Dodatek_IPN_do_Naszego_Dziennika_2007-5.pdf

VIII Nasz Dziennik Piàtek, 26 paêdziernika 2007

DODATEK HISTORYCZNY IPN 5/2007

Dodatek historyczny IPN

5/2007

TWARZE BEZPIEKI

Józef Goldberg

vel Jacek Ró˝aƒski

(1907–1981)

cyplinarnym” – pisa∏ w 1973 r. Ró˝aƒski, domagajàc si´ przyznania mu resor-

towych Êwiadczeƒ emerytalnych.

Zanim zosta∏ aresztowany w listopadzie 1954 r., zdà˝y∏ jeszcze pe∏niç funkcj´

dyrektora w Polskim Radiu i Telewizji (∏àcznie trzy miesiàce – od kwietnia do lip-

ca 1954 r.), a nast´pnie tak˝e dyrektora w Paƒstwowym Instytucie Wydawniczym

(∏àcznie przez 8 miesi´cy – od lipca 1954 r. do marca 1955 r.). Aresztowany do-

piero 8 XI 1954 r. osadzony zosta∏ w wi´zieniu na Mokotowie, które wczeÊniej

w cz´Êci sam nadzorowa∏. Podczas przes∏uchaƒ przed komisjà kontroli partyjnej

tak podsumowywa∏ swojà prac´ w resorcie: „Zarzuty wysuni´te w stosunku

do mnie o zmuszaniu aresztowanych do sk∏adania k∏amliwych zeznaƒ, o robie-

niu sprawy na fa∏szywych materia∏ach – sà makabryczne. Tego rodzaju praca by-

∏aby prowokacyjnà robotà. (...) Czy biliÊmy w Êledztwie? OtrzymaliÊmy du˝o po-

bitych ludzi, ich nie obchodzi∏o, kto ich bi∏, dlatego nie mo˝na wyciàgaç wniosku,

˝e skar˝àcy si´ byli bici w∏aÊnie przez Departament Âledczy. Nasze Êledztwo, ja-

ko system, bicia nie uznawa∏o. Tysiàce ludzi, którzy przeszli przez Mokotów, nie

by∏o bitych. W jaki sposób doszliÊmy do bicia, zn´cania si´ nad aresztowanymi?

Dawniej stosowaliÊmy metod´ bicia do wrogów, stosowaliÊmy nie jako system.

BiliÊmy w 1945 r., w 1947 r. ju˝ tego nie robiliÊmy. (...) By∏ stosowany system przy-

musu. On si´ zaczà∏ wówczas, kiedy znaleêliÊmy si´ w sytuacji, ˝e nie wiedzieli-

Êmy jak pracowaç. (...) Ja sam bi∏em. RobiliÊmy to, bo nam si´ zdawa∏o, ˝e po-

przez bicie wyjdziemy na coÊ, boÊmy nie mieli si∏, boÊmy nie wiedzieli jak z tego

wyjÊç. (...) RobiliÊmy otwarcie szereg skandalicznych rzeczy, robi∏em ja sam, bi-

∏em po twarzy i nie tylko po twarzy. Robi∏em to z g∏´bokim przeÊwiadczeniem, ˝e

to sà wrogowie. Szereg pracowników przynios∏o doÊwiadczenie bicia z prowin-

cji. (...) Przysiady do nas przyw´drowa∏y, wiedzia∏em o ich stosowaniu, tolerowa-

∏em to. Plucie w twarz stosowa∏em. (...) Dosz∏o do pewnej degeneracji, do pew-

nego sadyzmu u niektórych pracowników, u mnie sadyzmu nie by∏o. (...) DziÊ te˝

byÊmy bili terrorystów. Ale tolerowa∏em nie tylko bicie przy terrorze, bito w szere-

gu wypadków, kiedy nie trzeba by∏o tego robiç. PrzebywaliÊmy w systemie bicia,

bi∏o si´ od chwili z∏apania bandyty. Ja powinienem by∏ si´ temu przeciwstawiç,

ode mnie mo˝na by∏o tego wymagaç, przecie˝ ja si´ uczy∏em, czyta∏em du˝o.

Rozumia∏em, ˝e przyszli do nas do pracy m∏odzi ch∏opcy, ˝e poza szczególnymi

wypadkami nie wolno by∏o biç. Nie widzieliÊmy proporcji mi´dzy walkà o naród

a walkà z wrogiem. (...) Do nas przysz∏o wiele elementu z okresu okupacji, przy-

nieÊli oni obce metody, które by∏y cz´stokroç stosowane, ale dowiadywaliÊmy

si´ o nich pobocznie. Ponosz´ za to odpowiedzialnoÊç, ˝e nie reagowa∏em, znie-

czuli∏em si´. Skutek by∏ taki, ˝e kiedy walczy∏em z biciem, to stosowali szereg in-

nych metod, które uwa˝ano za pó∏Êrodki – a by∏y one gorsze ni˝ bicie – ruganie,

poni˝anie godnoÊci ludzkiej, stójki, przysiady, podnoszenie nóg i ràk. Metody

wynikajàce z walki z biciem dawa∏y pole do wymys∏ów, do sadyzmu”.

Pierwsza sprawa o nadu˝ywanie w∏adzy i ∏amanie praworzàdnoÊci socjali-

stycznej zakoƒczy∏a si´ 23 grudnia 1955 r. wyrokiem skazujàcym, przy zasto-

sowaniu amnestii z 22 listopada 1952 r., na Êmiesznie niski wyrok – 3 lat i 4 mie-

si´cy. Najprawdopodobniej do sprawy Ró˝aƒskiego ju˝ by nie powrócono.

Do „rozliczenia” pozosta∏ jednak wàtek jego zaanga˝owania w dzia∏alnoÊç gru-

py specjalnej i represjonowania dzia∏aczy komunistycznych – w tym z najbli˝-

szego otoczenia W∏adys∏awa Gomu∏ki, czego ówczesny I sekretarz nie zamie-

rza∏ tak ∏atwo wybaczyç. Józefowi vel Jackowi Ró˝aƒskiemu wytoczono wi´c

drugi proces – wspólny z Anatolem Fejginem i Romanem Romkowskim. W je-

go efekcie 11 listopada 1957 r. skazany zosta∏ na 14 lat wi´zienia. W sumie

przebywa∏ w nim jednak tylko 7 lat.

Po wyjÊciu z wi´zienia pracowa∏ w Mennicy Paƒstwowej (od kwietnia 1965 r.

do paêdziernika 1972 r.). Odznaczony Krzy˝em Grunwaldu II i III Klasy, Odro-

dzenia Polski IV i V Klasy, Z∏otym Krzy˝em Zas∏ugi. Zmar∏ w Warszawie.

oprac. dr Tomasz ¸abuszewski

Zbrodnie komunistów

Urodzi∏ si´ w Warszawie w rodzinie in-

teligenckiej (ojciec by∏ redaktorem na-

czelnym ˝ydowskiej gazety „Hajnt”).

Dzia∏acz Zwiàzku M∏odzie˝y Komuni-

stycznej i Komunistycznej Partii Polski,

absolwent wydzia∏u prawa Uniwersyte-

tu Warszawskiego (móg∏ poszczyciç

si´ znajomoÊcià trzech j´zyków ob-

cych), w latach 1929–1932 pracowa∏

jako aplikant sàdowy w Sàdzie Apela-

cyjnym w Warszawie, a nast´pnie w la-

tach 1933–1936 jako aplikant adwo-

kacki. W latach 1936–1939 praktykowa∏ jako adwokat w Warszawie. Po wybu-

chu II wojny Êwiatowej w latach 1939–1941 s∏u˝y∏ w NKWD w Kostopolu i we

Lwowie, jak sam napisa∏ w ˝yciorysie: „W 1940 r. zosta∏em wezwany do Lwo-

wa, gdzie pracowa∏em w Oddziale Politycznym NKWD dla jeƒców – Polaków

z 1939 roku. Po rozpocz´ciu dzia∏aƒ wojennych 1941 r. wyje˝d˝am wraz

z NKWD ze Lwowa do Starobielska (obóz jeƒców), stamtàd do Saraƒska

(Mordowska ASSR), poczem ju˝ zwolniony uda∏em si´ do Samarkandy”.

Od lutego 1944 r. pracowa∏ w redakcji gazet 1 Armii Polskiej w ZSRR: „Na za-

chód” i „Zwyci´˝ymy”.

Ukoƒczy∏ szko∏´ dla oficerów polityczno-wychowawczych, w resorcie

od 9 wrzeÊnia 1944 r. (w stopniu chorà˝ego), od stycznia 1945 r. naczelnik wy-

dzia∏u w Departamencie I Ministerstwa Bezpieczeƒstwa Publicznego, tj.

w kontrwywiadzie, a nast´pnie kierownik sekcji VII w IV Samodzielnym Wy-

dziale (Êledczym) MBP.

Od lipca 1947 r. na stanowisku dyrektora Departamentu Âledczego, jedno-

czeÊnie szef grupy specjalnej zajmujàcej si´ tropieniem tzw. wrogów we-

wn´trznych w szeregach PPR. W orzeczeniu komisji MBP opiniujàcej wniosek

nominacyjny na stanowisko dyrektora Departamentu Âledczego napisano:

„Politycznych zastrze˝eƒ nie budzi. Stanowisku swemu odpowiada. Nie umie

uk∏adaç swych stosunków z dyrektorami innych departamentów”. Charaktery-

stycznym dokumentem odnoszàcym si´ do osobowoÊci Ró˝aƒskiego jest pi-

smo jego zast´pcy w Departamencie Âledczym, pp∏k. Adama Humera, z 1 paê-

dziernika 1950 r.: „Prosz´ o zwolnienie mnie z dotychczas zajmowanego sta-

nowiska vice dyrektora Dep. Âl. i przeniesienie mnie na inne stanowisko, nie

wymagajàce sta∏ego obcowania z p∏k. Ró˝aƒskim Józefem. (...) Przesz∏o pi´-

cioletni okres wspó∏pracy z p∏k. Ró˝aƒskim nacechowany sta∏ym napi´ciem

nerwowym rujnujàco wp∏ynà∏ na mój stan psychiczny, uniemo˝liwiajàcy mi na-

le˝yte wywiàzywanie si´ z moich obowiàzków s∏u˝bowych”.

W opinii wi´êniów by∏ wyrafinowanym sadystà, czerpiàcym satysfakcj´ z fi-

zycznego i psychicznego udr´czania ludzi. Mimo wysokiego stopnia s∏u˝bo-

wego i stanowiska w MBP wielokrotnie sam bi∏ i zn´ca∏ si´ nad wi´êniami.

Zosta∏ odwo∏any ze stanowiska dyrektora Departamentu Âledczego 25 lute-

go 1954 r., a nast´pnie zwolniony z pracy w resorcie 5 marca 1954 r. „w trybie

ustawowym z trzymiesi´cznym wypowiedzeniem i wyp∏aceniem nale˝noÊci

z tytu∏u odprawy. (...) Dopiero pod koniec 1959 r. ówczesny minister Spraw We-

wn´trznych wyda∏ zarzàdzenie, na mocy którego – po up∏ywie pi´ciu lat

od chwili rozwiàzania stosunku s∏u˝bowego ze mnà w trybie normalnym

– zmieni∏ tryb zwolnienia mnie ze s∏u˝by w 1954 r. na zwolnienie w trybie dys-

– pami´tajmy

„Choçby ci´ bracie zakuto w kajdany i w ciemnym lochu przykuto do Êciany, nie traç nadziei, nie daj si´ rozpaczy, bo jesteÊ Polak,

a Polak nie p∏acze” – napis wyryty na drzwiach celi Powiatowego Urz´du Bezpieczeƒstwa Publicznego w Rzeszowie

W comiesi´cznym cyklu prezentujàcym

dorobek badawczy Instytutu Pami´ci Na-

rodowej ukaza∏y si´ dotàd 4 numery: ˚o∏-

nierze Wykl´ci („Nasz Dziennik”,

29.06.2007), Zag∏ada Kresów („Nasz

Dziennik”, 27.07.2007), Instalowanie sys-

temu komunistycznego („Nasz Dziennik”,

31.08.2007) i Drogi inteligencji w PRL

(„Nasz Dziennik”, 28.09.2007). W nast´p-

nych edycjach przedstawimy kolejne te-

maty z dziejów Polski lat 1939-1956,

m.in. Polskie Paƒstwo Podziemne oraz

zagadnienie kolaboracji z okupantem.

Piàty numer dodatku traktuje o wi´zie-

niach, obozach i innych miejscach repre-

sji, w których sowieccy i rodzimi komuni-

Êci dokonywali zbrodni na Polakach. Nie

wszystkie Êlady swojej dzia∏alnoÊci zdo∏a-

li zatrzeç – warto je rozpoznaç, pog∏´biç

pami´ç o ofiarach.

Dr Tomasz ¸abuszewski

Program

„Âladami zbrodni”

Od kilku lat w wi´kszoÊci oddzia∏ów Instytutu Pami´ci Narodowej prowadzone sà badania nad hi-

storià komunistycznego aparatu bezpieczeƒstwa. Ich plon to szereg monografii Powiatowych Urz´-

dów Bezpieczeƒstwa oraz ksià˝ki dotyczàce konkretnych dzia∏aƒ operacyjnych. W toku swoich prac

historycy IPN starali si´ konfrontowaç informacje zawarte w dokumentacji resortowej ze stanem

faktycznym w terenie – stykajàc si´ w ten sposób z miejscami wykorzystywanymi przez bezpiek´

do stosowania represji.

DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN.

www.ipn.gov.pl

Zdj´cia pochodzà z Archiwum IPN.

Redaktorzy:

dr Krzysztof Kaczmarski, krzysztof.kaczmarski@ipn.gov.pl (Rzeszów 017 860 60 25)

Romuald Niedzielko, romuald.niedzielko@ipn.gov.pl (Warszawa 022 431 83 73)

ADRES DO KORESPONDENCJI:

DODATEK IPN DO „Naszego Dziennika”

UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA

DoÊwiadczenia wynikajàce z lustracji owych miejsc zbrodni

by∏y niejednokrotnie szokujàce. Okazywa∏o si´ bowiem, i˝

w wielu by∏ych siedzibach powiatowych i wojewódzkich urz´-

dów oraz placówkach NKWD z lat 40. zachowa∏y si´ Êlady

tzw. substancji zabytkowej. Sk∏ada∏ si´ na nià przede wszyst-

kim wystrój aresztów – piwnicznych cel, karcerów, drzwi z ju-

daszami, specjalnymi zamkami, podwójnymi kratami

w oknach, a tak˝e – co szczególnie cenne – inskrypcje wyko-

nane przez wi´êniów na drzwiach, futrynach i Êcianach cel.

SPRZEDA˚ WYDAWNICTW IPN: TEL. (022) 581 88 72

Dokoƒczenie na s. II

II Nasz Dziennik Piàtek, 26 paêdziernika 2007

DODATEK HISTORYCZNY IPN 5/2007

Piàtek, 26 paêdziernika 2007 Nasz Dziennik VII

Dr Tomasz ¸abuszewski

z okresu okupacji niemieckiej? Czy ranga katowni

przy ul. Rakowieckiej w Warszawie nie jest równa

Pawiakowi, na terenie którego od dawna funkcjo-

nuje placówka muzealna odwiedzana licznie przez

m∏odzie˝? Jakie jest miejsce zbrodni komunistycz-

nych, katów i ich ofiar na drodze do odzyskania

przez Polsk´ niepodleg∏oÊci? To tylko garÊç pytaƒ,

jakie wypada zadaç w tej – co najmniej k∏opotliwej

– sytuacji.

Majàc na uwadze dramatyczny stan owych znale-

zisk, Instytut Pami´ci Narodowej uruchomi∏ program

centralny pod nazwà „Âladami zbrodni” (realizowa-

ny przez wszystkie 11 oddzia∏ów), którego podsta-

wowym celem jest przynajmniej wykonanie doku-

mentacji fotograficznej i filmowej – w pierwszym rzu-

cie siedzib 19 wojewódzkich urz´dów bezpieczeƒ-

stwa, 289 – powiatowych, 179 wi´zieƒ, 41 oÊrodków

pracy wi´êniów oraz bli˝ej nieokreÊlonej liczby pla-

cówek G∏ównego Zarzàdu Informacji Wojska Pol-

skiego. Projekt ma te˝ w za∏o˝eniu otworzyç dysku-

sj´ dotyczàcà przysz∏oÊci owych miejsc, uwra˝liwiç

na t´ szczególnie bolesnà, ale te˝ niezwykle wa˝nà

problematyk´ nauczycieli i starszà m∏odzie˝ – za-

ch´ciç, by poszukiwali Êwiadectw w obr´bie swoich

„ma∏ych ojczyzn”, które, jak widaç, do dzisiaj kryjà

w sobie wielkie niespodzianki. Efekty prowadzonych

przez IPN od wielu miesi´cy badaƒ upublicznione

zostanà w koƒcu paêdziernika 2007 r. na stronie in-

ternetowej www.slady.ipn.gov.pl.

Z kalendarza polskiego

Paêdziernik 1939 r. – poczàtki sowietyzacji

Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej

Program

„Âladami zbrodni”

Dokoƒczenie ze s. I

statacja o towarzyszàcej im powszechnej w zasa-

dzie oboj´tnoÊci. Fakt, i˝ przez kilkadziesiàt lat za-

równo komunistyczne w∏adze partyjne, jak i kie-

rownictwo resortu bezpieczeƒstwa nie zadba∏y

o skuteczne zatarcie Êladów swoich zbrodni, nie

powinien budziç wi´kszego zdziwienia. Fakt ten da

si´ te˝ stosunkowo ∏atwo wyt∏umaczyç trwa∏ym

przeÊwiadczeniem o wiecznym sprawowaniu w∏a-

dzy przez „si∏´ przewodnià” i jej „zbrojne rami´”.

Jednak stosunek w∏adz Polski niepodleg∏ej

do owych miejsc i ich roli w budowaniu pami´ci hi-

storycznej polskiego spo∏eczeƒstwa zdziwienie ta-

kie budziç musi. Paradoksalnie rzecz bioràc, naj-

wi´ksze zniszczenia owej substancji zabytkowej

dokona∏y si´ bowiem w∏aÊnie po 1989 r. – w wyni-

ku zaradnoÊci nowych w∏aÊcicieli, po∏àczonej z hi-

storycznà amnezjà i zwyczajnà g∏upotà.

Czy miejsca te nie zas∏ugujà na trwa∏e miejsce

w historii Polski? Czym ró˝nià si´ od miejsc kaêni

Niektóre lakoniczne w zapisie – ograniczone

do imion i nazwisk po∏àczonych z datami areszto-

waƒ oraz dowodami winy – „za AK”, „za niepodle-

g∏à Polsk´” i informacjami o wyrokach; inne, o wiel-

kim ∏adunku emocjonalnym, ukazujàce dramat

przebywajàcych tam ludzi, typu: „Jezu, wyratuj”,

∏àczone bardzo cz´sto z symbolami religijnymi.

Uzupe∏niajà je typowe kalendarze kreskowe od-

mierzajàce utraconà – niekiedy ju˝ na zawsze

– wolnoÊç, oraz d∏u˝sze sentencje w rodzaju: „Tu

siedzieli zamkni´ci w grobie za ˝ycia” czy: „Choç-

by Ci´, bracie, zakuto w kajdany, i w ciemnym lo-

chu przykuto do Êciany, nie traç nadziei – nie daj

si´ rozpaczy, bo jesteÊ Polak – a Polak nie p∏acze”.

Âlady te, z ca∏à pewnoÊcià stanowiàce dziedzic-

two ogólnonarodowe, winny by∏y byç z urz´du

chronione prawem. Tymczasem owym znalezi-

skom towarzyszy∏a jeszcze bardziej szokujàca kon-

Dr Tomasz ¸abuszewski

Resort bezpieczeƒstwa

w Warszawie

W dniach 1-2 paêdziernika 1939 r. w rejonie Jano-

wa Lubelskiego kapitulowa∏a przed Armià Czerwo-

nà jedna z ostatnich du˝ych formacji Wojska Pol-

skiego – 8-tysi´czne zgrupowanie p∏k. Tadeusza

Zieleniewskiego. Walk´ z Sowietami kontynuowa∏y

mniejsze oddzia∏y, niektóre z nich zosta∏y rozbite

przez Sowietów dopiero wiosnà roku nast´pnego.

Nie czekajàc na ostateczne rozprawienie si´

z Wojskiem Polskim, Sowieci podj´li dzia∏ania, któ-

re mia∏y zalegalizowaç agresj´. Zgodnie ze scena-

riuszem opracowanym przez Stalina i kierownictwo

Wszechzwiàzkowej Komunistycznej Partii (bolsze-

wików), w∏àczenie okupowanych terenów w sk∏ad

Zwiàzku Sowieckiego mia∏o nastàpiç „zgodnie

z wolà mieszkaƒców”.

22 paêdziernika odby∏y si´ wybory do tzw. Zgro-

madzeƒ Ludowych Zachodniej Bia∏orusi i Zachod-

niej Ukrainy. Kim byli kandydaci do tych organów

przedstawicielskich? Kto mia∏ zadecydowaç o lo-

sach Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej?

Wszyscy kandydaci zostali wyselekcjonowani

przez okupanta, cz´sto byli wr´cz „przywiezieni

w teczce” ze Zwiàzku Sowieckiego. Zgodnie z obo-

wiàzujàcà doktrynà byli przedstawicielami „mas

pracujàcych miast i wsi”, „upoÊledzonych w paƒ-

skiej Polsce”. W grupie tej znaleêli si´ m.in.: robot-

nicy rolni i wyrobnicy (przedstawiciele biedoty wiej-

skiej), robotnicy, cha∏upnicy i s∏u˝àcy, sympatyzu-

jàcy z komunistami przedstawiciele inteligencji.

Âwiadkowie tamtych wydarzeƒ wspominajà rów-

nie˝ o przypadkach kandydowania pospolitych

przest´pców, którzy przez sam fakt pobytu w pol-

skim wi´zieniu zostali uznani przez Sowietów

za ofiary „klasy bur˝uazyjno-obszarniczej”. Istotne

znaczenie mia∏a równie˝ narodowoÊç kandydatów:

na 1482 delegatów do Zgromadzenia Ludowego

Zachodniej Ukrainy Polacy stanowili 3%; na 927

delegatów do Zgromadzenia Ludowego Zachod-

niej Bia∏orusi – 14%.

Wyborczà fars´ dope∏ni∏ przebieg g∏osowania:

przymus uczestnictwa w wyborach, zmuszanie

do g∏osowania „bez skreÊleƒ”, brak tajnoÊci. W wie-

lu wypadkach dochodzi∏o do ostentacyjnego fa∏szo-

wania wyników poprzez niszczenie zawartoÊci urn

przed przeliczeniem g∏osów. Wed∏ug oficjalnych da-

nych frekwencja w wyborach do Zgromadzenia Lu-

dowego Zachodniej Ukrainy mia∏a wynieÊç 92,8%,

a poparcie dla kandydatów niemal 91%; do Zgro-

madzenia Ludowego Zachodniej Bia∏orusi wskaêni-

ki te wynios∏y odpowiednio – 96,7% i 90,2%.

Zgromadzenia zebra∏y si´ tylko raz: 26-28 paê-

dziernika 1939 r. we Lwowie obradowa∏o Zgroma-

dzenie Ludowe Zachodniej Ukrainy; zaÊ 27-29 paê-

dziernika w Bia∏ymstoku Zgromadzenie Ludowe

Zachodniej Bia∏orusi. Posiedzenia by∏y starannie

wyre˝yserowane. Referenci i dyskutanci atakowali

paƒstwo polskie, zarzucajàc mu terror, wyzysk

i ucisk narodowy. Z ust delegatów pada∏y apele

o fizyczne rozprawienie si´ z polskimi „faszystami”,

„krwiopijcami” i „wyzyskiwaczami”. Oba zgroma-

dzenia uzna∏y si´ za reprezentacj´ wszystkich

mieszkaƒców na terenach zaj´tych przez Armi´

Czerwonà i podj´∏y „uchwa∏y” o konfiskacie i na-

cjonalizacji majàtków ziemskich oraz o nacjonali-

zacji banków i wielkiego przemys∏u.

Najistotniejszà z decyzji by∏a, skierowana

do Rady Najwy˝szej ZSRS, „proÊba” o przyj´cie

w sk∏ad bia∏oruskiej SRS i ukraiƒskiej SRS. Obra-

dujàca w dniach od 30 paêdziernika do 2 listopada

1939 r. Rada Najwy˝sza ZSRS oczywiÊcie przychy-

li∏a si´ do proÊby „reprezentantów mas pracujà-

cych miast i wsi”. Zagrabione tereny zosta∏y w∏à-

czone w sk∏ad republik sowieckich. Fakt ten mia∏

istotne znaczenie, bowiem zapowiada∏ wprowa-

dzenie sowieckich struktur administracyjnych

i norm prawnych. Rozpocz´∏a si´ przyspieszona

sowietyzacja Kresów Wschodnich, której elemen-

tem by∏o m.in. nadanie mieszkaƒcom okupowa-

nych terenów obywatelstwa sowieckiego

(29 XI 1939 r.).

oprac. Tomasz Bereza, IPN Rzeszów

Warszawa, która poprzez rozliczne akty oporu z okresu okupacji niemieckiej, a przede

wszystkim w trakcie 63 dni walk powstaƒczych, udowodni∏a swoje przywiàzanie

do patriotyzmu i niepodleg∏oÊci, musia∏a choçby z tego powodu staç si´ obiektem

szczególnego zainteresowania sowieckiego i polskiego resortu bezpieczeƒstwa.

W kazamatach komunistycznej bezpieki wymor-

dowano po wojnie tysiàce polskich patriotów

Ju˝ w drugiej po∏owie wrzeÊnia 1944 r.,

na zdobytej dopiero co Pradze, NKWD za-

cz´∏o tworzyç swoje przyczó∏ki, zajmujàc

budynki w kluczowych pod wzgl´dem stra-

tegicznym miejscach (m.in. na zapleczu

ocala∏ego dworca Warszawa Wileƒska). Po-

za siedzibà dyrekcji generalnej PKP (przy ul.

Wileƒskiej 2/4) by∏y to: Szpital Praski pw.

Przemienienia Paƒskiego oraz cz´Êç budyn-

ku liceum im. W∏adys∏awa IV znajdujàca si´

od strony ulicy Jagielloƒskiej 38 (wed∏ug

niepotwierdzonych Êwiadectw znajdowaç

si´ tam mia∏ tak˝e sowiecki trybuna∏ wojsko-

wy). Zw∏aszcza ta ostatnia lokalizacja jest

szczególnie interesujàca, g∏ównie poprzez

fakt blisko rocznej koegzystencji szko∏y,

w której odbywa∏y si´ normalne zaj´cia m∏o-

dzie˝y, z placówkà sowieckà o ewidentnie

represyjnym charakterze.

G∏ównà kwater´ dowództwo NKWD w Polsce za-

∏o˝y∏o równie˝ niedaleko wymienionych obiektów

– przy ulicy Strzeleckiej 8 (róg Ârodkowej). Tam

do wiosny 1945 r. znajdowa∏a si´ g∏ówna siedziba

gen. Iwana Sierowa, tam te˝ kilka numerów dalej

znajdowa∏o si´ dowództwo g∏ównego odwodu ope-

racyjnego sowieckiego aparatu bezpieczeƒstwa

w mieÊcie – tzn. najprawdopodobniej jednego bata-

lionu z 2. pu∏ku Zbiorczej Dywizji Wojsk Wewn´trz-

nych NKWD, przemianowanej nast´pnie na 64. Dy-

wizj´. Na czas obecnoÊci Sowietów ul. Strzelecka

zosta∏a ca∏kowicie zamkni´ta – a w poprzek jezdni

stan´∏y zasieki z drutu kolczastego. PodejÊcia

pod kwatery pilnowali uzbrojeni ˝o∏nierze.

Poza Strzeleckà obecnoÊç Sowietów na „wy-

zwolonej” Pradze widoczna by∏a jeszcze przy Ja-

gielloƒskiej 17, 28, 34, Targowej 76, Zamojskiego

43, Kaw´czyƒskiej 12, Otwockiej 3. Przez kilka mie-

si´cy w gestii sowieckiej znajdowa∏ si´ tak˝e by∏y

VI Nasz Dziennik Piàtek, 26 paêdziernika 2007

DODATEK HISTORYCZNY IPN 5/2007

Piàtek, 26 paêdziernika 2007 Nasz Dziennik III

SYLWETKI

NIEZ¸OMNYCH

niemiecki obóz pracy w Rembertowie oraz wi´zie-

nie w by∏ych koszarach przy ulicy 11 Listopada.

W zasadzie brak w owym czasie na terenie prawo-

brze˝nej Warszawy placówek polskiego aparatu

bezpieczeƒstwa, które „gnieêdzi∏y si´” w nieodle-

g∏ym Otwocku i musia∏y cierpliwie czekaç na po-

zwolenie zorganizowania swoich siedzib. Nastàpi∏o

to faktycznie dopiero w lutym 1945 roku, kiedy

w odebranym Cerkwi prawos∏awnej budynku

przy Cyryla i Metodego 4 rozpoczà∏ funkcjonowa-

nie Miejski Urzàd Bezpieczeƒstwa Publicznego,

a w nieodleg∏ym budynku przy Sierakowskiego 7

zainstalowa∏a si´ przejÊciowo centrala Ministerstwa

Bezpieczeƒstwa Publicznego.

Przesuni´cie na zachód linii frontu, b´dàce wyni-

kiem ofensywy styczniowej 1945 roku, spowodo-

wa∏o, i˝ ca∏a stolica Polski znalaz∏a si´ w r´kach si∏

komunistycznych. Fakt, ˝e wi´kszà jej cz´Êç stano-

wi∏y gruzy, nie mia∏ dla kierownictwa resortu bez-

pieczeƒstwa wi´kszego znaczenia. Ju˝ 18 stycznia

1945 r. wys∏ano pierwszych funkcjonariuszy celem

przej´cia ocala∏ych obiektów nadajàcych si´

do wykorzystania. Poza 17 komisariatami, istniejà-

cymi ju˝ w koƒcu miesiàca, resort zorganizowa∏ 3

placówki UB: Pó∏noc, Po∏udnie i Zachód, b´dàce

– co warto podkreÊliç – ewenementem w strukturze

polskiego aparatu bezpieczeƒstwa. Podleg∏e urz´-

dowi sto∏ecznemu przy ul. Cyryla i Metodego, sta-

nowi∏y one de facto miniurz´dy miejskie z obsadà

od kilkunastu do 23 funkcjonariuszy.

Pierwszy znajdowa∏ si´ na rogu ulic Górczew-

skiej 20 i P∏ockiej. „Jest to dom po˝ydowski – pisa∏

w raporcie kierownik Urz´du Bezpieczeƒstwa War-

szawa Miasto por. Grzegorz ¸anin – wykoƒczony

przez Niemców, otoczony murem, stoi samotnie,

posiada dobre warunki do urzàdzenia aresztu. Sà

tam dwa gara˝e. Obecnie trwa akcja wysiedlania

mieszkaƒców, którzy nieprawnie go zaj´li”.

Kolejny zlokalizowano przy ul. Gra˝yny: „Dom

jednopi´trowy na Mokotowie po∏o˝ony przy ulicy,

Lech Karol Neyman (1908-1948)

– ˝o∏nierz, dzia∏acz niepodleg∏o-

Êciowy, cz∏onek poznaƒskiej

struktury Narodowych Si∏ Zbroj-

nych. Ofiara komunistycznego

wymiaru niesprawiedliwoÊci.

do najwa˝niejszych osiàgni´ç programowych

Obozu Narodowego.

W pracy „Szaniec Boles∏awów” czytamy m.in.:

„Przysz∏a chwila, w której gotujàc si´ do odebrania

Niemcom Kalisza i P∏ocka, Poznania i Gdyni musimy

tak˝e przygotowaç si´ do odebrania Szczecina

i Wroc∏awia, Rugii i G∏ogowa (...) w imi´ elementarnej

samoobrony odsuniemy najdalej i stanowczo nie-

bezpieczeƒstwo ich [Niemców] powrotu na szlak

margrabiów brandenburskich, na szlak rabunku, któ-

ry poprzez ziemie, gdzie jesteÊmy sprzed wieków,

si´gnà∏ przy u˝yciu naiwnych lub cynicznych uza-

sadnieƒ, od Odry a˝ po Warszaw´ (...) Niemcy

do Polski i na tereny, po które si´gamy jako zrabowa-

nà nam w∏asnoÊç, wdarli si´ przemocà, gwa∏tem

i zbrodnià, a wi´c w z∏ej wierze, przeto ˝adnych praw

do pozostawania na tych polskich i s∏owiaƒskich zie-

miach nie nabyli przez zasiedzenie”.

W broszurze „Polska po wojnie” przedstawi∏ po-

wojenne koncepcje ustrojowe i gospodarcze: „JeÊli

Êwiat liberalny i socjalistyczny wysuwa∏ prawo straj-

ków, anarchii, wy˝ycia si´ i ˝ycia u∏atwionego, to nie

b´dzie demagogià, jeÊli ruch narodowy (...) wysunie

prawo do pracy jako podstawowe prawo cz∏owieka”.

Koncepcje Neymana by∏y rozwijane w narodowej prasie konspiracyjnej.

Sam redagowa∏ pismo „Naród i Wojsko”. Pe∏ni∏ tak˝e funkcj´ cz∏onka zespo∏u

sàdowniczo-badawczego przy Inspektoracie Ziem Zachodnich NSZ. Od paê-

dziernika 1943 r. by∏ cz∏onkiem gremium kierowniczego OP – Komitetu Poli-

tycznego. Przed Powstaniem Warszawskim przeniós∏ si´ do Cz´stochowy.

Od wrzeÊnia 1944 r. znów sta∏ si´ ˝o∏nierzem – komendantem Okr´gu Krakow-

skiego NSZ (cz´Êci NSZ niescalonej z Armià Krajowà). Po wkroczeniu komu-

nistów, od lutego do czerwca 1945 r. organizowa∏ Obszar Zachodni OP,

w kwietniu 1945 r. zosta∏ komendantem Okr´gu Pomorze NSZ z siedzibà w Po-

znaniu. W tym samym czasie wspó∏organizowa∏ Âlàskà Rad´ Politycznà Okr´-

gu VII NSZ. Po przybyciu do Poznania rozpoczà∏ wspólnie ze Stanis∏awem

Kasznicà budowanie struktury politycznej pod nazwà Obóz Narodowy oraz or-

ganizacji studenckiej – Pokolenie Polski Niepodleg∏ej.

Podczas dekonspiracji wojskowej struktury NSZ w Poznaniu uniknà∏

aresztowania. Tropiony przez UB kontynuowa∏ dzia∏alnoÊç konspiracyjnà.

Pozosta∏ bliskim wspó∏pracownikiem Stanis∏awa Kasznicy, który zosta∏ Ko-

mendantem Narodowych Si∏ Zbrojnych. 15 lutego 1947 r. zosta∏ areszto-

wany przez funkcjonariuszy Departamentu III Ministerstwa Bezpieczeƒ-

stwa Publicznego. Po rocznym ci´˝kim Êledztwie, szczególnie dotkliwym

dla inwalidy (8 od∏amków z kampanii wrzeÊniowej, niedow∏ad stopy, cz´-

Êciowa g∏uchota lewego ucha), w dniach 11 lutego – 2 marca 1948 r. by∏

sàdzony przez Wojskowy Sàd Rejonowy w Warszawie. „G∏ówne »asy« tej

sprawy – czytamy w notatce prasowej z 1948 r. – to rzecz jasna ludzie

z »lepszej sfery«: dwóch adwokatów, jeden kupiec. ˚aden z oskar˝onych

nie splami∏ swych ràk pracà fizycznà. Ale za to splamili je bratobójstwem

i pieni´dzmi za zdrad´ (...). Ten proces wskazuje, ˝e Polska oczyszcza si´

ze zgnilizny i zdrady, która przeszkadza nam w spokojnej pracy”. Wyrok

w tej sprawie móg∏ byç tylko jeden – kara Êmierci. Lech Karol Neyman zo-

sta∏ stracony 12 maja 1948 r. w Warszawie, w wi´zieniu przy ul. Rakowiec-

kiej. Miejsce pochówku pozostaje nieznane. Dopiero w 2004 roku nastàpi-

∏a jego rehabilitacja i uniewa˝nienie wyroku Êmierci.

oprac. Rafa∏ Sierchu∏a, IPN Poznaƒ

Urodzi∏ si´ w Poznaniu jeszcze jako poddany ce-

sarstwa niemieckiego, uczniem gimnazjum Êw.

Marii Magdaleny w Poznaniu by∏ ju˝ jako obywa-

tel paƒstwa polskiego. W latach 1927-1931 stu-

diowa∏ na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uni-

wersytetu Poznaƒskiego, otrzymujàc dyplom i ty-

tu∏ magistra prawa. W okresie studiów by∏ cz∏on-

kiem Korporacji Helionia, Bratniej Pomocy oraz

tajnej organizacji akademickiej „Orze∏ Bia∏y”

i Obóz Wielkiej Polski (OWP). W latach 1931-1932

s∏u˝y∏ w Szkole Podchorà˝ych Rezerwy w Jaroci-

nie, którà ukoƒczy∏ w stopniu plutonowego pie-

choty. Odby∏ praktyk´ w 57. Pu∏ku Piechoty.

W 1938 roku zosta∏ porucznikiem.

W roz∏amie w akademickiej organizacji „Orze∏ Bia∏y” popar∏ frakcj´ narodo-

wo-radykalnà, która w póêniejszym czasie utworzy∏a Obóz Narodowo-Rady-

kalny i tajnà Organizacj´ Polskà (OP). Po delegalizacji ONR dzia∏a∏ w konspi-

racyjnej grupie poznaƒskiej kierowanej przez Przemys∏awa Warmiƒskiego.

Aresztowany wraz z cz∏onkami poznaƒskiego oddzia∏u ONR, zosta∏ przez sàd

uniewinniony. W latach 1934-1939 by∏ aplikantem w Oddziale Prokuratury Ge-

neralnej w Poznaniu.

W okresie mi´dzywojennym nale˝a∏ do najwybitniejszych dzia∏aczy sporto-

wych poznaƒskiego Êrodowiska akademickiego. By∏ m.in. za∏o˝ycielem

w Puszczykowie k. Poznania wielosekcyjnego klubu sportowego „Huragan”,

cz∏onkiem sekcji tenisowej AZS Poznaƒ, dzia∏a∏ tak˝e w Zarzàdzie AZS Po-

znaƒ, b´dàc w latach 1930-1931 jego pierwszym wiceprezesem.

Zmobilizowany 24 VIII 1939 r., objà∏ stanowisko drugiego adiutanta do-

wódcy 56. Pu∏ku Piechoty; podczas kampanii wrzeÊniowej 1939 r. walczy∏

w bitwie nad Bzurà. W czasie walk w Puszczy Kampinoskiej zosta∏ ci´˝ko

ranny (26 ran i od∏amków). „W leÊnej walce na bagnety i granaty r´czne

– wspomina∏ – zosta∏em ci´˝ko ranny, pozostawiony swojemu losowi

i po przele˝eniu przez przesz∏o dob´ (...) próbowa∏em nawet pe∏en rozpaczy

pope∏niç samobójstwo, niestety pistolet dwa razy odmówi∏ pos∏uszeƒstwa”.

Uratowany przez polskich ˝o∏nierzy, zosta∏ przewieziony do Modlina, a na-

st´pnie do Legionowa; jako inwalida zosta∏ zwolniony z niewoli niemieckiej.

W czasie okupacji nale˝a∏ do konspiracyjnej grupy „Szaƒca”, wywodzàcej

si´ ze struktur przedwojennego ONR „ABC”. W poczàtkowej fazie okupacji

w zwiàzku z licznymi operacjami nie anga˝owa∏ si´ czynnie w dzia∏alnoÊç kon-

spiracyjnà, podczas rekonwalescencji rozpoczà∏ natomiast studia nad polsko-

-niemieckimi stosunkami geopolitycznymi. Po utworzeniu Narodowych Si∏

Zbrojnych by∏ szefem Wydzia∏u Zachodniego w strukturach administracyjno-

-politycznej S∏u˝by Cywilnej Narodu, nadzorowa∏ te˝ kwestie ziem zachodnich

z ramienia tajnej struktury OP.

Swojà myÊl politycznà przedstawi∏ w broszurach konspiracyjnych: „Pol-

ska po wojnie” (1941), „Szaniec Boles∏awów” (1941) oraz „Likwidacja

niemczyzny na ziemiach zachodnich” (1942-1943), które zosta∏y zaliczone

W tym budynku, u zbiegu ulicy Jagielloƒskiej i alei SolidarnoÊci, znajdowa∏a si´ jedna z

pierwszych placówek NKWD w Warszawie

otoczony murem, ca∏oÊç zamkni´ta w sobie. Do-

skonale si´ nadaje dla nas. Równie˝ remont nie-

wielki”. Trzeci z typowanych przez ¸anina obiektów

– przy ulicy Bytomskiej 1 na ˚oliborzu – mimo ˝e

bardzo zachwalany, posiada∏ bowiem sutereny na-

dajàce si´ na areszt – z niewiadomych powodów

nie zosta∏ zaj´ty. Na potrzeby placówki Pó∏noc

przej´to za to will´ znajdujàcà si´ przy ulicy Pogo-

nowskiego 12.

Wymienione komisariaty oraz urz´dy stanowi∏y

jednak tylko podstaw´, na której opiera∏ si´ komu-

nistyczny system aparatu represji. Uzupe∏nia∏y go:

urzàd Êledczy z w∏asnym aresztem przy ulicy Wil-

czej 58, wi´zienie przy ulicy Rakowieckiej, siedziba

MBP przy Koszykowej, obóz pracy MBP zorganizo-

wany na terenie by∏ego obozu hitlerowskiego

przy ulicy G´siej.

Dokonujàc przeglàdu si∏ podleg∏ych MBP, trzeba

wspomnieç jeszcze o dowództwie Korpusu Bezpie-

czeƒstwa Wewn´trznego, znajdujàcym si´ przy Ra-

kowieckiej, róg Pu∏awskiej oraz o Komendzie G∏ów-

nej MO kwaterujàcej w by∏ym Instytucie Higieny

przy ul. Karowej (na której zaj´to zresztà tak˝e inne

budynki pod kwatery dla batalionu operacyjnego

stanowiàcego g∏ówny odwód operacyjny tej forma-

cji). W ramach podobnego odwodu na terenie War-

szawy stacjonowa∏y jeszcze dwa bataliony KBW

– jeden w budynkach u zbiegu ulicy Leszno i ˚ela-

znej, drugi – w gmachu Centralnego Instytutu Wy-

chowania Fizycznego na Bielanach.

Koƒczàc ów krótki przeglàd agend polskiego ko-

munistycznego aparatu represji, nie sposób nie

wspomnieç o wojskowym pionie bezpieki (G∏ów-

nym Zarzàdzie Informacji) ulokowanym przy ulicy

Cha∏ubiƒskiego z placówkami na Wawelskiej i Wa-

ryƒskiego, a tak˝e o tajnych placówkach NKWD

przy ulicy Marsza∏kowskiej i Wilczej 29 oraz podod-

dzia∏ach ze wspomnianego ju˝ wczeÊniej 2. pu∏ku

64. Dywizji NKWD, które obsadza∏y najwa˝niejsze

budynki i linie komunikacyjne (przede wszystkim

mosty, na których ustawione by∏y punkty zaporo-

we). Warto przytoczyç fragment jednego z meldun-

ków Delegatury Si∏ Zbrojnych z 1945 r. na temat na-

sycenia si∏ami bezpieczeƒstwa miasta powracajà-

cego dopiero do ˝ycia: „Pod sta∏à obserwacjà znaj-

dujà si´: wyloty mostu pontonowego i na Karowej,

ca∏a Marsza∏kowska, Pu∏awska, silnie obstawiony

jest róg Marsza∏kowskiej i Nowogrodzkiej, a˝

do Poznaƒskiej i ca∏a Nowogrodzka, a˝ do Placu

Trzech Krzy˝y. (...) Powtarzajà si´ wcià˝ wypadki

aresztowaƒ przy wsiadaniu i wysiadaniu z EKD

na koƒcowym przystanku przy Marsza∏kowskiej.

W rejonie tym nie nale˝y si´ pokazywaç pod ˝ad-

nym pozorem. (...) Bardzo silna obserwacja prowa-

dzona jest w restauracji i hotelu Polonia. Ka˝da

osoba poddawana jest inwigilacji. Przy stolikach

pods∏uchy”.

Ulica Cyryla i Metodego 4 – dawna siedziba warszawskiego Miejskiego Urz´du Bezpie-

czeƒstwa Publicznego

IV Nasz Dziennik Piàtek, 26 paêdziernika 2007

DODATEK HISTORYCZNY IPN 5/2007

Piàtek, 26 paêdziernika 2007 Nasz Dziennik V

Micha∏ Kalisz, IPN Rzeszów

Warunki panujàce w by∏ym Domu Spó∏dzielczym

by∏y podobne do tych w ziemiankach, poniewa˝

okna zabito deskami, a dop∏yw powietrza by∏ nie-

wielki, natomiast w drzwiach wyci´to wizjery. We-

wnàtrz budynku znajdowa∏y si´ cztery pomieszcze-

nia, m.in. sala boczna, sklep, magazyn i sieƒ. Na be-

tonowych pod∏ogach rozrzucone by∏o siano.

W budynku tym stale wi´ziono 150-200 osób. Ro-

tacja w obozie by∏a bardzo du˝a, pobyt trwa∏ nie d∏u-

˝ej ni˝ miesiàc. Szacuje si´, ˝e jednorazowo w obozie

trzymano 250 wi´êniów, natomiast przesz∏o przez

niego 1700-2500 osób. Zamordowano przypuszczal-

nie trzystu skazaƒców. Wi´êniów wyprowadzano trzy

razy dziennie, o Êwicie i wieczorem na mycie oraz

w po∏udnie na 20-minutowy spacer. Co dziesi´ç dni

osadzonych zabierano do ∏aêni, a ich rzeczy do pra-

nia, przy okazji wszystkim strzy˝ono g∏owy i brody.

W pobliskim potoku zainstalowano pomp´, która

czerpa∏a wod´ do mycia. Nie by∏o oczywiÊcie ˝ad-

nych sanitariatów i latryn, a potrzeby fizjologiczne

wi´êniowie za∏atwiali czwórkami nad wykopanym

uprzednio rowem, nad którym umocowano ˝erdê.

Wy˝ywienie sk∏ada∏o si´ z gorzkiej herbaty – by∏ to

wywar z ˝o∏´dzi, ga∏àzek i zió∏, kromki chleba, oraz

rzadkiej zupy z kawa∏kami ziemniaków i makaronu,

nalewanej do blaszanych talerzy. Kuchnia polowa

mieÊci∏a si´ w pobliskich zabudowaniach, oddalona

od obozu o 150 metrów.

Cyklicznie przes∏uchania odbywa∏y si´ w kilku do-

mach we wsi i trwa∏y od kilku do nawet kilkunastu go-

dzin, a przeprowadzali je oficerowie NKWD, którzy co

pewien czas si´ zmieniali. Niektórzy wi´êniowie pod-

dawani byli torturom psychicznym, a mianowicie ka-

zano im wykopaç grób w turzaƒskim lesie, nast´pnie

musieli stanàç nad brzegiem do∏u, po czym odczyty-

wano im wyrok Êmierci. Strza∏y, które pada∏y w po-

wietrze ponad ich g∏owami, mia∏y na celu zastrasze-

nie wi´êniów oraz wymuszenie zeznaƒ. Rozprawy

odbywa∏y si´ w Domu Spó∏dzielczym, a s´dziami by-

li oficerowie NKWD, którzy mieszkali na miejscu lub

doje˝d˝ali na teren obozu przewa˝nie w czwartki.

Wi´êniowie po wyroku nie wracali do swoich ziemia-

nek. Tych, których skazano na Êmierç, przenoszono

do ziemianki nr 1, znajdujàcej si´ przy bramie i war-

towniach. Pozosta∏ych wywo˝ono do ∏agrów rozsia-

nych po ca∏ym ZSRS. Wyroki odczytywano oko∏o po-

∏udnia, a dokonywa∏ tego oficer nad uchylonà klapà

ziemianki, co trwa∏o oko∏o pó∏ godziny. Ca∏a proce-

dura powtarza∏a si´ w ka˝dy czwartek.

Wywózki skazaƒców odbywa∏y si´ tego samego

dnia wieczorem w ca∏kowitych ciemnoÊciach. Wi´ê-

niów za∏adowywano na samochód ci´˝arowy. Byli

nadzy bàdê tylko cz´Êciowo mieli na sobie bielizn´

oraz zwiàzane z ty∏u r´ce. Skazani, którzy siedzieli

na pod∏odze ci´˝arówki, byli eskortowani przez sie-

dzàcych po obu stronach samochodu wartowników

z pepeszami. Za samochodem ci´˝arowym podà-

˝a∏a asysta w osobowym ∏aziku, w którym znajdo-

wa∏o si´ 4 oficerów. Samochód ten oÊwietla∏ z ty∏u

drog´, uniemo˝liwiajàc wi´êniom ewentualnà prób´

ucieczki. Pojazdy kierowa∏y si´ w stron´ lasu w Tu-

rzy i ju˝ do Trzebuski nie wraca∏y. Egzekucji doko-

nywano na miejscu. Ofiary by∏y albo ca∏kowicie ob-

na˝one, albo tylko w bieliênie i w chwili mordu sta∏y

lub kl´cza∏y nad brzegiem mogi∏y. Wi´êniowie po-

zbawiani byli ˝ycia strza∏em w ty∏ g∏owy.

W niektórych przypadkach stwierdzono, ˝e ska-

zaƒcom odbierano ˝ycie za pomocà no˝a, bagnetu

bàdê innego ostrego narz´dzia. Ofiary nie mia∏y mo˝-

liwoÊci obrony, gdy˝ ich r´ce by∏y skr´powane ka-

blem telefonicznym, paskiem skórzanym lub sznu-

rem. Egzekutorzy odbierali wi´êniom ˝ycie za pomo-

cà pojedynczego strza∏u bàdê – jak stwierdzono

w jednym przypadku – u˝ywajàc ich a˝ 4. Natomiast

w innych przypadkach stwierdzono, ˝e ofiarom wià-

zano na szyjach strz´py ich w∏asnych ubraƒ. W ma-

teria∏ wbijano nó˝, który dociera∏ do szyi, uÊmierca-

jàc skazaƒca. W ten sposób oficerowie NKWD „nie

brudzili sobie mundurów krwià”. Te hipotezy po-

twierdza relacja Jana Chorz´py, któremu pod wp∏y-

wem alkoholu zwierzy∏ si´ komendant obozu: „Po-

wiedzia∏ jeszcze, ˝e zdaje sobie spraw´, ˝e Bóg za-

brania tego robiç, ale on musi, bo tak karze Stalin.

Doda∏ jeszcze, ˝e nabój kosztuje kopiejk´, dlatego

muszà ludzi „rezaç” i r´ce ma ca∏e we krwi”.

Kolejnà relacj´ z∏o˝y∏a Anna Nowak z Trzebuski,

w której domu zamieszka∏ oficer sowiecki w stopniu

majora: „Mà˝ zauwa˝y∏, ˝e major ostrzy u siebie nó˝,

który zawsze nosi∏ przy szerokim pasie spodni. Nó˝

ten by∏ w pi´knej z∏oconej oprawie, mia∏ d∏ugoÊç

oko∏o 30 cm, a na koƒcu by∏ lekko zakrzywiony. Któ-

regoÊ dnia major wyszed∏ z naszego domu i oprócz

he∏mu na g∏owie by∏ zupe∏nie nagi. By∏ pijany i strze-

la∏ z pistoletu do Êcian. Mà˝ zwróci∏ si´ do niego

z pytaniem: Co pan robi?, a wówczas on odpowie-

dzia∏: mam ca∏e r´ce we krwi”.

Hipotez´ dotyczàcà sposobów mordu potwierdzi∏y

tak˝e ogl´dziny dokonane jeszcze w 1944 r. przez ˝o∏-

nierzy AK, jak równie˝ ekshumacja szczàtków ofiar

przeprowadzona na poczàtku lat 90. Cia∏a pomordo-

wanych u∏o˝one zosta∏y w 3 warstwach, a mogi∏y na-

tychmiast starannie zamaskowano mchem i igliwiem.

Cz´sto zdarza∏o si´, ˝e na grobach sadzono drzewka.

Mord w Turzy porównywany jest do zbrodni do-

konanej w Katyniu. Samo miejsce kaêni wymownie

nazwane jest „ma∏ym Katyniem”. Technika mordu

w Turzy nie ró˝ni∏a si´ w sposób istotny od metody

zastosowanej przez oprawców sowieckiego apara-

tu bezpieczeƒstwa w Katyniu, Twerze czy Charko-

wie. Przy porównaniu wszystkich wymienionych

miejsc kaêni wy∏ania si´ pewien standard wykony-

wania kary Êmierci przez organy bezpieczeƒstwa

paƒstwowego ZSRS. Najwi´kszy nacisk k∏adziono

na skutecznoÊç, stàd ch´tnie stosowanà metodà

egzekucji by∏ strza∏ z broni krótkiej w ty∏ g∏owy, da-

jàcy najwi´kszà pewnoÊç natychmiastowego

uÊmiercenia. Kluczowym elementem dzia∏ania by∏o

ca∏kowite zaskoczenie skazaƒca. Egzekucji doko-

nywano w pobli˝u, nad wczeÊniej wykopanym do-

∏em. Brak Êladów przedÊmiertnej walki nasuwa∏ wy-

t∏umaczenie, i˝ ofiary musia∏y byç obezw∏adnione

przed Êmiercià. Skr´powanie ràk z ty∏u wyjaÊniano

prewencjà wobec ofiar m∏odych i silnych fizycznie.

Ofiary na miejsce kaêni by∏y dowo˝one samochoda-

mi pod silnà eskortà. Egzekucji dokonywano w za-

lesionych terenach w miejscu niedost´pnym dla

oczu postronnych Êwiadków. W lesie turzaƒskim,

podobnie jak w katyƒskim, mordercy starali si´ jak

najdok∏adniej zatrzeç miejsce zbrodni, sadzàc drze-

wa na grobach ofiar.

WÊród wi´êniów Trzebuski znaleêli si´ m.in. ofice-

rowie Sztabu Okr´gu AK Lwów aresztowani z koƒcem

lipca 1944 roku w ˚ytomierzu. W wysiedlonych do-

mach w pobli˝u obozu przetrzymywano gen. W∏ady-

s∏awa Filipkowskiego ps. „Janka”, komendanta Ob-

szaru Po∏udniowo-Wschodniego AK, oraz jego adiu-

tanta ppor. Zygmunta ¸anowskiego ps. „Damian”.

Wi´ziono tak˝e innych oficerów lwowskiej AK, a mia-

nowicie zast´pc´ gen. Filipkowskiego p∏k. Franciszka

Studziƒskiego ps. „Rawicz”, komendanta Okr´gu AK

Lwów p∏k. Stefana Czerwiƒskiego ps. „Karabin”, sze-

fa sztabu i oddzia∏u II pp∏k. Henryka Pohoskiego ps.

„Walery”. Wspomniana delegacja Komendy Obszaru

Lwów zosta∏a wezwana na rozmowy przez stron´ so-

wieckà do ˚ytomierza. Zaproszenie to przywióz∏ p∏k

Wiktor Grosz, który by∏ wys∏annikiem gen. ˚ymierskie-

go. Rozmowy mia∏y dotyczyç w∏àczenia V Dywizji Pie-

choty AK do wspólnej walki z Niemcami. W ˚ytomie-

rzu delegacja spotka∏a si´ z gen. ˚ymierskim i pp∏k.

Marianem Spychalskim oraz oficerami NKWD, na cze-

le których sta∏ oficer o nazwisku Iwanow. Rozmow´

prowadzili wy∏àcznie oficerowie NKWD. W nocy gen.

Filipkowski oraz towarzyszàcy mu oficerowie zostali

aresztowani. Nast´pnie drogà przez Kijów przewiezio-

no ich do obozu NKWD w Trzebusce, dokàd dotarli

w sierpniu 1944 roku. Tam rozdzielono ich i intensyw-

nie przes∏uchiwano. Na poczàtku wrzeÊnia 1944 roku

zostali przewiezieni przez Lwów do obozu w Charko-

wie. Wszyscy oficerowie pod koniec lat 40. powrócili

do kraju. WÊród wi´zionych znajdowali si´ równie˝:

hrabia Jan Drohojowski spod Jaros∏awia, Szczepan

Bajerski z Jaros∏awia – st. wachmistrz kawalerii, W∏a-

dys∏aw Haduch – wicestarosta z Sanoka.

Prawdopodobnie po przeprowadzonej przez ˝o∏-

nierzy AK akcji rozrzucenia w okolicy ulotek

o zbrodni w lesie turzaƒskim obóz w Trzebusce zli-

kwidowano. Spowodowa∏ to przyjazd gen. Koniewa.

Po rozmowie z komendantem obóz przesta∏ istnieç,

a Êlady po jego obecnoÊci starannie zatarto.

Na poczàtku lat 90. w wyniku Êledztwa, które prowa-

dzi∏a Prokuratura Wojewódzka w Rzeszowie, uda∏o si´

zlokalizowaç w Turzy 5 mogi∏. Wydobyto z nich wów-

czas szczàtki 17 ludzi. W trzech przypadkach uzyskano

wysoce prawdopodobnà identyfikacj´ zmar∏ych. By∏y

to szczàtki ˝o∏nierzy Armii Krajowej z placówki w Rop-

czycach: Zdzis∏awa ¸askowca ps. „Monter”, Zdzis∏awa

Brunowskiego ps. „Cygan” i Eugeniusza Zymroza ps.

„Macedoƒczyk”. Rosjanie bardzo szybko i dok∏adnie

zatarli pozosta∏oÊci po obozie w Trzebusce. Ziemianki,

w których przetrzymywano wi´êniów, zosta∏y przeko-

pane, po czym je zasypano, a znajdujàce si´ w nich

drewniane okràglaki wyciàgni´to. Nie pozosta∏ ˝aden

materialny Êlad po wi´zionych tu ludziach. Prowadzone

Êledztwo nie zdo∏a∏o ustaliç dok∏adnej liczby osadzo-

nych i zamordowanych oraz ich danych personalnych.

Zebrany materia∏ nie pozwala ustaliç informacji o ˝o∏-

nierzach, którzy nadzorowali dzia∏alnoÊç obozu, ani

tych, którzy byli prokuratorami i s´dziami. Odpowiedzi

na szereg pytaƒ z pewnoÊcià dostarczyç mogà archi-

wa Kijowa i Moskwy, jednak w latach 90. by∏y one nie-

dost´pne, co uniemo˝liwi∏o kontynuowanie Êledztwa

i dojÊcie do ca∏ej prawdy.

7 maja 2004 r. Oddzia∏owa Komisja Âcigania

Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pa-

mi´ci Narodowej w Rzeszowie umorzy∏a Êledztwo.

Trzebuska i Turza

– „ma∏y Katyƒ” pod Rzeszowem

Ekshumacja w lesie turzaƒskim (1990 rok)

W ostatnich dniach lipca 1944 r. wojska sowiec-

kie I Frontu Ukraiƒskiego wkroczy∏y na tereny Rze-

szowszczyzny. Na mocy porozumienia z 26 lipca 1944

roku mi´dzy PKWN a rzàdem ZSRS, na zajmowanych

przez Armi´ Czerwonà ziemiach polskich znajdujà-

cych si´ strefie dzia∏aƒ wojennych, po∏o˝onych na za-

chód od tzw. linii Curzona, „w∏adza najwy˝sza i odpo-

wiedzialnoÊç we wszystkich sprawach dotyczàcych

prowadzenia wojny” koncentrowaç si´ mia∏y „w r´ku

wodza naczelnego wojsk sowieckich”, tj. Stalina.

Oznacza∏o to, i˝ ludnoÊç polska – zarówno osoby cy-

wilne, jak i ˝o∏nierze AK – na tych terenach podlega∏a

jurysdykcji sowieckich sàdów wojskowych.

Z chwilà wkroczenia Armii Czerwonej dowództwo

Podokr´gu AK Rzeszów przystàpi∏o do realizacji

planu „Burza”. Pomimo pomocy, jakiej Armia Krajo-

wa udzieli∏a Sowietom, przekazujàc im informacje

o rozlokowaniu wojsk niemieckich oraz wspó∏dzia∏a-

jàc w walce z Niemcami, ujawnieni i zdekonspirowa-

ni ˝o∏nierze AK bardzo szybko stali si´ obiektem re-

presyjnych dzia∏aƒ sowieckiego kontrwywiadu woj-

skowego „Smiersz” oraz NKWD. Aresztowani akow-

cy trafiali m.in. do obozu we wsi Trzebuska nieopo-

dal Soko∏owa Ma∏opolskiego.

Na podstawie relacji Êwiadków ustalono, ˝e obóz

w Trzebusce funkcjonowa∏ od 15 sierpnia do po∏owy

listopada 1944 roku. By∏ to obóz przejÊciowy, w któ-

rym aresztowanych przetrzymywano przez krótki

czas. Obóz zlokalizowany by∏ na pastwisku gmin-

nym w Trzebusce. Za∏og´ obozu stanowili funkcjo-

nariusze NKWD podlegajàcy jednostce stacjonujà-

cej przy sztabie I Frontu Ukraiƒskiego Iwana Konie-

wa. Wi´êniami obozu w Trzebusce byli w przewa˝a-

jàcej liczbie Polacy, ˝o∏nierze Armii Krajowej (w tym

akowcy z terenu Obszaru Lwowskiego), którzy szli

na odsiecz powstaƒczej Warszawie i w drodze zo-

stali schwytani i rozbrojeni, a tak˝e osoby cywilne.

WÊród wi´êniów obozu byli równie˝ dezerterzy z „lu-

dowego” Wojska Polskiego oraz ˝o∏nierze sowieccy.

Sàd znajdujàcy si´ w obozie orzeka∏ ró˝nie: ska-

zani byli przymusowo kierowani do armii Berlinga,

na wywózki w g∏àb ZSRS lub otrzymywali kar´

Êmierci. Straceƒ dokonywano w lasach Turzy odda-

lonej o 3 km od Trzebuski.

Teren pastwiska, na którym znajdowa∏ si´ by∏y Dom

Spó∏dzielczy, ogrodzono drutem kolczastym i wyko-

pano 5 ziemianek wielkoÊci 6 na 4 metry i g∏´bokoÊci

2 metrów. Âciany boczne ziemianek wy∏o˝ono drew-

nianymi okràglakami, a stropy, które lekko wystawa∏y

nad ziemi´, nakryto dachem z desek przysypanych

warstwà ziemi. WejÊcia do nich prowadzi∏y przez za∏o-

˝one w stropach klapy, w∏azy uchylane do góry; aby

wejÊç lub wyjÊç u˝ywano drabin, które ka˝dorazowo

wpuszczano do Êrodka. Obóz zajmowa∏ obszar oko∏o

50 arów. W domu rodziny Chorz´pów, która zosta∏a

wykwaterowana, zamieszka∏ naczelnik obozu tytu∏o-

wany „pu∏kownikiem kompanijnym”, natomiast w dru-

gim obejÊciu mieszka∏a 50-osobowa grupa ˝o∏nierzy

stanowiàca stra˝ obozu. Pilnowali oni obozu w dzieƒ

i w nocy, nie pozwalajàc na jakikolwiek kontakt z uwi´-

zionymi. Pozostali oficerowie NKWD zostali zakwate-

rowani w okolicznych domach. Ca∏oÊç pastwiska

– od brzegu rzeczki, poprzez podwórze zabudowaƒ

rodziny Baków, po∏udniowà granic´ posesji Chorz´-

pów i skosem znów ku rzece – opasano dwumetro-

wym ogrodzeniem z drutu kolczastego. Nocà obóz

by∏ patrolowany przez wartowników z psami. Zadanie

owych ˝o∏nierzy polega∏o na doprowadzaniu wi´ê-

niów na przes∏uchania lub sàdy. Obóz by∏ gotowy

w ciàgu tygodnia, a w mi´dzyczasie nastàpi∏y wysie-

dlenia mieszkaƒców najbli˝ej po∏o˝onych budynków.

Jednych gospodarzy usuwano do stajni lub na strych,

inni mogli mieszkaç w kuchni, z obowiàzkiem us∏ugi-

wania stacjonujàcym w ich domach oficerom NKWD.

Obozowà codziennoÊç charakteryzowa∏ strach i nie-

pewnoÊç jutra oraz brak jakichkolwiek kontaktów ze

Êwiatem zewn´trznym. W ziemiankach panowa∏a

ciemnoÊç, a jedynym oknem na Êwiat i wywietrzni-

kiem by∏ w∏az wejÊciowy. Wewnàtrz panowa∏ zaduch

i ciasnota, natomiast na ziemi rozrzucono siano z du-

˝ego stogu poÊrodku obozu. Ziemianki mog∏y pomie-

Êciç oko∏o stu wi´êniów. St∏oczeni spali na ziemi jeden

obok drugiego. Miejsca by∏o tyle, ˝e mo˝na by∏o le˝eç

tylko na jednym boku.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: