estetyka.pdf

(125 KB) Pobierz
Powszechna Encyklopedia Filozofii (wersja dla WWW)
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
• Geneza
• Dzieje
– E.subiektywistyczna
– E.obiektywistyczna
– E.komplementarna
– Probleme.ijegowyja±nienie
ESTETYKA (gr.a � sjhtik � [aisthetiká],od:a¥sjhsic[áisthesis]—wra»eniezmy-
słowe)—naukaopoznaniusztukiijejwytworów;teoriatwórczo±ciartystycznej
iwarto±cipi¦knaprzyrody.
Geneza. Termin„estetyka”(aesthetica)wprowadziłA.Baumgartenw Me-
ditationesphilosophicaedenonnullisadpoëmapertinentibus (Hl1735,H1983)na
oznaczenieodr¦bnejnauki-dyscyplinyopoznaniuzmysłowym(cogitatiosensi-
tiva),którejrozwini¦cienakanwieanalizypoznaniaartystycznegoprzedsta-
wiłw Aesthetica (I–II,FrankfurtanderOder1750–1758,Hi1986).Filozofia
Baumgartenawyrosłaztradycjipokartezja«skiejijestprób¡przezwyci¦»eniajej
skrajnegoracjonalizmuijegokonsekwencji:teoriopoznawczegoiontologiczne-
godualizmu.ZastosowaneprzezKartezjuszatzw.w¡tpieniemetodycznejako
koniecznywarunekpoznaniafilozoficznego(oczyszczeniepolapoznawczego
ztego,cow¡tpliwe)rozerwałonaturaln¡wi¦¹poznawcz¡zmysłówiumysłu
izredukowałopoznaniezmysłowedopoziomuplato«skiejopinii(doxa),apo-
niewa»Kartezjuszzwi¡załpoznaniezmysłowezpi¦knemisztuk¡,tymsamym
przesun¡łpi¦knoisztuk¦dosferysubiektywno±ciiwzgl¦dno±cis¡du:s¡one
przedmiotemuj¦¢(poj¦¢)jasnych,leczniewyra¹nych(wieloznacznych).Baum-
gartenowizale»ałonaosłabieniudychotomiizmysłowe-umysłowe,byłbowiem
przekonany,»epoznaniezmysłowejeststrukturalnieanalogicznedoumysło-
wego,poniewa»mawnimmiejsceabstrakcja(selekcja)jako±cizmysłowych,
dokonuj¡casi¦napodstawiewłasnegotypurozumowania,tzw.analogonratio-
nis;ponadtojegodoskonałe(pi¦kne)artykulacje,np.wpoznaniuartystycznym,
wyra»aj¡prawd¦indywidualn¡(veritasindividui),któracz¡stkowoiintuicyjnie
współuczestniczywdo±wiadczeniumetafizycznymsi¦gaj¡cym„veritasaesthe-
ticumabsolutum”( Aesthetica ,par.555).
Wgtwórcye.filozofiajestnauk¡owszelkichmo»liwo±ciach(scientia
omniumpossibilium, PhilosophiaGeneralis ,Hl1770,Hi1968,par.140)idzieli
si¦nagnoseologi¦imetafizyk¦(ontologi¦);wskładgnoseologiiwchodzilo-
gika—naukaozasadachpoznaniaumysłowego,oraze.—naukaozasadach
poznaniazmysłowego(estetycznego).Wbrewracjonalizmowiiteoriopoznaw-
czemudualizmowiBaumgartenpodkre±lał,»enauka(logica,scientia,theoria)
isztukaniewykluczaj¡si¦(nonsuntoppositihabitus),leczwspółpracuj¡zeso-
b¡inawzajemsi¦podbudowuj¡,dlategozadaniaestetykinieko«cz¡si¦wraz
zopisaniemuniwersalnychzasadpoznaniazmysłowego,ajejostatecznymcelem
jestdoskonało±¢(pulchritudo,Vollkommenheit)tegopoznania(aestheticaefinis
estperfectiocogitationissensitivae, Aesthetica ,par.6–24).Wswoimprojekciee.
Baumgartenumie±ciłwszystkieznanemunaukibazuj¡cenapoznaniuzmy-
słowymorazwszelkiedyscyplinyisztuki.Uznał,»enajdoskonalsz¡postaci¡
poznaniazmysłowegojestpoznanieartystyczne(poetyckie)idlategowłasn¡e.
estetyka
1
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
zbudowałnakanwieanalizytegopoznania.Jestonateori¡sztukwyzwolonych:
retorykiipoetyki,ajednocze±niejestsztuk¡doskonaleniarozumuanalogiczne-
golubsmakuestetycznego(arsanalogicaerationis,arsformandigustuum,ars
pulchrecogitandi).Wpoznaniuartystycznymsmakprzybieraposta¢geniuszu
percepcyjnego(venustasplenitudo),czylizdolno±ciwidzeniajedno±ciwwie-
lo±ci;jedno±¢ma¹ródłowkanonietwórczym,awielo±¢westetycznym.Samo
poznanieartystycznemacharaktertwórczejeksploracjimo»liwo±ci( Meditatio-
nes ,par.52).
Podkre±lasi¦zasługiBaumgartenawutworzeniue.,aleprzewa»aopinia
ojegoraczejnominalnymni»rzeczywistymwpływienarozwóje.,awi¦cza-
sadniczozafundowaniunazwynauce,którabyłafaktycznie,anierzadkoorygi-
nalniejuprawianaprzedjegowyst¡pieniem.Wsporzeoto,ktojestwła±ciwym
twórc¡e.,wymieniasi¦G.Zabarell¦,G.Vico,A.Shaftesbury’egoczyCh.Bat-
teux,którysw¡e.zawarłwrozprawie Lesbeauxartsréduitsàunmêmeprincipe
(P1746).Niebrakujeinnychpropozycji,alenaogółpodkre±lasi¦,»etenspór
wa»nyhistorycznie,merytoryczniejestdrugorz¦dny,poniewa»wymienienimy-
±licielejedynie,ka»dynaswójsposób,współuczestniczyliwwyodr¦bnianiusi¦
e.,cobyłoprocesemrozci¡gni¦tymwczasie.Towarzysz¡camumy±lbyławie-
lokontekstowa,płyn¦łazfilozofii,humanistykiorazsztuki,alebyłtoproces
konieczny,uktóregopodstawle»aływielorakieprzyczyny.Pierwsz¡znich,naj-
cz¦±ciejwymienian¡,jestdatowanyodrenesansuwzrostkulturowegoznaczenia
sztuki,zwł.post¦puj¡caemancypacjasztukpi¦knychorazznaczneo»ywienie
humanistycznejrefleksjinadsztuk¡.Drugipowódle»ywpodzielanejprzezno-
wo»ytnych,aszczególniewspółczesnychmy±licieliopinii,wgktórejproblem
pi¦knaisztukibyłprzeztradycj¦traktowanyjakopoznawczoperyferyjny,apo-
nadtostawianyirozwi¡zywanysystemowo,nagrunciezło»onejwizji±wiata
iczłowieka.Takiepost¦powaniemiałoujemnywpływnapraktyk¦artystycz-
n¡irozwójsztukioraznieogarniałowszystkichwa»nychkwestii,np.proble-
mupoznaniaestetycznego.Trzecim¹ródłeme.s¡efektyzmaganiasi¦huma-
nistycznej,„metafizycznie”usposobionejkulturynowo»ytnejzracjonalizmem
kartezja«skim,któryprogramowoodmawiałwiedzyestetycznejwalorówistot-
niepoznawczych,gdy»wiedzataniespełniakardynalnegowymogujasno±ci
iwyra¹no±ci,alezdrugiejstrony,pocz¡wszyodKartezjusza,wzoremtradycji
„zagospodarowuje”pi¦knoisztuk¦,podporz¡dkowuj¡cjeaprioriwłasnemu
systemowi,zgodniezktórym„estetyczne”maobrazowa¢ideałypoznawcze
imoralnelansowaneprzezmy±lracjonalistyczn¡.Uwa»asi¦,»eniew¡tpliw¡
zasług¡Baumgartena,nawi¡zuj¡cegodowa»nychdlae.analizG.W.Leibniza
iCh.Wola,jestkrytykaracjonalizmu,dzi¦kiktórejwykazałon,»epoznanie
zmysłowemawłasneprawaiprawidłowo±ci,»ejegopi¦knojesttym,czymdla
poznaniaumysłowegojestprawda(P.Hazard).Przytoczon¡opini¦zwie«cza
teza,»ee.nowo»ytnajestnaturaln¡kontynuacj¡prowadzonychodgr.staro-
»ytno±cibada«nadpi¦knemisztuk¡,dlategomo»naprawomocniemówi¢oe.
gr.staro»ytno±ci,oe.Platona,ArystotelesaczyTomaszazAkwinu,pami¦taj¡c
jednak,i»zmianieulegaj¡warunkikulturowe,idlategozpocz¡tkiemczasów
nowo»ytnychbadaniatezyskałystatusodr¦bnejnauki(K.E.Gilbert,H.Kuhn,
W.Tatarkiewicz),atak»eorosn¡cej±wiadomo±cizło»ono±ciprzedmiotue.,kie-
dyonasamastajeprzedszans¡pokonaniaredukcjonizmówtrapi¡cychj¡od
staro»ytno±ci(R.Ingarden).
estetyka
2
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
Powy»szewyja±nienia,rzucaj¡ce±wiatłonagenez¦e.iwi¡zanezni¡na-
dziejepoznawcze,domagaj¡si¦wieludopowiedze«,anajwa»niejszeznich
dotycz¡:1)problemue.Baumgartena—jejwła±ciwejinterpretacjiirealnego
wpływunadalszedziejee.;2)problemuzasadno±ciu»ywanianazwy„este-
tyka”wodniesieniudofilozofiipi¦knaisztuki;3)kwestiisameje.,jejtzw.
wielotorowo±ci,czyliwielo±cirozbie»nychikonkuruj¡cychzesob¡koncepcjie.,
atymsamymrozbie»nychwyja±nie«dotycz¡cychjejprzedmiotu.Wspomniana
wielotorowo±¢e.jesttraktowanab¡d¹jakowalorpozwalaj¡cyspojrze¢wielo-
aspektowonabogatyfenomensztuki,b¡d¹jakosymptomtrawi¡cegoj¡kryzy-
su;niewszyscys¡zdania,»ewielotorowo±¢,okre±lanaeufemistyczniejakotzw.
pluralizmpoznawczy,jestwfilozofiiczym±naturalnymipo»¡danym;4)pro-
blemukryzysue.,towarzysz¡cegojejodnarodzin,w±wietlektórego»adnazjej
koncepcjiniespełniapokładanychnadziei,czegonieuchronn¡konsekwencj¡jest
jejtransformacjawtzw.antyestetyk¦;taostatniauniewa»niawszystkie„-izmy”
we.,alezacen¦rezygnacjizteoretycznychambicji,cowywołujekolejn¡fal¦
dyskusjinadjejpoznawczymstatusem.
Dzieje. FilozofiaBaumgartenatkwikorzeniamiwtradycjifilozofiitzw.kry-
tycznej(epistemicznej),dlategojegoe.jestwzasadniczymsensieteori¡pozna-
niazmysłowego,amodelowananapoznaniuartystycznymmanaceluopis
orazupowszechnienieuniwersalnych(apriorycznych)prawpi¦knegopoznania.
Baumgartenzakłada,»eprawatakieistniej¡,costarasi¦zilustrowa¢własnymi
analizami,aledodaje,»epraktycznierzeczbior¡c,s¡oneniewyczerpalne,bo-
wiem„estetyczne”jestprzebogateidopuszczaniezliczon¡ilo±¢uj¦¢itwórczych
(mo»liwych)kombinacji.Niektórzykomentatorzymy±liBaumgartenapodkre-
±laj¡,»epomi¦dzydeklaracjamitwórcye.ajegopraktyk¡badawcz¡wyst¦puje
rozziew,»eoilezgrubszawiadomo,czymjestpoznanieartystyczne,niełatwo
rozstrzygn¡¢,czymjeste.jakonauka(H.R.Schweitzer,M.Jäger,S.Moraw-
ski).Przewa»aopinia,»enale»yj¡okre±li¢mianem„Geschmacksästhetik”—e.
smaku—awi¦cjakorodzajfilozoficzniezapo»yczonej,leczostateczniehuma-
nistycznejkrytykiartystycznej.Jakzauwa»aI.Kant,pierwszykrytyke.Baum-
gartena,„Niemcyposługuj¡si¦dzi±słowem»estetyka«dlaoznaczeniatego,
coinninazywaj¡krytyk¡smaku”( Krytykaczystegorozumu ,Wwa1957,par.1).
Dociekanianadsmakiem(gustus)czyzmysłemlubczuciem(sensus)pi¦kna
iichdepozytariuszemartystycznym(np.disegno:Diosegnoinnoi;scintilla
delladivinità)trwaj¡odrenesansu(ichpocz¡tkiznajdziemyuPlatona),ale»¡
upodstawteoriiwyja±niaj¡cejproblemgenezytwórczo±ciartystycznej.Nurty
renesansoweneoplato«skieinterpretuj¡smakjakonadnaturalnygeniuszper-
cepcyjny,rodzajpozaracjonalnejintuicji-wgl¡duwtworzywoartystyczne,jako
aktzarazempoznawczyitwórczy.Jegoudziałowiec—artysta—zyskujeprzy-
domek„małegoboga”,ajegodzieładomagaj¡si¦truduodczytaniazawartego
wnichprzesłaniapoznawczego.Tennurtdocieka«dajepocz¡tek„krytycesma-
ku”,którazaspraw¡Baumgartenazmienianazw¦nae.,abyniebawem,wmiar¦
rozwojue.,zyska¢przydomek:subiektywistyczna.
E.subiektywistycznaodpocz¡tkurozwijasi¦wielomatorami,ajej
przedmiotemjestpoznaniepi¦knaczysztuki,poznanie,któregopoj¦ciowy
ekwiwalentb¦dziewyst¦powałzprzymiotnikiem„estetyczny”,np.smak,zmysł
(czucie),uczucie(emocja),wczucie,intuicja,prze»ycie,percepcja,postawa,s¡d,
estetyka
3
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
ocena.Stosowniedowyró»nionychreprezentacjipoj¦ciapoznaniaestetycznego
powstaj¡e.:smaku,emotywistyczna,wczucia,intuicjonistycznalube.rozumia-
najakoteoriapostawy,prze»yciaczys¡duestetycznego.Baumgartenwł¡czył
si¦wi¦cwokre±lonynurtrozwa»a«inazwałgo„estetyk¡”;pozostajeproblem,
czynazwatajestodpowiednia.
Wa»nymwspółtwórc¡e.subiektywistycznejjestI.Kant,którymodyfikuje
e.Baumgartena,odrzucaj¡c»ywion¡przezniegonadziej¦,„»eudasi¦kry-
tyczn¡ocen¦tego,copi¦knepodporz¡dkowa¢naczelnymzasadomrozumu
ijejprawidławznie±¢napoziomnauki”,poniewa»—jakargumentuje—s¡d
smaku(Geschmacksurteil)jestwswoichfunkcjachautonomicznyiniemusi
podporz¡dkowywa¢si¦normome.Wyra»atak»ew¡tpliwo±¢codozasadno±ci
nazwy„estetyka”wodniesieniudonaukios¡dziesmaku.Nazw¦t¦,zprzy-
domkiem„transcendentalny”,rezerwujedlaspekulatywnejteoriiwładzzmy-
słowych( Krytykaczystegorozumu ,par.1),aleostatecznie,wbrewwłasnymw¡t-
pliwo±ciominieprzypadkowo,wi¡»ewładz¦s¡dzeniaz„estetycznym”wrozu-
mieniuBaumgartena( Krytykawładzys¡dzenia ,Wwa1964,I).W±ródpierwszych
współtwórcówe.subiektywistycznejwymieniasi¦J.G.Sulzera,F.J.Meiera,
J.N.Tetensa,F.Hemsterhuisa,M.Mendelssohna,F.J.Riedela.Nurttennie
rezygnujezrozwa»a«nadistot¡pi¦knaczysztuki,alerozwa»aniatakies¡na
ogółpodporz¡dkowaneproblematyceteoriopoznawczej,s¡prowadzonenajej
u»ytek.Kiedyza±brakujewyło»onejexpressisverbisteoriisztuki,jestonasu-
ponowanawzało»eniachfilozoficznychtegonurtu.Zagadnienieteoriisztuki
jestniezwyklewa»nymaspekteme.
Dalszapolaryzacjae.subiektywistycznejdokonujesi¦wkontek±ciedwóch
problemów:1)czyistniej¡aprioryczneprawapoznaniaestetycznego?2)czy
poznanietojestpoznaniembezpo±rednim?Tłemmy±lowymobukwestiijest
e.Kanta,azwł.poj¦cietzw.bezinteresowno±cis¡dusmaku.Niektórzyestetycy
s¡dz¡,»ebezinteresowno±¢poznaniaestetycznego,czylijegoateoretyczno±¢—
brakzainteresowaniaistnieniemprzedmiotupercepcji,jegorealno±ci¡—oraz
jegoapraktyczno±¢,tzn.brakw¡tkówutylitarnychimoralnych,stanowi¡ko-
nieczneizarazemdostateczne(uniwersalne)warunkidotarciadotzw.przed-
miotu(aspektu)estetycznegopoznawanejrzeczy.Rodzisi¦wtensposóbe.dy-
stansupsychicznegolube.kontemplacji(E.Bullough,A.Hannay,V.Aldrich).
Jejprzeciwnicykład¡nacisknatwórczycharakterpoznaniaestetycznegoina
wielorodno±¢jejskładników,czyliobecno±¢aspektówpoznawczych,moralnych,
utylitarnychireligijnych;wskazuj¡tak»enajegowielorakie—podmiotowe,
przedmiotoweorazkontekstowe—uwarunkowania,codajepodstawypode.
jakoteori¦prze»ycia(do±wiadczenia)estetycznego,którajestwzbogaconateo-
ri¡uwarunkowa«tegorodzajuprze»yciainaturyjejprzedmiotu(M.Dufrenne,
J.Hospers,M.C.Beardsley,J.Stolnitz,A.Berleant).Obecnyjesttak»etrend
we.subiektywistycznej,odrzucaj¡cyistnieniepodmiotowychizarazemaprio-
rycznychpraw,anawetprawidłowo±cipoznaniaestetycznego.Poznanietojest
reprezentowaneprzezpoznanieartystyczne,któregoistotnymrysemjestmo-
mentdecyzyjno-wolno±ciowyikreacyjny:artysta—anieestetyk—ustanawia
własneprawatwórcze,awyra»asw¡wolno±¢iosobowo±¢twórcz¡—±wiatjest
polemjegoeksperymentutwórczego.Powstajewtensposóbe.tzw.woluntary-
styczna,nazywanatak»ekreacjonistyczn¡iekspresjonistyczn¡,zmierzaj¡caku
tzw.antyestetyce.Silnywpływnajejpowstaniewywarłypogl¡dyF.Nietzsche-
estetyka
4
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
go,A.Schopenhauera,F.Schillera,atak»ezreinterpretowanepogl¡dyI.Kanta
iG.W.Hegla.
Kwestiabezpo±rednio±cilubpo±rednio±cipoznaniaestetycznegoprowadzi
dowyłonieniasi¦dwóchinnych,tak»ewewn¦trzniezró»nicowanychodmian
e.,zktórychjednaprzezwyci¦»yjednostronno±¢uj¦ciasubiektywistycznego,ale
przeakcentujewpływczynnikówkontekstowychnapoznanieestetyczne;uzna-
nietegopoznaniazabezpo±rednielegnieupodstawe.tzw.perceptualistycznej,
ograniczeniegoza±dosferyjako±cizmysłowychdapocz¡teke.sensualistycznej
lubformalistycznej,natomiastzaw¦»eniejegopolawył¡czniedotego,codane
(zawarte)wjegoprzedmiocie,cho¢niekoniecznietylkozmysłowe,zaprowa-
dzidoe.tzw.izolacjonistycznejlub„autonomicznej”(H.Wölin,H.Focillon,
R.Fry,C.Bell,L.Venturi).Ichprzeciwie«stwemjeste.tzw.kontekstualistyczna
(heteronomiczna,etnocentrycznalubinstytucjonalna),wgktórejpoznaniees-
tetyczne,twórczeiodtwórczejestzapo±redniczone,anawetzdeterminowane
przezjegokontekstprzyrodniczyikulturowy(S.Pepper,G.Dickie,A.Danto,
T.Binkley,R.Schultz,M.Eaton).Obliczeteje.zale»yodcharakterukontek-
stu,wramachktóregousytuujesi¦poznanieestetyczne.Je±lib¦dzietokontekst
przyrodniczy,powstaniee.naturalistycznalube.gry-zabawypierwotnychsił
»yciowych(H.Taine,G.Santayana,J.Dewey,D.Gottschalk,VanMeterAmes,
T.Munro,I.Edman,B.Morris).Je±lib¦dzietokontekstspołeczny,narodzisi¦
e.klasowa,ideologicznalubutopijna(K.Marks,P.J.Proudhon,P.Kropotkin,
A.Plechanow,J.Grave).Zaakcentowaniedramatu»ycialudzkiegodapocz¡-
teke.egzystencjalistycznej(M.Heidegger,K.Jaspers,G.Marcel,J.-P.Sartre,
A.Camus).Zwrócenieuwaginauwikłaniekulturywtzw.kołohermeneutycz-
nezrodzie.hermeneutyczn¡(W.Dilthey,T.E.Schleiermacher,H.-G.Gadamer,
P.Ricoeur,R.Célis),apodkre±leniejejwymiarusymbolicznegozapocz¡tkujee.
symboliczn¡(E.Cassirer,E.Panofsky,S.Langer).Iwreszcie,zwi¡zaniedo±wiad-
czeniaestetycznegozwiar¡religijn¡pozwalawyró»ni¢e.religijn¡(H.Brémond,
M.Bierdiajew,A.Coommaswaramy,L.Payerson,G.vanderLeeuwe,H.U.von
Balthasar,A.Hofstadter,N.Waltestorf).
Zwprowadzon¡przezBaumgartenanazw¡„estetyka”wi¡»esi¦wielo-
znaczno±¢derywatu„estetyczny”,oznaczaonbowiempoznaniezmysłoweijego
przedmiot:jako±cizmysłowe,orazto,copi¦kne,doskonałe.Wzwi¡zkuztym
dostrze»ono,»ee.subiektywistycznawprowadzadwupłaszczyznowyredukcjo-
nizm,amianowicie,zaw¦»aprzedmiotfilozoficznejnaukiopi¦knieisztucedo
problematykiteoriopoznawczejorazsprowadzapi¦knodo„estetycznego”,czyli
zmysłowego.Wspomnianyredukcjonizmwywołałreakcj¦Hegla,którypodkre-
±lał,»euprawiafilozofi¦sztukpi¦knychi»epi¦knoartystycznemacharakter
ideowo-duchowy,aniezmysłowy.Jednakpomimotychw¡tpliwo±cidecyduje
si¦nanazw¦„estetyka”,alezzastrze»eniem:„Pozostaniemyprzetoprzynazwie
»estetyka«,którajakosamanazwanieprzedstawiadlanasznaczenia,aleju»tak
zakorzeniłasi¦wmowiepotocznej,i»jakonazwamo»eby¢utrzymana”( Wy-
kładyoe. ,Wwa1864,I49).Zatemniewzgl¦dymerytoryczne,leczinercjaoraz
u»yteczno±¢przes¡dziłyoakceptacjinazwy„estetyka”,ajejwzgl¦dnienowa,bo
znanaju»przedHeglemkoncepcjazyskałaprzydomeke.obiektywistycznej.Jej
przedmiotemjestpi¦knoisztuka,którezaspraw¡A.duBosaiCh.Batteuxspo-
tykaj¡si¦wpoj¦ciusztuktzw.pi¦knych.Proceswyodr¦bnianiasi¦sztuktego
rodzajurozpocz¡łsi¦wrenesansie;wyró»nionojeioddzielonoodsztukprak-
estetyka
5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin