ŹRÓDŁA PRAWA
Z problematyką form prawa pozostaje w ścisłym związku wielokrotnie tutaj cytowane pojęcie źródeł prawa. Jest to pojęcie bardzo wieloznaczne i w rożny sposób interpretowane. Wydaje się iż dla naszych potrzeb wystarczy wymienić następujące znaczenia tego terminu:
· Źródła prawa w sensie formalnym
· Źródła poznania prawa
· Źródła prawa w sensie materialnym
· Samoistne i niesamoistne źródła prawa.
Źródłem prawa w sensie formalnym (fontes iuris oriundi) nazywa się każdy akt, dokument lub decyzję, którą w danym systemie prawa uważa się za źródło norm prawnych. Takim źródłem prawa jest w naszym kraju m.in. ustawa czy rozporządzenie lub uchwała odpowiedniego organu państwowego, w innych krajach jest nim również precedens lub decyzja sądu lub innego organu uznającego zwyczaj za norm prawnych. Źródłami poznania prawa są natomiast wszelkiego rodzaju dokumenty i obiekty na podstawie których możemy ustalić treść norm prawnych. Źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi) możemy podzielić na oficjalne nieoficjalne. We współczesnych państwach oficjalnym źródłem poznania prawa są nieomal wyłącznie urzędowe dzienniki promulgacyjne (publikacyjne). W Polsce status takiego dziennika ma m.in. Dziennik Ustaw, Monitor Polski, a także różnego rodzaju dzienniki urzędowe ministerstw i innych organów państwowych. W Dzienniku Ustaw publikuje się m.in. ustawy, rozporządzenia, a także ratyfikowane umowy międzynarodowe, natomiast w Monitorze Polskim uchwały RM i zarządzenia ministrów. W krajach anglosaskich oficjalnym źródłem poznania prawa w odniesieniu do precedensów jest sama decyzja sądu, w którym precedens jest zawarty ( w krajach tych zwykle nie ma urzędowych zbiorów precedensów). Do nieoficjalnych źródeł poznani prawa zaliczyć należy wszelkie dokumenty i obiekty na podstawie których ustalić możemy treść norm prawnych. Mogą to być gazety, książki, informacje radiowe czy telewizyjne, a w przypadku starożytnych źródeł prawa nawet transkrypcje napo mikach, czy płytach nagrobnych. Odróżnienie oficjalnych i nieoficjalnych źródeł poznania prawa ma ważne znaczenie praktyczne ponieważ w większości demokratycznych państw normę prawną uważa się za ogłoszoną (a jest to zwykle warunek jej obowiązywania) dopiero wtedy gdy opublikowano ją w urzędowym dzienniku publikacyjnym lub innym oficjalnym źródle poznania prawa (por. art. 88 Konstytucji). Pojęcie źródeł prawa sensie materialnym jest najmniej określone i zarazem najmniej przydatne dla prawników. Odnosi się je zwykle do tych czynników społecznych, politycznych i ekonomicznych, które warunkują treść prawa, a więc na przykład do panujących ideologii, przekonań moralnych i religijnych, układu sił politycznych w państwie, sytuacji ekonomicznej itd.
Wyróżnione wyżej kategorie źródeł prawa nie oddają bogactwa materiałów, z których korzystają sądy i inne organy stosujące prawo przy podejmowaniu decyzji, stąd też wydaje się konieczne wprowadzenie pojęcia samoistnych i niesamoistnych źródeł prawa. Samoistnym źródłem prawa nazwiemy każdą regułę lub zasadę, która może stanowić samodzielną podstawę decyzji sędziowskiej lub innego aktu stosowania prawa, a tym samym taką zasadę czy regułę, która może być samodzielnym źródłem naszych praw lub obowiązków. Jeśli wiec twierdzę, iż ktoś ma uprawnienie lub obowiązek, to moje twierdzenie jest o tyle tylko uzasadnione, o ile ma oparcie w jakiejś regule lub zasadzie, która należy do samoistnych źródeł prawa. Wszystkie pozostałe reguły i materiały zaliczymy do niesamoistnych źródeł prawa. Będą to zatem te wszystkie normy i materiały, które nie mogą stanowić wyłącznej podstawy aktu stosowania prawa, a tym samym nie mogą być samodzielnym źródłem naszych uprawnień lub obowiązków. O ile ustawa stanowi klasyczny przykład samoistnego źródła prawa, o tyle reguły egzegezy, poglądy doktryny, czy materiały przygotowawcze komisji legislacyjnych we wszystkich krajach należących do kręgu kultury zachodniej są zaliczane do niesamoistnych źródeł prawa. Gdybyśmy się odwołali do prawa międzynarodowego, czy europejskiego, to powiedzieć można, że traktaty międzynarodowe i rozporządzenia instytucji unijnych stanowią przykład samoistnych źródeł prawa, natomiast orzeczenia sądów, czy zlecenia i opinie różnego rodzaju instytucji międzynarodowych i europejskich stanowią niesamoistne źródła prawa. Relacja między samoistnymi i niesamoistnymi źródłami prawa może w przypadku różnych reguł przybierać różną postać. Jeżeli w tej materii można dokonać jakiejkolwiek generalizacji, to chyba tylko tej, że chociaż niesamoistne źródła prawa nie mogą stanowić wyłącznej podstawy decyzji organu stosującego prawo, to jednak dostarczają one dodatkowego wsparcia dla takiej decyzji w tym znaczeniu, że decyzja, która została poparta powołaniem się na takie źródła jest decyzją lepiej uzasadnioną niż decyzja, której brakuje takiego wsparcia. Podstawową funkcją wielu reguł i zasad, które wchodzą do kategorii niesamoistnych źródeł prawa jest szeroko rozumiane „opracowanie” samoistnych źródeł prawa. Dotyczy to w szczególności reguł wykładni i innych reguł egzegezy prawa. W większości krajów do kategorii samoistnych źródeł prawa wewnętrznego zalicza się przede wszystkim konstytucję, ustawy, akty legislacji delegowanej tj. akty wydawane przez organy normy prawa międzynarodowego publicznego, jeżeli taki status przyznaje im prawo wewnętrzne. W niektórych krajach status samoistnego źródła prawa o marginalnym jednak znaczeniu, zachowało prawo zwyczajowe. W krajach common law samoistnym źródłem prawa jest oczywiście także wiążący precedens. Sporny jest natomiast status aktów legislacji autonomicznej. Tą nazwą przyjęło się określać wszelkie formy tworzenia ogólnych reguł przez instytucje pozapaństwowe jak samorządy terytorialne, stowarzyszenia, korporacje zawodowe i gospodarcze, kościoły, wspólnoty religijne czy etniczne. Legislacja autonomiczna przybiera formy różnego rodzaju uchwał, statutów, kodeksów etyki zawodowej i często opiera się na upoważnieniu ustawowym. Akty legislacji autonomicznej mogą być oczywiście źródłem uprawnień i obowiązków wyłącznie tych osób, które są członkami danej organizacji, czy korporacji. W tym aspekcie są one bardzo podobne do aktów prawa wewnętrznego. Znacznie bardziej złożony jest problem niesamoistnych źródeł prawa, ponieważ kategoria ta obejmuje reguły i materiały o bardzo różnym charakterze i różnej roli w procesach stosowania prawa. Do tej kategorii źródeł prawa należy zaliczyć w pierwszym rzędzie: orzeczenia sądowe, materiały przygotowawcze (tj. sprawozdania różnego rodzaju komisji legislacyjnych), poglądy doktryny, zwłaszcza jeżeli reprezentuje ona w danej sprawie jednolity pogląd (communis opinio doctorum), materiały komparatystyczne (orzeczenia sądów zagranicznych, poglądy obcej doktryny, zagraniczne akty normatywne – w pewnych wypadkach istnieje jednak obowiązek zastosowania tych ostatnich, na przykład wynikający z norm prawa międzynarodowego prywatnego), reguły egzegezy (dyrektywy wykładni, reguły wnioskowań prawniczych, reguły kolizyjne itd.), zasady i reguły prawne ( na przykład zwyczaje, zasady współżycia społecznego, czy zasady słuszności). Warto wskazać, że w przypadku niesamoistnych źródeł prawa istniej cały szereg osobliwości wynikających ze specyfiki historycznego rozwoju poszczególnych krajów. Tak na przykład we Francji obowiązuje zakaz cytowania przez sądy orzecznictwa sadowego i poglądów doktrynalnych, ten ostatni zakaz dotyczy także Włoch, w W. Brytanii wolno się powoływać tylko na autorów nieżyjących (obserwuje się jednak pewne przejawy liberalizacji tej zasady!), ale nie wolno cytować sprawozdań komisji parlamentarnych i innych materiałów przygotowawczych, a z kolei w krajach skandynawskich materiały te w przypadku, gdy tekst ustawy jest niejasny, uważane są za jego naturalne uzupełnienie i przypisuje się im moc nieomal równą ustawie.
justysior