracyjne, prawo karne, prawo finansowe, prawo pracy. Regulują one przede wszystkim stosunki między państwem a obywatelem oraz między organami państwa.
Prawo prywatne w czasach współczesnych normuje stosunki między równouprawnionymi podmiotami, głównie z zakresu obrotu majątkowego, spraw rodzinnych itp. Podstawowe jego gałęzie to: prawo cywilne i prawo rodzinne.
Czołową pozycję pośród wszystkich gałęzi zajmuje prawo konstytucyjne. Źródłem jego jest bowiem konstytucja – akt najwyżej usytuowany w hierarchii aktów prawnych. Źródłem prawa konstytucyjnego w Polsce jest „Mała Konstytucja” – Ustawa z dnia 17 października 1992 r. w części pozostającej w mocy. Przedmiotem prawa konstytucyjnego jest ustrój polityczny państwa. Prawo to zawiera normy regulujące zasady ustroju politycznego i społeczno – gospodarczego. Określa organizację, kompetencje, a także formy działania organów państwowych oraz organów wymiaru sprawiedliwości. Normuje ponadto podstawowe prawa i obowiązki obywateli. Jako nadrzędna gałąź musi obejmować swym zasięgiem całokształt stosunków w państwie. Prawna regulacja na mieć z natury rzeczy bardzo ogólny charakter. Rola wielu norm sprowadza się często tylko do wyznaczenia głównych kierunków ustawodawstwa poszczególnych gałęzi. Np. przepis art. 79, ust. 4 konstytucji stanowiący, że „dzieci urodzone poza małżeństwem mają takie same prawa, co dzieci urodzone w małżeństwie” jest dyrektywą dla ustawodawcy w zakresie prawa rodzinnego.
Prawo administracyjne stanowi niejako przedłużenie prawa konstytucyjnego. Gałąź ta reguluje stosunki społeczne powstałe w toku administracyjnej działalności państwa. Działalność ta jest bardzo rozległa, stąd wielka ilość aktów normatywnych. Prawo administracyjne obejmuje też normy, które określają strukturę organów administracji państwowej i zakres działania ministerstw, centralnych urzędów oraz terenowych organów władzy wykonawczej. Odznacza się charakterystyczną metodą regulowania stosunków społecznych. Jest to tzw. Metoda władcza. Polega ona na tym, że organy administracji państwowej mogą w ramach swych kompetencji wydawać nakazy i zakazy zwane decyzjami administracyjnymi. Można zatem powiedzieć, że prawo administracyjne normuje stosunki powstające na tle urzeczywistniania uprawnień władczych przez organy administracji.
Prawo administracyjne nie jest skodyfikowane, jego źródłem są liczne akty normatywne różnej rangi.
Prawo administracyjne formalne tzn. prawo postępowania administracyjnego jest zespołem norm określających w jaki sposób należy postępować przy stosowaniu prawa administracyjnego (materialnego). Chodzi zwłaszcza o normy nakładające określone obowiązki na organ administracji państwowej oraz zapewniające określone prawa stronom postępowania administracyjnego. Podstawowym aktem prawnym postępowania administracyjnego jest kodeks postępowania administracyjnego (k.p.a.) zawarty w ustawie z 14 czerwca 1960 r.
Z prawem konstytucyjnym i administracyjnym wiąże się ściśle prawo finansowe. Reguluje ono stosunki społeczne, które powstają na tle urzeczywistniania władczych uprawnień organów finansowych administracji państwowej. Obejmuje więc normy określające gospodarkę pieniężną państwa, tj. gromadzenie, dystrybucje i wydatkowanie środków pieniężnych przez państwo. Normuje także tryb działania organów finansowych. W ramach tej gałęzi wyodrębnia się takie działy jak: prawo budżetowe, podatkowe, celne, itp..
Prawo pracy obejmuje normy regulujące stosunki pracy powstające między pracownikiem a pracodawcą (zakładem pracy), w ramach świadczenia pracy przez pracownika. W szczególności prawo pracy reguluje sposoby nawiązywania i tryb rozwiązywania stosunku pracy, prawa i obowiązki pracownika oraz zakładu pracy, czas pracy, zasady wynagrodzenia, urlopy pracownicze, tryb rozstrzygania sporów wynikłych na tle stosunków pracy, ochronę kobiet i pracowników młodocianych. Źródłem prawa pracy jest kodeks pracy z 1975 r.
Prawo karne materialne reguluje stosunki powstałe na tle dokonywania czynów społecznie niebezpiecznych zwanych przestępstwami. Gałąź ta ustala jakie czyny są przestępstwami i ustanawia sankcje za ich dokonywanie. Określa warunki odpowiedzialności karnej, formy popełniania przestępstwa, wyłączanie odpowiedzialności, wymiar oraz zasady wykonywania kary. Normy prawa karnego określają ponadto podstawowe instytucje – takie jak np.: warunkowe umorzenia kary, warunkowe, przedterminowe zwolnienie, recydywa, przedawnienie ścigania, wyrokowania i wykonywanie kary. Podstawowym źródłem prawa karnego jest kodeks karny z 1969 r.
Prawo procesowe karne (prawo postępowania karnego) ma gwarantować przestrzeganie form stosowania prawa karnego materialnego, stąd także nazwa: „prawo karne formalne”. Jest to ogół norm ustalających porządek postępowania, które zamierza do ustalenia winy lub niewinności oskarżonego. Tworzą one system gwarancji praw oskarżonego w toku procesu, określają role stron procesowych, wyznaczają organy powołane do prowadzenia procesu. Normują formy postępowania, zasady wykonywania wyroków karnych oraz środki odwoławcze od wyroków. Podstawowym źródłem prawa karnego procesowego jest kodeks postępowania karnego z 1969 r.
Prawo cywilne materialne odnosi się do bardzo szerokiego zakresu stosunków społecznych. Obejmuje normy, które regulują stosunki majątkowe pomiędzy podmiotami równorzędnymi. Zasada równorzędności oznacza, ze żaden z podmiotów nie jest wyposażony w uprawnienia władcze względem drugiego. Inaczej mówiąc, żaden nie jest podporządkowany, nie może narzucić swej woli drugiemu. Z zasadą trą łączy się kolejna cecha prawa cywilnego – szeroka autonomia woli stron. Zasadniczym jej przejawem jest swoboda decyzji w kształtowaniu stosunków cywilnoprawnych. Podmiot prawa cywilnego ma np. możliwość wyboru kontrahenta, może sam decydować czy zawrzeć umowę, czy dochodzić swych roszczeń przed sądem. Wyrazem autonomii woli stron jest względnie obowiązujący charakter większości norm prawa cywilnego.
Prawo cywilne reguluje również sferę stosunków pozbawionych majątkowego charakteru. Ich przedmiotem mogą być tzw. Dobra osobiste; np. zdrowie, cześć, wolność, swoboda sumienia, tajemnica korespondencji, itp..
Wśród działów tej gałęzi wymienia się:
· Część ogólną, zawierającą normy prawne wspólne,
· Prawo rzeczowe, obejmujące instytucję prawa własności oraz normujące społeczne sposoby korzystania z rzeczy,
· Prawo zobowiązaniowe – regulujące stosunki powstałe na tle wymiany dóbr i usług,
· Prawo spadkowe, określające przejście praw i obowiązków o charakterze majątkowym ze spadkodawców na spadkobierców.
Podstawowym źródłem prawa cywilnego jest kodeks cywilny z 1964 r.
Prawo procesowe cywilne (prawo postępowania cywilnego) obejmuje normy regulujące postępowanie w sprawach cywilnych przed sądami powszechnymi. Sprawy cywilne mogą być sprawami procesowymi (tj. spornymi, które powstają na tle jakiegoś roszczenia cywilnoprawnego). Mogą też nie mieć charakteru spornego. Sprawy nieprocesowe (tj. niesporne) polegają na wydaniu przez sąd orzeczeń stwierdzających istnienie lub nieistnienie jakiegoś prawa podmiotowego.
Prawo procesowe cywilne sytuuje zasady postępowania sądowego i tryb tegoż postępowania. Określa prawa i obowiązki stron oraz innych uczestników postępowania. Ponadto reguluje tryb wykonywania i zaskarżenia orzeczeń sądowych.
Podstawowym źródłem prawa cywilnego procesowego jest kodeks postępowania cywilnego z 1964 r.
Prawo rodzinne to zespół norm regulujących osobiste i majątkowe stosunki między małżonkami, krewnymi oraz stosunki wynikające z przysposobienia, opieki i kurateli. Jest to stosunkowo młoda gałąź prawa wyrosła z prawa cywilnego. Przyczyną wyodrębnienia jej jest to, że stosunki rodzinne oparte są współcześnie głównie na więzach osobowych, a nie majątkowych.
Głównym źródłem prawa rodzinnego jest kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 r.
Poszczególne gałęzie prawa z konieczności przedstawiliśmy w ujęciu schematycznym i wielce uproszczonym. Będą one przedmiotem specjalistycznych wykładów podczas studiów prawniczych.
PRAWORZĄDNOŚĆ
Problem praworządności jest tak stary jak stara jest ludzka refleksja o prawie, o jego przestrzeganiu i stosowaniu. Pojawia się już w pracach myślicieli starożytnej Grecji – Platona i Arystotelesa. Termin „praworządność” jest pojęciem ukształtowanym historycznie. Stopniowo rodziła się idea związania państwa prawem oraz pozostająca z nią w ścisłym związku zasada przestrzegania prawa przez organy państwowe, czyli zasada praworządności.
Pojęcie praworządności odnosu się do przestrzegania prawa przez organy władzy publicznej. Zasada praworządności adresowana jest do tych, którzy sprawują rządy w państwie. Pojęcia praworządności nie należy natomiast – takie jest dzisiaj dominujące stanowisko nauki – odnosić do zachowań obywateli. Praworządność, powtórzmy to raz jeszcze, dotyczy działań państwa, wiąże się ściśle z kwalifikacją prawną władczych działań organów władzy publicznej, przejawiających się bądź w formie stanowiących norm ogólnych (tworzenie prawa), bądź w formie norm indywidualnych (stosowanie prawa).
W doktrynie znane są dwie konkurencyjne koncepcje praworządności, które zrodziły się na tle sporu w kwestii wartościowania (warstwy ocennej) zawartego w pojęciu praworządności. Znane są pod nazwą formalnej koncepcji praworządności oraz materialnej koncepcji praworządności.
W ujęciu zwolenników formalnej koncepcji praworządności za praworządne uznaje się państwo, w którym prawo jest przestrzegane przez organy władzy publicznej. Treść tego prawa (jego aksjologiczna, czyli wartościująca „zawartość”) jest z tego punktu widzenia obojętna. Przyjmuje się, że przestrzeganiem prawa przez państwo jest wartością samoistną, ponieważ daje obywatelom poczucie pewności i przewidywalność decyzji podejmowanych przez władze publiczne. Przestrzegania prawa jest tu dyrektywą bezwzględną, wynikającą z samego faktu obowiązywania prawa. Za K. Opałkiem i W. Zakrzewskim można przytoczyć definicję praworządności, która dobrze oddaje jej koncepcję formalną – praworządność jest to organizowanie i wykonywanie działalności państwowej na podstawie przepisów prawa.
Zwolennicy materialnej koncepcji praworządności uważają, że problemu praworządności nie można jednak sprowadzić tylko do aspektów formalnych – aby przestrzegano prawo, aby posługiwano się nim jako instrumentem organizowania działalności państwowej. Ich zdaniem chodzi również o to, jakie ma być prawo, jaką treść mają mieć normy prawne, których należy przestrzegać. Prawo bowiem nie zawsze musi być „dobre”, ale czasem bywa ono także „złe”. Wszak ludobójcy hitlerowcy czy komunistyczni także zazwyczaj zasłaniali się tym, że ich działania są zgodne z prawem z ich państwa, podczas gdy prawo to zawierało postanowienia ewidentnie niedobre, a nawet nieludzkie.
Formalnemu pojmowaniu praworządności przeciwstawia się argumenty natury materialnej. Wskazuje się, iż pewnych powszechnie akceptowanych elementarnych praw życia społecznego nie wolno naruszać. Za praworządne uznaje się więc państwo, które nie tylko przestrzega prawa, ale w którym prawo spełnia prawne postulaty aksjologiczne odnoszące się do jego treści i formy. Katalog wymogów i postulatów wobec prawa, a także ich hierarchia bywają oczywiście zmienne historycznie oraz zróżnicowanie w zależności od przekonań politycznych, filozoficznych, moralno-światopoglądowych osoby formułującej te wymogi i postulaty. Dość powszechnie jednak (także w polskiej nauce prawa) spotyka się poglądy, że prawo powinno: być równe dla wszystkich, deklarować podstawowe wolności i prawa człowieka i obywatela, zawierać gwarancje realizacji tych wolności i praw.
W świetle takiego stanowiska materialną ...
justysior