Trzy rozumienia orientalizmu według Edwarda Saida
W słynnym dziele „Orientalizm” Edward Said rozprawił się z zachodnimi przesądami na temat innych kultur, głównie dotyczącymi świata arabskiego. W tym celu przeanalizował on dzieła min. Sacy'ego, Renana, Lane`a, Flauberta, Goethego, wypowiedzi polityków takich jak Balfour, Weizmann czy Kissinger. Według Edwarda Saida orientalizm jest bytem umownym. Orient to sposób widzenia Wschodu przez pryzmat zachodnich doświadczeń, a pojęcie to rozwijało się w dwóch fazach: brytyjsko-francuskiej oraz amerykańskiej. Rozróżnienie Orient-Zachód, przyjęte przez poetów, powieściopisarzy, filozofów, teoretyków polityki czy ekonomistów, stało się punktem wyjścia ich teorii, powieści, rozpraw społecznych i politycznych dotyczących obyczajów, ludności Orientu. Co charakterystyczne, relacja Zachodu z Orientem oparte jest na władzy, dominacji i poczuciu wyższości Zachodu. Orient widziany był więc z perspektywy eurocentrycznej, jako zacofany, barbarzyński i irracjonalny, jako przedmiot wymagający opieki czy nawet ucywilizowania. Kultura europejska kształtowała Orient więc politycznie, społecznie, militarnie, ideologicznie, naukowo. Jak dowodzi Said, jego fenomen polega na „orientalizacji” Orientu dla dobra europejskiej polityki hegemonialnej. U podstaw orientalistyki nie leżała bowiem chęć poznania Wschodniej kultury czy historii, a orientaliści byli przede wszystkim urzędnikami w ministerstwach europejskich mocarstw.
Said wyróżnił trzy odmiany orientalizmu: akademicki, literacko-artystyczny oraz instytucjonalny. Jak wykazał, w każdym z tych typów stworzono nierealne obrazy Orientu, tak by posługiwać się nim dla własnych celów.
1 Akademickie znaczenie pojęcia „orientalizm”
Said demaskuje dotyczące Orientu mity, przybierające postać obiektywnych teorii naukowych. Stwierdza, że zachodni naukowcy powtarzają jedynie półprawdy i stereotypy, które w żaden sposób nie odzwierciedlają kultury i historii Bliskiego Wschodu, ani stosunków tam panujących na Bliskim Wschodzie.
Nazwa orientalizm funkcjonuje w dużej liczbie instytucji akademickich a każdy kto bada Wschód, niezależnie od dziedziny naukowej (etnografia, socjologia, historia czy filologia) jest orientalistą, a jego dziedzina orientalistyką. Dla orientalizmu akademickiego znamienne wydaje się być przyjęcie rozróżnienia Wschód-Zachód, stanowiącego punkt wyjścia wszelkich teorii. Rozróżnienie to żyje w środowisku uniwersyteckim dzięki licznym książkom, wykładom czy kongresom, których głównym tematem jest Wschód.
Historia orientalizmu akademickiego sięga XIV wieku, kiedy to na zachodnich uniwersytetach (w Paryżu, Bolonii, Oksfordzie) zaczęły powstawać katedry języków: hebrajskiego, arabskiego, syryjskiego czy greckiego. Do 2 połowy XVIII wieku orientaliści zajmowali się głównie badaniem Biblii, islamu i języków semickich. Powstały wtedy takie dzieła jak Biblioteque Orientale (1697) autorstwa d`Herbelota czy History of Saracens (1708) Ocklaya. Na uwagę zasługuje zwłaszcza Biblioteque Orientalne, skupiająca się zagadnieniach islamu, która do XIX wieku stanowiła główny punkt odniesienia dla europejskich prac orientalnych. Duże znaczenie dla tej dziedziny miał XIX wiek, nazywany często „złotym wiekiem orientalizmu”. Wtedy to działali Silvere de Sacy i Ernest Renan, twórcy tzw. orientalizmu filologicznego. Osadzili oni orientalizm na gruncie naukowym. Obaj reprezentowali wiedzę czysto teoretyczną i nigdy nie byli na Wschodzie. Sacy stworzył filologie arabską dla Europejczyków-opracował zasady gramatyki, zebrał liczne teksty, a jego ontologie przez kilka pokoleń tworzyły kanon. Rozpoczął się także rozwój filologii orientalnych a na uniwersytetach zaczęto zakładać katedry poświęcone badaniom nad historią i kulturą państw arabskich
1 Literackie znaczenie pojęcia „orientalizm”
Od średniowiecza do XVIII wieku bogactwo Orientu wykorzystywali w swych dziełach Aristo, Milton, Marlowe, Tasso oraz Szekspir. Jednak szczególne znaczenie zyskał Orient dopiero w literaturze romantyzmu. W XVIII wieku w Europie nastąpiło przesunięcie zainteresowań ze starożytności greckiej i łacińskiej na rzecz Wschodu, wzrosło zainteresowania kulturą, historią i obyczajowością tego regionu. Zjawisko to zbiegło się w czasie z początkami podbojów Afryki i Azji przez wielkie europejskie mocarstwa, a ekspansji tej towarzyszyły liczne podróże poetów i pisarzy (Said opisuje min. Flauberta i jego podróże, zafascynowanie Kuchuk Hanen-egipską tancerką, która staje się okazją do rozmyślań ). Dla nich „orientalność” oznaczała fascynację wszystkim tym, co dalekie i tajemnicze, łączyła się z refleksją nad odmienną naturą Wschodu i jego egzotyką. To co orientaliści uczynili dostępnym, wykorzystali literaci. Pisarze uprawiali mitologię orientu, a ich wizja Wschodu pochodziła z potocznych poglądów czy tendencji. Wiedzę czerpali głównie z książek, opracowań lub z pamiętników (np. „Opis podróży z Paryża do Jerozolimy” Chateaubrianda). Ponad to moda na Orient zaowocowała twórczością przekładową.
Do pisarzy, którzy przyczynili się do utrwalenia orientalizmu, Said zaliczył min. Byrona („Giaur”, „Narzeczona z Abydos”), T.E. Lawrenca („Siedem filarów mądrości”), Goethego („Hegira”, „Dywan Wschodu i Zachodu”), Victora Hugo (Orientales”) czy Flauberta.
2 Instytucjonalne znaczenie pojęcia „orientalizm”
Orientalizm w ujęciu instytucjonalnym to zrzeszenie instytucji zajmujących się badaniem Wschodu, wydających orzeczenia na jego temat, sankcjonujących opinię, opisujących Orient i szerzących wiedzę o nim. To wspieranie teorii na temat Wschodu poprzez instytucje polityczne czy społeczno-gospodarcze.
Największe znaczenie w tej dziedzinie miała wyprawa Napoleona do Egiptu w 1798 roku. Wraz z jego oddziałami przybyła grupa badaczy: historyków, archeologów, medyków, biologów, którzy założyli Institut d'Égypte. Ich zadaniem było przyłączyć Egipt do współczesnej Francji. Stworzyli oni ogólny obraz tego kraju a zebrane informacje opublikowali w 23- tomowym "Description de l` Egypte" (1809- 1828). „Description…” stała się wzorcem dla wszystkich dalszych prób przybliżenia Orientu Europie. Duży wkład w rozszerzenie tej wiedzy miał Dominik Denon- artysta, dyplomata, archeolog, który został przedstawicielem Instytutu d`Egypte, a 1802 roku wydał album zatytułowany „Podróże po Dolnym i Górnym Egipcie”. Spowodowało to także wzrost zainteresowania Orientem i prestiż tej dziedziny. Niewątpliwie przyczyniło się to do powstania takich instytucji jak: Royal Asiatic Society (1832), American Oriental Society (1842) czy Sociale Asiatiqua (1822). Wraz z ich rozwojem zaczęło przybyć katedr na uniwersytetach, powstawały liczne przekłady i komentarze do dzieł orientalnych, wychodzić zaczęły periodyki dotyczące Bliskiego Wschodu.
nie_bieska