STYLIZACJA DIALEKTALNA, ARCHAIZACJA
[T. Skubalanka, Historyczna stylistyka języka polskiego, Wrocław 1984]
STYL – sposób realizowania wypowiedzi językowej, czyli konkretnego tekstu, tworzącego pewną całość, zamkniętą kompozycyjnie. O powstaniu stylu decyduje nasilenie jednej z funkcji językowych. O istocie stylu stanowi ilość nacechowanych elementów i ich charakterystyczny dobór. W badaniach nad historią stylów na plan pierwszy wysuwają się konteksty, które mają charakter językowy. Potrzebne jest odnalezienie i odtworzenie zasady strukturalnej danego dzieła, czyli w przypadku badania tekstów późnych należy zastosować zasadę retrospekcji.
STYLE POWIEŚCI OŚWIECENIA
Konwencje stylistyczne literatury oświecenia rozwijają się na podłożu 4 stylów głównych:
• retoryczny
• poboczny
• poetycki folkloru ludowego
• modlitewno – biblijny
Możliwe było też powstawanie stylów mieszanych. Te 4 style były podłożem stylu artystycznego. Był jeszcze nurt 5, konwencjonalnie poetycki i najbardziej zbliżony do stylu retorycznego, wyodrębniający się co najmniej od Kochanowskiego. Styl ten wyróżnia się rozbudową figur i tropów, głęboką neosemantyzacją i odmiennością doboru struktur składniowych – w odróżnieniu od składni prozatorskiej ma krótsze i bardziej przejrzyste zdania. Styl te zawiera osobliwe słownictwo, także poetyzmy.
A. STYL RETORYCZNY / ORATORSKI
Pojawia się jako przeciwstawny biegun stylu potocznego, cała tradycja poezji i wymowy składała się na rozpowszechnienie tego stylu, w poezji renesansu i baroku był związany z tematyką polityczną, stylem tym nasiąknęła epika, liryka funeralna, niektóre utwory miłosne i religijne. Styl retoryczny przenikał do poezji; związane było to ze strukturą gatunku lub rodzaju lit. oraz z podniosłością i powagą tematu.
W utworach nie zawsze obecne są wszystkie cechy tego stylu, ale spotyka się takie: apostrofy, symetryczny, zrytmizowany układ konstrukcji składniowych, pytania retoryczne, rozmaitość intonacyjną. W prozie i poezji figury (szczególnie metafory i aluzje mitologiczne) – obecne w stylu poetyckim i retorycznym. W poezji – tradycyjną domeną stylu oratorskiego pozostaje poemat epicki i heroikomiczny. Pierwiastkami retorycznymi nasycone są partie apostroficzne poematów opisowych. Gatunkiem reprezentatywnym jest tu oda.
Peryfrastyczność (nienazywanie rzeczy po imieniu) ma związek ze stylem oratorskim, tak jak erudycyjności apostroficzność. Peryfrazy pojawiają się jako jeden z atrybutów ogólnikowości i współwystępują z sentencjonalnością i personifikacjami. Peryfrazy wraz z elementami mitologicznymi stanowią o typowości cech składających się na pojęcie stylu klasycznego – styl schyłkowy klasycyzmu. Czas sejmu 4 - letniego przyczynił się do powstania nowożytnej polskiej terminologii politycznej. Tematyka polityczna lub moralna pociągała za sobą dydaktyzm.
Styl cyceroński – styl poważnej retoryki; charakterystyczne tu złożone okresy, pełne podrzędnych konstrukcji.
B. STYL POTOCZNY
Niekiedy w prozie dialogowej, w twórczości prywatnej, podłoże stylów literackich, np. w Ogrodzie nieplewionym Potockiego (literatura mieszczańska), czasami wulgaryzmy. Niski styl potoczny – satyry, bajki, komedie. Z potocznością wiążą się epigramaty, np. Krasickiego – zwięzła, lakoniczna wypowiedź; też fraszki Kochanowskiego. Styl epigramatów – lakoniczny, ale nie trywialny.
C. STYL POETYCKI FOLKLORU LUDOWEGO
W stylu potocznym chodziło o uzwyklenie języka poezji oświeceniowej. W języku oświecenia potoczność często wiąże się z elementami folkloru. Styl pieśni ludowej jest już w Sobótce Kochanowskiego – aż do liryki mieszczańskiej XVIIw. (Roksolanki Zimorowica). Wszedł także do liryki miłosnej.
Styl sielankowy – wywodzi się z literatury grecko - rzymskiej, cechy: kostium pasterski, tradycyjne imiona: Filon, Dafne, realia pasterskie, tło przyrody, tematyka miłosna, prostota stylu. Sielanka polska – przesadna, sielankowość, styl upiększający.
W poezji oświecenia tez parafraza folklorystyczna, tj, stylizacja na określoną formę poetycką folkloru.
D. STYL MODLITEWNO – BIBLIJNY
W hist.: kazania, pieśni, tłumaczenia psałterza itp., jego rola pomniejszyła się w oświeceniu. Odcisnął piętno na oryginalnych lirykach religijnych.
Wnioski:
1) Rozpięta na 4 stylach lit. piękna oświecenia cechuje się wielością form stylistycznych, co świadczy o jej bogactwie i dojrzałości.
2) Na podłożu głównych stylów wykształcają się bardziej szczegółowe, zwiane niekiedy z postacią gatunku: epigramat, sielanka, romans sentymentalny.
3) Pojawiają się początki stylistyki nowej. Eksperymenty poetyckie Kniaźnina i Karpińskiego poprzedzają zmiany nadchodzące w języku poezji. Zaczyna kiełkować nowy styl, umownie zwany balladowym – posługujący się niedomówieniem, aluzją; styl nastroju, ciemności, nadchodzącej burzy.
KRASICKI, TREMBECKI
Pojęcie stylu w oświeceniu – zaczęto zwracać uwagę na jednostkowe cechy języka mówiących i piszących, szczególnie na cechy ich osobowości. W polskiej teorii stylu ważne są spostrzeżenia Konarskiego, który walczył o język pojmowany jako styl wymowny, jasny, prosty i naturalny, bez kwiecistości. To obrazuje, jak zachwiała się dawna typologia stylów oparta na dwóch kryteriach – funkcjonalności i stosowności.
Podobne podejście – Bohomolec i Krasicki: styl ma być jasny i zrozumiały. Zasady stylistyczne jasności, zwięzłości i komunikatywności to postulaty stylu klasycznego. Klasycyzm stanowił główny nurt stylistyczny w oświeceniu.
Styl Krasickiego: operowanie symetrią i antytezą, bajka – krótka, jasna, prosta w narracji, ze znaczeniami stereotypowymi, z morałem i symbolem, racjonalizm – brak np. zdrobnień, bo były typowe dla sentymentalizmu.
Styl sentymentalny. Czułość, prostota, naturalność.
Styl Mickiewicza – łączy się z polityką, tu pojawiają się neologizmy, np., żabski, bydli.
ARCHAIZACJA odnosi się głównie do twórczości Sienkiewicza. Skubalanka pisze, że i przed nim archaizacja miała się dobrze. W tekstach poetyckich istniała co najmniej od renesansu, a w formie właściwej po raz pierwszy pojawiła się w tłumaczeniu Iliady Staszica (1819r.). wykształcił się pewien model stylizacji prehistorycznej, bo źródeł jej było wiele. Wyraźniejsza jednak była stylizacja na język staropolski – Żywila Mickiewicza. Dużo stylizacji na sarmatyzm: Pani Twardowska, Popas w Upicie, też w pewnym sensie Pan Tadeusz, Beniowski, Ksiądz Marek, Sen Srebrny Salomei, Zemsta Fredry. W prozie narracyjnej – Henryk Rzewuski. Poza tym powieści w stylu waltescotowskim, więc bez stylizacji na autentyczne zapiski pamiętnikarsko - gawędowe. Przed Sienkiewiczem – najważniejsi – Kraszewski i Jeż. Z tym, że Kraszewski nie był zwolennikiem archaizacji. Uważał, że pisarz przy tego typu stylizacji napotyka b. wiele trudności, więc popełnia mnóstwo błędów i tworzy jakiegoś paskudnego mieszańca. Ale starając się przedstawić minioną epokę, musi pisarz odtworzyć jej klimat, aby czytelnik miał wrażenie, że powieść nie jest pisana współcześnie.
W Starej baśni Kraszewskiego – archaizacja gramatyczna (bohatery, syny), archaizmy słownikowe (czasza, gród), znaczeniowe (drużyna – wojsko księcia, dziewica – młoda panna). Tworzy genialne złudzenie dawnej mowy, dodatkowym zabiegiem jest też parafrazowanie pieśni, opowieści ludowych. Starą baśń opisała pod tym względem K. Handke.
Stylizacja archaiczna u T. T. Jeża, w dziele Za króla Olbrachta – makaronizmy, wyrazy przestarzałe w funkcji archaizującej, np. albowiem, staropolskie wyrazy np., grzeczy w znaczeniu do rzeczy.
Sienkiewicz stworzył wzorzec powieści historycznej opartej na studiach źródłowych, miał więc ambicje archaizacji autentycznej, chociaż miał świadomość, że dokładna iluzja rzeczywistości historycznej nie jest możliwa. Dbał jednak o jak najdokładniejszą stylizację, studiował dawne dzieła, ale potrafił zachować umiar. Pisał o tych problemach wielokrotnie. Dążył do poznania sfery pojęć ludzi dawnej epoki, ale – wg Żabskiego – nie chodziło mu o naukową, językoznawczą wierność stylową, a raczej o oddanie kolorytu epoki. Wielokrotnie S. domagał się większej rozmaitości języka mężczyzn. Bogactwo językowe, plastyka narracji, malowanie słowami – obrazowość stylu, umiejętność budowania intrygi, logicznej akcji i sensacyjnej fabuły, mistrzowskie budowanie dialogu, poetyckość połączona z prostotą, artyzm kontrastów. W Ogniem i mieczem: fragmenty stylizowane na prozę staropolską są istotne dla procesu archaizacji. W tym celu Sienkiewicz wykorzystał autentyczne dzieła XVII - wieczne. Można znaleźć w tych dziełach język potoczny, czasem z elementami gwarowymi lub kresowymi. Są tu również elementy barokowego literacko - oficjalnego stylu retorycznego. Sienkiewicz wybrał tylko niektóre elementy z tych dzieł. Występuje w tym dziele również struktura mowy zależnej, pozornie zależnej oraz przytoczenia – to wskaźniki informujące, że w tych miejscach mamy do czynienia ze stylizacją.
Wilkoń: partie narratorskie Sienkiewicza nie różnią się specjalnie od wzorców współczesnej mu prozy, podczas gdy wypowiedzi dialogowe podlegają znacznemu stylizowaniu. W samym Ogniem… istnieje kilka semantyczno - formalnych odmian narracji: opowiadanie, opis, komentarz i dodatkowo różne typy relacji między tymi partiami, bowiem główną zasadą S. wg Wilkonia jest dbałość o linearnie zmienny sposób pisania, unikanie monotonii. Na pierwszym planie w narracji – zawsze wydarzenie historyczne, nie analiza procesu dziejowego, czyli w zasadzie korzysta z wzorca realistycznej powieści. Wielu badaczy podkreśla, że narracja w trylogii jest przezroczysta, wysoce obiektywna. Wg Wilkonia, ponad 60% wypowiedzi ma taki właśnie rzeczowy i obiektywny charakter, co daje wrażenie epickiego dystansu narracji. Mimo to, w pewnych partiach, pojawiają się również określenia wartościujące.
Wzajemne relacje stylistyczne między częściami narracyjnymi i dialogowymi u Sienkiewicza (wg Wilkonia):
1) częściowa stylizacja na prozę staropolską; pamiętnik, kronika – bardziej wszechstronna stylizacja w wypowiedziach relacjonujących wydarzenia historyczne i w wypowiedziach retorycznych;
2) nawiązanie do tradycji eposu; Homer, epika rycerska i ludowa (w epizodach batalistycznych), związana z tym poetyzacja tekstu – rytmizacja, porównania homeryckie, hiperbolizacja – częściowa, stosunkowo niewielka stylizacja w niektórych wypowiedziach;
3) związki stylistyczne z romantyzmem, np. rozmowa Jeremiego z Bogiem, liczne opisy przyrody, urody kobiecej, tworzenie scen tajemnych, typowo romantyczne, baśniowe wątki, motyw kozaka - kochanka (Bohun).
Wśród stylizacji staropolskich występują:
1) Stylizacja na gawędę szlachecką – element ozdobności barokowej i mowa potoczną.
2) Heroizująca stylizacja opisowa – sięga Homera i Kochanowskiego, tu zawsze hiperbole, powtórzenia, rytmizacja składni.
3) Ze stylizacją archaizującą dobrze współbrzmi poetyzacja, zawsze uwznioślająca język prozy.
Dialogi w Ogniem.. zawdzięczają swoją wartość indywidualizacji i charakteryzacji języka bohaterów w zależności od ich funkcji w tekście.
Występują 3 typy wypowiedzi dialogowej (bo dialog w powieści nigdy nie jest jednorodny stylistycznie):
1) konwersacyjno - potoczny – zwykle rozmowy postaci,
2) konwersacyjno - ozdobny – np. Skrzetuski do Heleny,
3) dyskursywno - retoryczny – tu większa archaizacja, także pytania retoryczne.
Podbipięta – elem. polszczyzny litewskiej, np. słuchac hadko. Jego język i język Zagłoby – najbardziej zindywidualizowane. Delikatne archaizacje rozmów bohaterów przez inwersje oraz wyrazy przestarzałe, np. wedle, jeno. Archaizacja u Sienkiewicza pełni różne funkcje, wiec pojawia się nie tylko w dialogach, ale i w opisie narracyjnym.
• Minimalnie archaizowana jest fonetyka – usarz, gindżał, krotofila.
• Archaizacja fleksji – krucy, psi (dawne formy M l.pl.).
• Słowotwórstwo – chłopstwo, kozactwo, tęskność.
• Główny ciężąr archaizacji położny jest na składnię i słownictwo!
• Archaizmy leksykalne: jeno, zali (czy), siła (wiele), miarkowac (sądzic), podwika (kobieta).
• Funkcję archaizacyjną pełnią też latynizmy oraz wyrazy przestarzałe, np. lubo.
• Ważne w archaizacji leksykalnej były też połączenia frazeologiczne, np. a toś mi brat.
Sienkiewicz – archaizacja wybiórcza, oszczędnie operuje cechami XVII - wiecznego języka, podchwytuje styl mówiony szlachty staropolskiej. W Krzyżakach - gwaryzmy były użyte w funkcji archaizującej, należą do nich takie cechy fonetyczne jak mazurzenie, zanik spółgłoski w wygłosie (zara), leksykalne (owa, mocarny).
Archaizacja po Sienkiewiczu:
1) O archaizację starał się także Żeromski w Popiołach. Wśród jego archaizmów są latynizmy, np. obiekt, ale i galicyzmy, np. destynowac, Arizon. Jest tam też trochę przykładów i form przestarzałych, z polszczyzny przełomu XIX i XX w., np. trza, azaliż.
2) Po II wojnie światowej w powieści historycznej doszło do archaizacji krańcowej, totalnej. Jest ona kreacyjna, występuje np. w twórczości Parnickiego.
PROZA STYLIZOWANA NA MOWĘ LUDOWĄ, DIALEKTYZACJA
Dialektyzacja to jedna z odmian stylizacji języka dzieła artystycznego. W piśmiennictwie polskim ma długą tradycję. W XVI w. do polemik religijnych wkraczały argumenty krytykujące używanie gwary przez „nieuczków”. Mowę chłopską oraz różne obcojęzyczne elementy, łac., rus., wykorzystywały komedie z kręgu literatury sowizdrzalskiej do celów humorystycznych. Dopiero w niektórych tekstach XVIII w. zmieniła się funkcja gwary z satyrycznej na charakteryzującą środowisko. Po raz pierwszy – w Krakowiakach i góralach Bogusławskiego, mimo, iż nie oddał on autentyzmu gwary krakowskiej i podhalańskiej oraz dodał tam cechy wielkopolskie.
W okresie romantyzmu w związku z przestrzeganiem zasady kolorytu lokalnego stworzyły się większe możliwości dialektyzowania.
W drugiej połowie XIX w. Konopnicka, Sienkiewicz, Kasprowicz i Prus sięgnęli do tworzywa autentycznej rodzimej gwary chłopskiej.
Stylizacja na język ludu. Składniki wprowadzonej do ówczesnych utworów gwary mają walor autentyzmu, ale dialektyzacji tej towarzyszy selekcja i generalizacja, bo nie ma literackich utworów pisanych w 100% gwarą. Nawet pisarze regionalni posługują się jedynie wariantem dialektu, wariantem pisanym, tj. paradialektem.
Selekcja w dialektyzacji pozytywistycznej polegała na eliminowaniu cech dialektycznych, wprowadzanych tylko do dialogu lub mowy pozornie zależnej. Eliminacja szła tak daleko, że dana niby - gwara odrywała się od podłoża etnograficznego. Była to gwara rozumiana jako mowa chłopska w ogóle, nie zaś jako konkretny dialekt konkretnego regionu – tak dzieje się na przykład w Placówce. Chodzi głównie o to, ab mowa była żywa, spontaniczna, swobodna, z uwydatnieniem cech leksykalnych, frazeologicznych i składniowych, reprezentująca sposób myślenia chłopa.
Wg Bartmińskiego, generalizacja to też pewien rodzaj deformacji i żywej mowy ludzkiej. Cechuje ją zagęszczenie elem. dialektalnych w tekście i rygoryzm. Objawia się to m.in.. mazurzeniem – dobze.
• Za generalizację gatunkową może uchodzić szersze stosowanie pewnych konwencji baśni i pieśni ludowych.
• Przykład generalizacji geograficznej – mieszanie cech z różnych okolic.
• Język literacki jest zawsze tłem dla dialektów!
• W dialektyzacji pozytywistycznej więcej było selekcji, a w dialektyzacjach późniejszych – więcej generalizacji.
• Zmienia się zakres występowania elem. gwarowych w konstrukcji dzieła literackiego.
U Orkana doszło do stylizacji dialogów i monologów na język literacki, a w wypowiedziach autorskich na gwarę. Dialekt stał się więc stylistycznym czynnikiem kształtowania języka utworu literackiego.
Beldonek (1888) Dygasińskiego to pierwsza naprawdę piękna powieść w literaturze polskiej napisana gwarą. Pisał o niej dokładnie Bartmiński. Gwara stała się w jego prozie ożywczym źródłem wzbogacającym styl, stosuje silna dialektyzacje w zakresie słownictwa i słowotwórstwa, także frazeologii, stosuje ludowe zdrobnienia.
S. Witkiewicz – przełożył na gwarę podhalańską Kwiatki św. Franciszka i nowele Tołstoja. Panuje przekonanie, że to on odkrył gwarę podhalańską dla literatury, w swoim etnograficzno - beletrystycznym dziele Na przełęczy.
W Reymontowskich Chłopach: widoczne elem. kreacyjne gwary (parob, ano, do cna, hode dniem, imać się,), poza tym: a pochylone (godos), gwarowe ir, irz (zwirzenta), wygłosowa ą jako om (głupiom), ę jako e, prejotacje, ludowe zdrobnienie, np. przepióreczka. Swego czasu toczył się spór o autentyzm gwary występującej w Chłopach. Powinna to być gwara łowicka, ale wyraźnie występują różne cechy gwarowe, język z punku dialektologicznego jest mieszany.
Słownictwo gwarowe tworzą dwie grupy słów:
-wyrazy będące synonimami odpowiednich ogólnopolskich,
-wyrazy bez odpowiedników ogólnopolskich.
Tetmajera Na skalnym Podhalu, Legenda Tatr uważane są za przykłady wykorzystania autentycznej gwary. Sam autor w przedmowie do pierwszego wydania napisał, że chciał oddać autentyczną mowę tamtych ludzi, jednak już w wydaniu następnym dodał, że jest to całkowicie dzieło jego wyobraźni i może mieć niewiele wspólnego z dzisiejszą zakopiańszczyzną. Gwarą nasycił Tetmajer w Na skalnym Podhalu zarówno partie dialogowe jak i narracyjne. W Legendzie Tatr zróżnicował to już; narracja nie jest tak przesiąknięta dialektem. Obiegowe sądy o autentyzmie gwary Tetmajera podważyła Bożena Pietrewicz, twierdząc, że dialogi nie zawsze są autentyczne, a partie odautorskie nie są pisane gwarą stylizowaną. On po prostu gromadzi takie cechy, ale brakuje mu konsekwencji w występowaniu cechy raz już do utworu wprowadzonej. Poza tym cykl opowiadań T. jest bardzo zróżnicowany pod względem stylizacyjnym; niektóre opowiadania są bardzo nasiąknięte gwarą, inne prawie wcale. Jeśli chodzi o zakres wprowadzania gwary – jest on wszechstronny, obejmuje fonetykę, słowotwórstwo, fleksję, składnię i słownictwo.
[oprac. Marzena Basara]
5
Ruddi_pl