jezyk-migowy-srodowisk-przestepczych-1.doc

Zbigniew Sokalski                                                                      Język migowy środowisk przestępczych

__________________________________________________________________________________________

Zbigniew Sokalski*

Język migowy środowisk przestępczych**

I. Wstęp

[…] Język migowy jako sposób komunikowania się skazanych, tymczasowo aresztowanych, wychowanków zakładów poprawczych między sobą, jak i z osobami przebywającymi na wolności nie doczekał się dotąd wyczerpującego zbadania na drodze naukowej. W bogatej literaturze przedmiotu z zakresu podkultury więziennej, jedynie sygnalizuje się występowanie tego problemu. Mając śladowe informacje w literaturze, zbadano zjawisko posługiwania się językiem migowym w drodze prowadzonych wywiadów z funkcjonariuszami służby więziennej, obserwacji zachowań osób przychodzących pod budynek Aresztu Śledczego w Zielonej Górze w celu nawiązania kontaktu z tymczasowo aresztowanymi, ankiet i rozmów ze skazanymi w Zakładzie Karnym w Głogowie i wychowankami Zakładu Poprawczego w Głogowie. […]

II. Język migowy[1] w ujęciu historycznym

Alfabety palcowe[2] stanowią dziś integralny element języków migowych niesłyszących. Mają one starszą historię niż języki migowe. Początkowo bowiem były tworzone przez osoby słyszące i na ich użytek. Niektórzy badacze stawiają wręcz tezę, że początków alfabetu palcowego należy szukać w Starożytnej Grecji czy Rzymie. Pierwsze wzmianki historyczne dotyczą wieku XII, kiedy na własny użytek stworzyli alfabet palcowy ślubujący milczenie mnisi cysterscy. Pierwszy opisał i zilustrował pełny alfabet palcowy stosowany w klasztorach, a następnie w nauczaniu niesłyszących, hiszpański zakonnik, franciszkanin Fray Melchior de Yebra[3].

W Polsce alfabet palcowy został wprowadzony w 1817 roku przez ks. Jakuba Falkowskiego, założyciela Instytutu Głuchoniemych w Warszawie, pierwszej szkoły dla niesłyszących dzieci na ziemiach polskich. W wyniku niezależnego rozwoju języków migowych w różnych krajach, również alfabety palcowe, stanowiące ich integralną część różniły się między sobą. Różnice te w większości przetrwały do dnia dzisiejszego. Przy tradycyjnym, pochodzącym z XVII wieku dwuręcznym alfabecie palcowym pozostała Wielka Brytania. Ten właśnie angielski alfabet przywędrował do Polski w początkach XX wieku wraz z ideą skautingu i był jeszcze do 1949 roku używany przez harcerzy w grach terenowych, a także w niektórych więzieniach[4].

III. Język migowy środowisk przestępczych, a język migowy ludzi głuchych - porównanie

Nie są znane liczniejsze przypadki stosowania znaków ideograficznych języka migowego przez inne osoby, niż niesłyszący. Natomiast zdarzały się przypadki używania alfabetów palcowych. W latach 1964-1965 podjęto próbę wprowadzenia polskiego alfabetu daktylograficznego w harcerstwie, jednak inicjatywa ta nie rozpowszechniła się poza Warszawę. Wcześniej do końca lat czterdziestych harcerze używali angielskiego dwuręcznego alfabetu palcowego, który stosowany był także w więzieniach, dokąd trafił zapewne dzięki skautom, których w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku aresztowano z przyczyn politycznych[5].

Analiza porównawcza daktylogramów języka więziennego z alfabetem brytyjskim zdaje się potwierdzać tezę Autorów cytowanej wyżej publikacji o częściowo wspólnym pochodzeniu tych znaków.

Na kolejnych stronach zawarto zestawienie porównawcze daktylogramów dwuręcznego alfabetu brytyjskiego[6] z daktylogramami alfabetu więziennego[7].

Prezentowany alfabet więzienny nie uwzględnia jego dynamicznego charakteru przy eksponowaniu niektórych liter:

„Ć, Ę” - układ ręki jak przy literze „C i E” z dodatkowym ruchem palców,

„Ł” - układ ręki jak przy literze L, przy czym występuje dodatkowo ruch obrotowy ręki, symbolizujący "daszek"

„O" - układ ręki jak na rysunku, dłoń wykonuje ruch obrotowy

"R" - przy pokazywaniu tej litery następuje "pstryknięcie" palcami

"Ś" - układ ręki jak na rysunku, lecz występuje dodatkowo ruch dłoni, jakby obrazujący ruch skrzydeł ptaka

"Y" - tak narysowany układ rąk jest punktem wyjściowym do pokazania litery "Y", która wygląda tak, że jedna ręka znajduje się w pionie - dłoń otwarta, skierowana do góry, a druga ręka wykonuje gest machnięcia w dół

"W" - jest pokazywana jak na rysunku, bądź też przez innych podobnie jak litera "U", lecz kciuki są ze sobą skrzyżowane.

IV.              Język migowy środowisk przestępczych z punktu widzenia kryminologii

Kryminologia jest to nauka empiryczna, której przedmiotem jest przestępstwo, przestępca i przestępczość ujmowane jako zjawiska społeczne pod kątem widzenia ich struktury, dynamiki, przyczyn je powodujących i czynników usuwających, hamujących, czy uniemożliwiających powstanie i rozwój tych zjawisk.[8]

Zagadnienie gwary przestępczej wzbudzało zainteresowanie już w XVIII wieku. Sędzia K. Estraycher na łamach Gazety Polskiej w roku 1867 pisał: "Praktyka sędziowska ułatwiła mi zbadanie języka tak niedostępnego dla osób nie wtajemniczonych. Znajomość mowy złoczyńców jest nieodzownie potrzebą w praktyce sądowej. Znajomość ta posłużyła mi niejednokrotnie do odkrycia złoczyńcy. Słowników złodziejskich pisanych dla użytku władz sądowych jest liczba nie mała; pojawiła się też po niemiecku gramatyka cygańsko - żydowska mowy oszustów. Wydano ją w roku 1704 we Frankfurcie. Język filutów wydoskonalony, służy tymże za środek porozumiewania się w całych Niemczech lub Francji, dlatego to służba bezpieczeństwa odbywa zjazdy, na których udziela sobie spostrzeżeń o języku złoczyńców. Uczony filolog daremnieby łamał sobie głowę, by wywieść pochodzenie wielu wyrazów Widać z nazw niektórych, że obmyślali je filuci wyższego stopnia!".

Gwara przestępcza była także przedmiotem zainteresowania Polskiej Policji Państwowej okresu międzywojennego[9]. Autorzy publikacji podejmując badania nad mową przestępców wychodzili z założenia, iż służba bezpieczeństwa publicznego stanie wtedy na wysokości zadania, gdy w toku śledztwa zastosujemy w jak najszerszych ramach te wszystkie techniczne środki, jakimi dzisiaj w myśl najnowszych wyników wiedzy kryminalnej rozporządzamy, a które przy celowym użyciu przyczynić się mogą skutecznie do wyświetlenia prawdy i ujawnienia przestępcy.

Istnieje wiele publikacji na temat gwary przestępczej[10]. Jedną z nich jest słownik Klemensa Stępniaka, który wyjaśnia pojęcie "grypsowania", jako w pierwszym rzędzie gwarę więzienną, a w pozostałych znaczeniach jest to tajny, nielegalny sposób porozumiewania się skazanych za pomocą gwary więziennej i alfabetu mimicznego. W gwarze więziennej alfabet ręczny, czyli porozumiewanie się gestami rąk określane jest mianem "różańca".[11]. W ostatnim czasie ukazała się na rynku księgarskim książka Macieja Szaszkiewicza[12]. Zawiera wzmiankę o sposobie porozumiewania się za pomocą tzw. miganki, jako środka niewerbalnego komunikowania się, w którym znaki przekazuje się palcami obu rąk lub jedną ręką i częścią twarzy. Stosowana jest w tych sytuacjach, gdy rozmówcy mogą się widzieć, ale nie słyszą się, albo nie chcą być słyszani przez osoby postronne. Pokazywanie liter jedną ręką i częścią twarzy ma miejsce wtedy, gdy jedna ręka jest zajęta z jakiegoś powodu. W tym przypadku policzek zastępuje kreskę w literze, a nadęty policzek symbolizuje brzuszek litery lub kółeczko.

Próbę analizy kodów przestępców w połowie lat sześćdziesiątych podejmował Jacek Morawski. Wyróżnił on kody gestowe i mimiczne, używane przez przestępców na wolności, służące wzajemnemu porozumiewaniu się podczas dokonywania przestępstw oraz ostrzegania się przed grożącym im niebezpieczeństwem. I tak używanym wówczas znakiem rozpoznawczym przestępców był tzw. "ślip", tj. przymknięcie lewego oka i spojrzenie prawym w kierunku czubka nosa oraz znak polegający na zgięciu palca wskazującego prawej ręki i oparciu go na kciuku. Natomiast wśród znaków ostrzegawczych wymienia m.in.: kilkakrotnie powtarzane wskazanie palcem, przeważnie kciukiem na wysokości pasa, złamanie zapałki w palcach. Drugim rodzajem kodów wyróżnionych przez Autora są znaki używane przez przestępców pozbawionych wolności. Należą do nich: alfabet dwuręczny (tzw. "łapki"), pisanie liter palcami w powietrzu, sposób porozumiewania polegający na wykorzystaniu kraty okna, gdzie poszczególne kwadraty oznaczają litery, sygnalizacja alfabetem Morse'a zarówno za pomocą kciuka ręki, jak i przez stukanie w ściany, bądź przewody kanalizacyjne, C.O., przekazywanie wiadomości za pomocą promienia świetlnego, odbitego lusterkiem.[13] Zagadnienie sposobów porozumiewania się przestępców przy pomocy kodów gestowych i mimicznych (ale nie języka migowego), podejmował m. in. Zbigniew Bożyczko, który szczegółowo opisał działanie złodziei kieszonkowych[14].

Umiejętność posługiwania się tym środkiem porozumiewania należy do zagadnień podkultury więziennej i przestępczej. Jej negatywnym oddziaływaniom i w celu wypracowania sposobów przeciwdziałania temu zjawisku, poświęcono sympozjum zorganizowane przez Centralny Ośrodek Kształcenia Służby Więziennej w Kaliszu. W wydanych po konferencji materiałach pt. Podkultura więzienna w aresztach śledczych i zakładach karnych, czytamy: "Istotnym elementem podkultury więziennej jest swoisty język, którym posługują się uczestnicy, system, który dla obcych temu środowisku i niewtajemniczonych jest celowo niezrozumiały. Drugim obok języka, swoistym dla skazanych sposobem porozumiewania się, spełniającym swoistą konspirację jest gestowe i mimiczne przekazywanie wiadomości. Z reguły na odległość skazani będąc często pod obserwacją, a także z uwagi na izolację przestrzenną, posługują się między sobą pewnym zestawem kodów gestykulacyjno-mimicznych, za pomocą których przekazują rożne bieżące informacje, wśród których najczęściej znajdują się informacje kryminogenne.[15].

V.               Podsumowanie

Badanie zjawiska języka migowego powinno służyć poznaniu sposobu porozumiewania się przestępców i wykorzystaniu tej wiedzy w rozpracowywaniu środowisk przestępczych. Dlatego też kryminologia zainteresowana jest penetracją podkultury przestępczej. Zagadnieniem o dużych walorach poznawczych i praktycznych, mogących stać się przedmiotem interesujących badań, jest sposób komunikowania się przestępców.[16] Ze względu więc na usprawnienie działania aparatu wymiaru sprawiedliwości najistotniejsze będą takie badania języka przestępców, które umożliwiają jego zdekodowanie, a tym samym zapewniają komunikatywność ludziom spoza tej dość hermetycznej grupy, zwłaszcza prokuratorom i pracownikom policji.[17]

Postulowana w literaturze kryminologicznej potrzeba wykorzystania wiedzy o komunikowaniu się przestępców przy pomocy alfabetu palcowego, pozostaje niestety w praktyce poza zainteresowaniem organów ścigania. Co najwyżej ma miejsce prewencyjne uniemożliwienie przez patrol Policji przekazywaniu informacji przez osoby przychodzące pod budynek aresztu śledczego. Nikt jednak nie czyni użytku z tego źródła informacji. Brak znajomości języka migowego, powoduje, że służby operacyjne Policji tracą cenny sposób pozyskiwania wiedzy o środowiskach przestępczych. Nie wątpliwie ten sposób porozumiewania się tymczasowo aresztowanych z osobami z wolności, może być także zagrożeniem dla prawidłowości postępowania karnego, jeżeli służy tak niebezpiecznym zachowaniom jak uzgodnienie wersji zeznań, polecenie zastraszenia świadka, czy wręcz kierowanie grupą przestępczą.

14

______________________________________________________________________________

Prokuratura Okręgowa w Zielonej Górze

http://www.zielona-gora.po.gov.pl/index.php?id=26