DodatekIPNMaly.pdf

ŻOŁNIERZE WYKLĘCI

ŻOŁNIERZE WYKLĘCI

RZECZPOSPOLITA

wadzenie do 1944 r. matur dla kilku-

nastu tysięcy osób czy wydanie kilku

tysięcy dyplomów uniwersyteckich…

Fundamenty pod to państwo poło-

żyli również gimnazjaliści z zajętego

przez Sowiety miasteczka niedaleko

Tarnopola, Czortkowa – uczestnicy

pierwszego polskiego zrywu podczas

II wojny światowej. W styczniu 1940 r.

harcerze chwycili za broń, żeby odbić

z więzienia NKWD 1200 polskich żoł-

nierzy i otworzyć im drogę do granicy.

Ponad 20 uczniów rozstrzelano, a po-

nad 50 wysłano do łagrów z 10-letnimi

wyrokami. Nie wiedzieli nawet, że wy-

stępują w imieniu Polski Podziemnej.

Nie było natomiast w polskim pań-

stwie miejsca dla bywalców kin, teatrów

i kasyn, graczy na niemieckiej loterii, lu-

dzi zadających się z Niemcami, szmal-

cowników, volksdeutschów czy, rzecz

jasna, zdrajców. Tych ostatnich roz-

strzeliwano po wydaniu wyroku przez

podziemny sąd, innych dotykała infa-

mia, kara chłosty lub – w przypadku

kobiet – golenie głowy. Przepisy walki

cywilnej, np. nakaz dokumentowania

zbrodni czy sabotowania przymuso-

wych dostaw dla Niemców ze wsi, doty-

czyły wszystkich. Lekarzy zobowiązano

do wystawiania fałszywych zaświadczeń,

a księży – fałszywych metryk dla Żydów

i innych poszukiwanych.

PRAWDZIWA

Polskie Państwo Podziemne to Warszawa podczas pierwszych okupacyjnych Zaduszek, płonąca świecami na mogiłach jej niedawnych obrońców; to ci, którzy składali przysięgę

na orła w koronie, żeby walczyć z bronią w ręku, i ci, którzy kończyli szkoły w trybie tajnego nauczania. Z poczucia wspólnoty narodowej Polaków narodziło się jedyne

w ówczesnej Europie konspiracyjne państwo – krajowe struktury wojskowe oraz cywilne podporządkowane władzom na uchodźstwie

W górnym rzędzie od lewej Zygmunt Szyszko-Bohusz, Leopold Okulicki,

na dole Michał Karaszewicz-Tokarzewski, Władysław Anders, Mieczysław

Boruta-Spiechowicz

fot. INSTYTUT POLSKI I MUZEUM im. gen. SIKORSKIEGO w LONDYNIE

Naród w staNie

mObilizacji

Do Związku Walki Zbrojnej, prze-

mianowanego w lutym 1942 r. na Ar-

mię Krajową, należało w szczytowym

okresie ponad 380 tys. żołnierzy. Pań-

stwo to dysponowało zatem realną siłą

zbrojną i stosowało przymus pozwala-

jący egzekwować jego wolę. Powołano

wymiar sprawiedliwości, którego orze-

czenia były wykonywane z całą bez-

względnością.

Rządowi na Uchodźstwie nie pod-

porządkowały się – choć go uznawały

– prawie stutysięczne Narodowe Siły

Zbrojne, formacja najwcześniejsza, bo

powstała w wyniku zjednoczenia or-

ganizacji powołanych jeszcze jesienią

1939 r. Dowództwo NSZ, wywodzące

się z kręgów przedwojennej endecji,

prowadziło walkę zarówno przeciwko

III Rzeszy, jak i z sowiecką Rosją. Kon-

sekwencją takiej polityki było odrzu-

cenie forsowanej przez Armię Krajową

idei powszechnego powstania antynie-

mieckiego. Ówczesne konlikty, mające

A nnA Z echenter

„P olska Walcząca – to krąg

mi, wypełnianie zadań państwowych we

wszystkich dziedzinach życia.

szeroki: to zarówno lu-

dzie podziemni, jak i licz-

ne masy całego walczą-

cego Narodu. Polska walcząca – to my

wszyscy” – napisał Aleksander Kamiński,

autor słynnej książki „Kamienie na sza-

niec”, jesienią 1943 r. w podziemnym

„Biuletynie Informacyjnym”, jednym

z około 1400 tytułów ukazujących się

pod okupacją. Dobiegał wtedy końca

czwarty rok okupacji i wojny. W pod-

bitym kraju okrzepła struktura władzy

politycznej i wojskowej, kierowana przez

Rząd na Uchodźstwie. Zapewniono

kontynuację II Rzeczypospolitej – Pol-

skie Państwo Podziemne. Dzierżyło ono

wszystkie konieczne atrybuty władzy

i było oparte na przedwojennym prawo-

dawstwie oraz przepisach wydawanych

stosownie do okoliczności przez legalne

władze przebywające poza krajem. Orga-

ny Polskiego Państwa Podziemnego – je-

dynego takiego organizmu w okupowa-

nej Europie – gwarantowały rzeczywiste,

choć ograniczone realiami okupacyjny-

Obywatele pOdziemia

Obywatelem Państwa Polskiego był

lekarz, który nie zadając pytań, opatry-

wał ranę postrzałową, i człowiek, który

przez szczelinę w murze getta podawał

drugiemu człowiekowi jedzenie, i gra-

natowy policjant, który na ten widok

odwracał się, szybko odchodząc, i za-

konnica, przyjmująca w progi klaszto-

ru żydowskie dziecko.

Cząstką tego państwa była kobie-

ta wysiadająca z pociągu na dworcu

wprost w ręce obszukujące, czy nie

przywiozła ze wsi pod płaszczem sło-

niny dla dzieci – tak samo jak młody

chłopak idący ulicą na kurs dywersji,

i kupiec, który dostrzegłszy ściganego

człowieka, otwierał drzwi, by wskazać

mu drogę ucieczki przez podwórze.

Należeli do niego wykładowcy ryzy-

kujący śmierć w obozach za prowadze-

nie tajnego nauczania, ich uczniowie,

i tych uczniów rodzice, i dozorczyni

kamienicy, która niczego nie widziała.

Jakże inaczej możliwe byłoby przepro-

Zima 1944 r., żołnierze 1. baonu

1. pułku strzelców podhalańskich AK

fot. zbiory prywatne

POLSKA

ŻOŁNIERZE WYKLĘCI

III

źródło w zaszłościach okresu dwudzie-

stolecia, nie powinny dziś przesłaniać

obrazu całego wysiłku zbrojnego pod-

ziemia. Żołnierze NSZ przyłączyli się

do powstania, kiedy wybuchło.

Hierarchia władzy oraz struktury

organizacyjne konieczne dla funkcjo-

nowania każdego organizmu państwo-

wego stanowią przedmiot wielusetstro-

nicowych opisów. Dość wspomnieć, że

na czele państwa stał prezydent Włady-

sław Raczkiewicz, przebywający wraz

z Rządem RP we Francji do jej kapitula-

cji w czerwcu 1940 r., a później w Lon-

dynie. Prezydentowi podlegał Naczelny

Wódz – aż do katastrofy gibraltarskiej

w lipcu 1943 r. – gen. Władysław Si-

korski; po nim nastąpił gen. Kazimierz

Sosnkowski, a 30 września 1944 r. – no-

minalnie – gen. Tadeusz Komorowski

„Bór”, wzięty do niewoli po klęsce Po-

wstania Warszawskiego. W 1945 r. funk-

cję tę pełnił gen. Władysław Anders.

POLITYCZNEGO

KOMPROMISU

Musimy „przygotować siły do działania po zakończeniu panowania NKWD” – pisał Komendant Główny AK gen. Leopold Okulicki jeszcze w marcu 1945 r.

Stojący u szczytu potęgi ZSRS i zajmujące kraj wielomilionowe zastępy Armii Czerwonej były wyzwaniem, z którym musiała się zmierzyć zniewolona Polska

M Aciej K orKuć

N iepodległość wymagała obrony przed bolszewizmem, tak

legeNda Nie umiera

Działania podziemnego państwa

musiał dostrzegać każdy, bo angażo-

wało zdecydowaną większość Polaków

i skupiało prawie wszystkie znaczące

nurty polityczne okresu dwudziesto-

lecia, organizacje społeczne oraz mło-

dzieżowe.

Walką w kraju kierowali legendarni

komendanci Armii Krajowej. Stefan Ro-

wecki „Grot”, numer jeden na liście po-

szukiwanych Polaków, powołał do życia

latem 1941 r. „Wachlarz” – wydzieloną

organizację dywersyjną ZWZ i AK,

której żołnierze przekazali na Zachód

szczątki rakiety V-1. Z jego inicjatywy

powstała komórka „N”, wydająca pięć

niemieckich periodyków dla żołnierzy

Wehrmachtu, podpisywanych przez „an-

tynazistowskie podziemie w III Rzeszy”.

Aresztowany w 1943 r., wywieziony do

Berlina, odmówił udziału we wspólnej

z Niemcami akcji antybolszewickiej.

Rozkaz zgładzenia go wydano w KL

Sachsenhausen na wieść o wybuchu po-

wstania w Warszawie.

Tadeusz Komorowski „Bór”, jego

następca do jesieni 1944 r., zawoła-

ny jeździec, przedwojenny uczestnik

dwóch olimpiad, poderwał całą War-

szawę do walki 1 sierpnia 1944 r.: „Sta-

jecie dziś otwarcie z bronią w ręku, by

Ojczyźnie przywrócić wolność” – napi-

sał. Razem ze swoim wojskiem poszedł

po klęsce do niewoli.

Ostatni komendant, gen. Leopold

Okulicki „Niedźwiadek”, zrzucony do

kraju przed powstaniem, w paździer-

niku 1944 r. objął Komendę Główną

AK jako następca „Bora”. To jemu

przyszło ogłosić najcięższe rozkazy,

jakie może wydać dowódca. Polecił za-

kończyć akcję „Burza” – serię powstań

w większych miastach rozpoczętą

w styczniu 1944 r. – ponieważ Sowieci

rozpętali terror na oswobodzonych od

Niemców ziemiach. NKWD wymordo-

wało lub wywiozło w głąb ZSRS tysiące

akowców z Wileńszczyny, Lwowskiego

oraz z Lubelszczyzny.

W styczniu 1945 r. padł ostatni

rozkaz „Niedźwiadka” do żołnierzy:

„Zwalniam Was z przysięgi i rozwiązuję

szeregi AK”. Uprowadzony podstępem

do Moskwy w marcu 1945 r., został

oskarżony w procesie 16 przywódców

Polski Podziemnej, a w Wigilię Bożego

Narodzenia 1946 r. zgładzony przez

NKWD w więzieniu na Łubiance.

Koniec opowieści o czasie, kiedy

zwykli ludzie dokonywali każdego

dnia czynów heroicznych, jest zarazem

początkiem kolejnego tej historii roz-

działu, którego bohaterami byli ci, co

broni nie złożyli.

jałta – wykOrzystać szaNsę?

Powszechna jednak była wiara w nietrwałość komunistycznych rządów

w Polsce. Bez sowieckiego wsparcia komuniści z ich marginalnym zaple-

czem społecznym nie stanowiliby żadnego problemu. Uważano, że wła-

dza Bieruta skończy się albo w wyniku kolejnej wojny Anglosasów z so-

wieckim imperium, albo poprzez nowe rozwiązanie polityczne. W lutym

1945 r. wyniki konferencji jałtańskiej – mimo szokującej zgody Zachodu

na pogwałcenie naszych praw do wschodnich województw – przynio-

sły nadzieję na to drugie. Zapowiedź, że na zachód od Bugu zostanie

utworzony nowy rząd z udziałem środowisk niepodległościowych, któ-

ry przeprowadzi wolne wybory, stwarzała realną perspektywę odebrania

władzy PPR i jej przybudówkom. Było jasne, że w autentycznie wolnych

wyborach Polacy odrzucą komunistyczne rządy z sowieckiego nadania.

Przy takim założeniu chwilowe uznanie status quo w postaci sowieckiej

okupacji ziem wschodnich jawiło się jako mniejsze zło w porównaniu

z trwającą wówczas sowiecką okupacją całej Polski. Wnioski narzucały

się same. Po pierwsze, należało zapewnić jak najsolidniejszą reprezentację

środowisk niepodległościowych w nowym rządzie – w sposób naturalny

predestynowani do tego byli przywódcy Polskiego Państwa Podziemne-

go. Po drugie, tymczasowo (!) zrezygnować z aktywności zbrojnej, która

przy olbrzymiej przewadze ZSRS nie dawała szans na zwycięstwo, a mo-

gła przynieść kolejne oiary. Okulicki ujmował to lapidarnie: „Przeżyć ten

okres z jak najmniejszymi stratami. […] Nie podejmować otwartej walki

z PPR. Czekać na zmianę stosunku Anglików do ZSRS. Rozpowszech-

niać wśród społeczeństwa opinię, że wszystko to – przemijająca historia.

Po odzyskaniu możliwości swobodnego decydowania o naszym losie żoł-

nierze niepodległościowej partyzantki będą potrzebni do odbudowy na

nowo aparatu państwowego RP”.

Rozstrzelani żołnierze z Polskiej Podziemnej Armii Niepodległościowców

fot. IPN

próba ustępstw

W Polsce nadzieję na wolność wiązano powszechnie z byłym premierem

Stanisławem Mikołajczykiem. Ten, mimo wszystko, 15 kwietnia 1945 r.

ogłosił, że przyjmuje „decyzje krymskie”, podkreślając zarazem, że cho-

dzi o przyszłość Polski, „jej suwerenną i niepodległą pozycję oraz o utwo-

rzenie reprezentatywnego rządu”.

Prowadzone w Moskwie negocjacje Stalin rozegrał tak, że reprezen-

tatywność nowego rządu była iluzoryczna, a Mikołajczyk został w nim

całkowicie zmarginalizowany. Kluczowe resorty – w tym kontrolę nad

wojskiem i bezpieką – w niepodzielnym władaniu utrzymali komuni-

ści. Szatańskim pomysłem Kremla było równoległe inalizowanie mos-

kiewskich rozmów z ogłoszeniem wyroków skazujących 16 przywódców

Polski Podziemnej. Nagłośniony w Polsce proces miał skompromitować

dawnego premiera, wywołać wrażenie, że jest zdrajcą sprzedającym swo-

ich niedawnych podwładnych za stanowisko wicepremiera. Ale tutaj Sta-

lin się przeliczył.

Powrót Mikołajczyka do kraju był wielkim świętem nadziei i wolno-

ści. Już w lipcu 1945 r. na plenum KC PPR stwierdzono, że „wszystkie

masowe wystąpienia Mikołajczyka (Poznań, Kraków) kończą się dla nas

niepowodzeniem”.

Komuniści próbowali łączyć politykę deklaracji rzekomego dążenia do

pojednania narodowego z brutalnymi represjami wymierzonymi w społe-

czeństwo – przede wszystkim w podziemie i opozycję polityczną. Szybko

się okazało, że zgodnie ze słowami Gomułki, komuniści „raz zdobytej

władzy nie oddadzą nigdy”.

Od lata 1945 r. środowiska niepodległościowe funkcjonowały w grun-

cie rzeczy na trzech poziomach: w jawnej opozycji politycznej (PSL),

w zakonspirowanych ugrupowaniach politycznych oraz w podziemiu

zbrojnym, które stało się dla wielu ludzi jedynym sposobem przetrwania

czerwonego terroru.

W 1946 r. komuniści podjęli próbę skłonienia Mikołajczyka do dal-

szych ustępstw. Zamiast rzeczywistych wyborów zaproponowali utworze-

nie Sejmu kontraktowego: za gwarantowane dla PSL 20 proc. mandatów

Mikołajczyk miał się zgodzić na zbudowanie z PPR i jej przybudówek

jednego (i jedynego) wspólnego bloku wyborczego. W ten sposób ko-

muniści usankcjonowaliby swoją bezwzględną dominację w państwie.

Z punktu widzenia Mikołajczyka byłaby to już pełna rezygnacja z drogi

do odzyskania suwerenności. Jego twarde „nie” oznaczało, że wybory

muszą się odbyć.

deklaracje i fakty

Podobnie o realizacji postanowień jałtańskich myślał Stanisław Miko-

łajczyk. Tolerowanie udziału komunistów w pojałtańskim prowizorium

zarządzającym Polską do wyborów miało być ceną kompromisu.

W takim scenariuszu Stalin musiałby się zadowolić aneksją ziem

wschodnich. Takie robił wrażenie w trakcie politycznych negocjacji.

Ale każdy kolejny miesiąc pokazywał, że jego prawdziwe zamierzenia

były inne. Dzisiaj wiemy, że Stalin chciał za wszelką cenę utrzymać

pełne panowanie nad całą Polską. Nie wiedząc, co przyniesie przy-

szłość (z ewentualną perspektywą nowej wojny także się liczył), zamie-

rzał maksymalnie wykorzystać sytuację, w której Polska była wprost

przygnieciona potęgą ZSRS. Pojałtańskie negocjacje ani na moment nie

przerwały realizowanej siłami NKWD polityki terroru. Stalin stopnio-

wo podbijał cenę kompromisu, a Polacy byli stawiani przed kolejnymi

szokującymi faktami dokonanymi.

Najpierw podstępem zwabiono na owe „pojałtańskie negocjacje”

przedstawicieli Polskiego Państwa Podziemnego – zamiast rozmów

o rządzie potajemnie ich aresztowano i wywieziono do Moskwy. Sytu-

ację kraju określały masowe aresztowania i częste zabójstwa ludzi ze śro-

dowisk niepodległościowych. W miejsce rozsądnej kalkulacji o oszczę-

dzaniu sił na przyszłość przed tysiącami żołnierzy stanęła perspektywa

śmierci, aresztu, względnie wywiezienia do łagrów. Alternatywą były

ucieczki do lasów i zbrojna samoobrona – nawet w obliczu sowiec-

kiej przewagi. „Do momentu aresztowania komendanta Okulickiego,

czyli do marca 1945 roku, nie prowadziliśmy właściwie żadnych akcji

przeciwko »czerwonym«. Wyjątkiem były sprawy szpicli” – wspominał

dowódca partyzancki z Kielecczyzny, Antoni Heda „Szary”. I kontynu-

ował dalej: „Teraz już nie było wątpliwości, że nie możemy pozostać

obojętni wobec rozgrywających się wypadków. [...] W miesiącach kwie-

cień–maj zapełniły się więzienia […]. Polując na mnie – UB aresztowa-

ło 8 maja moich trzech braci, Stanisława, Jana i Stefana, oraz dwóch

szwagrów. Przeszli okropne tortury – niejako za mnie. Braci Stanisława

i Jana oraz szwagra Stanisława zamordowano w ciągu kilku tygodni.

[…]. Na taką serię okrucieństw trzeba było zareagować tak, jak to czyni-

łem za okupacji niemieckiej: rozbijaniem więzień i uwalnianiem aresz-

towanych i skazanych”.

gOrzkie realia

Stalin był przygotowany także na taki rozwój sytuacji – sowiecka obec-

ność w kraju zabezpieczała władzę komunistów. Wybory sfałszowano,

a ogłoszone w 1947 r. zwycięstwo tzw. bloku demokratycznego przypie-

czętowało klęskę wszystkich środowisk niepodległościowych. Wyszło na

jaw, że sowiecki dyktator nie był zainteresowany żadnym kompromisem.

Jedynym realistycznym działaniem w stosunkach polsko-sowieckich

było więc zbrojne wyparcie wojsk i formacji sowieckich z Polski. Tylko

argument siły dawałby Polsce szansę na niepodległość w obliczu impe-

rialnej polityki Moskwy.

Problem w tym, że Polska takiej siły nie miała. Zamiast święta zwycię-

stwa i niepodległości pozostał nam gorzki smak małych sukcesów – tam,

gdzie oddziały partyzanckie zdołały uwolnić aresztowanych, zadać straty

sowieckiej i komunistycznej bezpiece, skutecznie zlikwidować niektórych

zdrajców i funkcjonariuszy UB.

MIRAŻ

jak w 1920 r. Ale „cud nad Wisłą” powtórzyć się nie mógł.

Osłabiona kilkuletnimi okupacjami Rzeczpospolita nie

miała szans na zbrojne przeciwstawienie się nowej agresji.

ŻOŁNIERZE WYKLĘCI

mieckiej celem dzia-

łania Armii Krajowej

było odzyskanie przez

Polskę pełnej niepodległości. Kie-

dy w 1944 r. granice przedwojennej

II Rzeczypospolitej przekroczyli So-

wieci, dla wielu osób stało się jasne,

że zadania tego AK nie będzie w stanie

zrealizować.

KU WOLNOŚCI

„Powszechna wola oporu przeciw sowiecko-lubelskiej rzeczywistości przeradza się wśród byłej AK i związanych z nią kół w opór przeciw rozwiązaniu szeregów. [...] Stan wszyst-

kich oddziałów leśnych płynny. Na miejsce rozprowadzonych wskutek naszej akcji powstają nowe. [...] Przewiduję stały wzrost dzikiego wojska leśnego. Jeśli nie przyjdzie woj-

na lub rozwiązanie polityczne (kompromis), będzie na jesieni wielka tragedia” – pisał w maju 1945 r. płk Jan Rzepecki, Delegat Sił Zbrojnych na Kraj, w depeszy do Londynu

każdy musi być dla siebie

dOwódcą

Na przełomie 1944 i 1945 r. Armia

Krajowa, podziemne wojsko reprezen-

tujące legalne władze Rzeczypospolitej,

była przez Sowietów postrzegana jako

formacja wroga. Wyrazem tego było za-

chowanie się Armii Czerwonej na zaję-

tych przez nią terenach, gdzie ujawniły

się struktury Polskiego Państwa Pod-

ziemnego. Walczących ramię w ramię

z żołnierzami sowieckimi akowców spo-

tykały aresztowania, wywózki do łagrów

(na tzw. białe niedźwiedzie), a w najlep-

szym wypadku przymusowe wcielenie

do formacji wojskowych tworzonych

przy boku Armii Czerwonej. Sama

struktura AK była również w dużej

części „spalona” – rozpracowana przez

agenturę komunistyczną, szczególnie

po tym, jak wyszła z ukrycia podczas

akcji „Burza”. W tej sytuacji jedynym

wyjściem było rozwiązanie podziemne-

go wojska i stworzenie nowej organi-

zacji, bardziej odpowiedniej do walki

z komunistycznym okupantem.

19 stycznia 1945 r. Armia Krajowa

formalnie przestała istnieć. Jednak

w rzeczywistości jej likwidacja miała na

celu tylko ochronę żołnierzy przed re-

presjami. Nie oznaczała ona zaprzesta-

nia walki o wolność Polski. Miejsce AK

miała zająć kadrowa, ściśle zakonspiro-

wana organizacja złożona ze sprawdzo-

nych oicerów, którzy w każdej chwili

mogliby zarządzić mobilizację w szere-

gach dawnych akowców i odtworzyć

struktury podziemne. W ostatnim roz-

kazie do swoich żołnierzy komendant

główny AK gen. Leopold Okulicki

„Niedźwiadek” napisał: „Dalszą swą

pracę prowadźcie w duchu odzyskania

pełnej niepodległości Państwa Polskie-

go i ochrony ludności polskiej przed

Emil Fieldorf fot. IPN

Leopold Okulicki fot. INSTYTUT POLSKI I MUZEUM im. gen. SIKORSKIEGO w LONDYNIE

zagładą. Starajcie się być przewodnika-

mi Narodu i realizatorami niepodległe-

go Państwa Polskiego. W tym działa-

niu każdy z was musi być dla siebie

dowódcą”. Nie były to słowa świadczą-

ce o kapitulacji.

były znane Sowietom i mogły na ich ty-

łach prowadzić działalność wywiadow-

czą i polityczną. Niestety przejście w jej

struktury dowództwa AK, w tym samego

gen. „Niedźwiadka”, spowodowało

częściową dekonspirację tej organizacji

i nie pozwoliło na sprawne jej funk-

cjonowanie. Kolejnym ciosem dla cen-

tralnych władz konspiracyjnych było

aresztowanie 7 marca 1945 r. dowód-

cy „NIE” – gen. „Nila”, a następnie,

27 i 28 marca, podstępne uwięzienie

16 przywódców Polskiego Państwa

Podziemnego, którym kilka miesięcy

później urządzono w Moskwie proces

pokazowy.

Brutalne represje Sowietów na tere-

nie Polski spowodowały powrót wie-

lu osób do czynnej konspiracji już

w pierwszych miesiącach 1945 r. Za-

istniała sytuacja, do której za wszelką

cenę nie chciało dopuścić dowództwo

AK, a więc tzw. zapełnianie się lasów.

Zresztą w wielu miejscach jednost-

ki wojska podziemnego nie zdążyły

się jeszcze całkowicie rozformować

i funkcjonowały jako tzw. Armia Kra-

jowa w Likwidacji. Brakowało jednak

centralnej organizacji, która mogłaby

pokierować prowadzoną przez wielu

żołnierzy walką. Stworzona w zupełnie

innej sytuacji politycznej i przygoto-

wywana do ściśle zakonspirowanych

działań „NIE” nie mogła odegrać

tej roli. Poza tym w opinii pełniące-

go obowiązki Delegata Rządu RP na

Kraj Stefana Korbońskiego została ona

uznana w pewnym momencie za „cał-

kowicie rozszyfrowaną przez NKWD”.

Wobec tego stojący na czele pod-

ziemnych władz cywilnych Korboń-

ski, wraz z pozostającym w czynnej

działalności konspiracyjnej następcą

gen. Okulickiego płk. Janem Rzepec-

kim „Ożogiem”, zwrócili się do peł-

niącego obowiązki Naczelnego Wodza

gen. Władysława Andersa o ustanowie-

nie nowej struktury, która organizacyj-

nie przejęłaby część funkcji zlikwido-

wanej AK. W ten sposób 7 maja 1945

r. została zakończona działalność orga-

nizacji „NIE”, a na jej miejsce w roli

kontynuatorki AK powołano Delega-

turę Sił Zbrojnych na Kraj (DSZ).

„Nie” OzNacza NiepOdle-

głOść

Organizację „NIE” zaczęto tworzyć

jeszcze przed akcją „Burza” i wybu-

chem Powstania Warszawskiego, a na jej

dowódcę wyznaczono płk. Emila Augu-

sta Fieldorfa „Nila”. Pierwotnie miała

funkcjonować równolegle do AK i roz-

począć działalność dopiero w obliczu

okupacji sowieckiej. Do pracy w jej sze-

regach oddelegowano osoby, które nie

JAK PUŁKOWNIK

KWIATKOWSKI

Wiele osób oglądając komedię „Pułkownik Kwiatkowski”, uznaje, że przygody tytułowego

bohatera nie mogły się wydarzyć. Co prawda, taka postać nie istniała, jednak

w podziemiu działały dziesiątki osób, których życiorysy mogłyby stać się kanwą

scenariusza drugiej części tego ilmu. Jedną z nich był kpt. Jan Kosowicz

II wojny światowej, pod

ps. „Ciborski” i „Janek”,

działał w sieci wywiadu da-

lekosiężnego AK na kierunku wschod-

nim. Po zajęciu Polski przez Armię

Czerwoną objął komendę nad od-

działem osłony płk. Jana Rzepeckiego

– najpierw w DSZ, a później w WiN.

Żołnierze byli ubrani w mundury „lu-

dowego” WP i udawali reprezentantów

reżimu komunistycznego. Były dowód-

ca Kosowicza wspominał: „»Ciborski«

paradujący w dość fantazyjnym mun-

durze kapitana, z kordzikiem lotniczym

u boku, pewny siebie, z ironicznym

uśmieszkiem, błąkającym się stale na

jego ustach, wywierał duże wrażenie na

rozmówcach sowieckich i rodzimych”.

z brONią Na mOkOtów

Po wojnie zrujnowana Warszawa stała

się siedzibą władz reżimu komunistycz-

nego. Opanowana przez Armię Czerwo-

ną, była kontrolowana zarówno przez

polską, jak i sowiecką bezpiekę. W sercu

totalitarnego reżimu Kosowicz i jego

podwładni uruchomili wojskowe zakłady

naprawy taboru transportowego dla ko-

munistycznego wojska. W ten sposób się

legalizowali, a zarazem zdobywali dodat-

kowe fundusze na działalność oddziału.

Oddział osłony

płk. J. Rzepeckiego,

drugi od lewej

kpt. J. Kosowicz,

Warszawa lipiec 1945 r.

fot. ZH WiN

D AwiD G oliK

W czasie okupacji nie-

DROGI

F ilip M usiAł

K pt. Kosowicz w czasie

ŻOŁNIERZE WYKLĘCI

akOwska delegatura

Funkcję Delegata Sił Zbrojnych na

Kraj objął płk. Rzepecki – w czasie

okupacji niemieckiej szef Biura Infor-

macji i Propagandy Komendy Głów-

nej AK – który do współpracy zaanga-

żował wielu wysokich rangą oicerów

podziemia, przejął też dużą część nie-

rozbitych jeszcze struktur AK. Jego

zastępcą został były szef Sztabu KG

AK płk Janusz Bokszczanin „Wir”,

natomiast komendantem Obszaru

Centralnego legendarny już wówczas

płk Jan Mazurkiewicz „Radosław”, do-

wódca zgrupowania oddziałów Kedy-

wu z okresu Powstania Warszawskie-

ować walkę zbrojną akowców uznało,

że DSZ jest prostą kontynuacją (nie

tylko personalną) AK – dlatego też

oczekiwano, że pokieruje ona dalszą

walką z komunistami. Wiele oddzia-

łów leśnych podporządkowywało się

Delegaturze, nie uznawało jednak

argumentów jej kierownictwa o po-

trzebie zarzucenia lub odłożenia na

bliżej nieokreślony czas działalności

partyzanckiej. Odzwierciedlają to

słowa depeszy wysłanej przez Rzepec-

kiego do Londynu w maju 1945 r.:

„Powszechna wola oporu przeciw so-

wiecko-lubelskiej rzeczywistości prze-

radza się wśród byłej AK i związanych

z nią kół w opór przeciw rozwiązaniu

szeregów. [...] Stan wszystkich oddzia-

łów leśnych płynny. Na miejsce roz-

prowadzonych wskutek naszej akcji

powstają nowe. [...] Przewiduję stały

wzrost dzikiego wojska leśnego. Jeśli

nie przyjdzie wojna lub rozwiązanie

polityczne (kompromis), będzie na

jesieni wielka tragedia”.

Prognoza Rzepeckiego o „kompro-

misie” spełniła się, jego zdaniem, już

w czerwcu 1945 r., gdy powołanie fa-

sadowego Tymczasowego Rządu Jed-

ności Narodowej i wejście do niego

byłego premiera polskiego Rządu na

Uchodźstwie Stanisława Mikołajczyka

pozwoliło mieć nadzieję na zmniejsze-

nie skali represji oraz na wolne wybory.

Także po ogłoszeniu dekretu o amne-

stii 2 sierpnia 1945 r. z lasów powoli

zaczęli wychodzić żołnierze. Uznano,

że wszystko zmierza do rozstrzygnię-

cia politycznego, więc nie ma sensu

dalej utrzymywać centralnej struktury

wojskowej, takiej jak DSZ. W związku

z tym 6 sierpnia 1945 r. Delegatura zo-

stała rozwiązana.

Jednak i ona miała następcę. Część

jej zadań przejęło bowiem złożone

z byłych oicerów AK-DSZ oraz dzia-

łaczy politycznych Polskiego Państwa

Podziemnego Zrzeszenie „Wolność

i Niezawisłość”, powołane do życia

2 września 1945 r. Pierwszym jego pre-

zesem został płk Jan Rzepecki, a jego

współpracownikami oicerowie, którzy

w konspiracji niepodległościowej dzia-

łali od przełomu 1939 i 1940 r. W ten

sposób kontynuowali walkę rozpo-

czętą przez polskie społeczeństwo już

podczas kampanii wrześniowej.

WBREW JAŁCIE

Uzurpatorski rząd komunistyczny uzyskał latem 1945 r. uznanie międzynarodowe. Jednak w podziemiu wciąż działali politycy niepodle-

głościowi, którzy powołali namiastkę wolnego parlamentu: Komitet Porozumiewawczy Demokratycznych Organizacji Polski Podziemnej

du Jedności Narodowej w lipcu

1945 r. sytuacja polityczna w kraju

stała się niezmiernie trudna. Istniał

Rząd na Uchodźstwie, który funkcjonował,

opierając się na jedynej prawnie ważnej kon-

stytucji kwietniowej. W kraju natomiast,

bazując na arbitralnych postanowieniach

jałtańskich i nielegalnie uznanej za obowią-

zującą konstytucji marcowej, formowały się

pod patronatem PPR nowe władze, z udzia-

łem części dawnych konspiracyjnych i emi-

gracyjnych partii politycznych (PSL, PPS).

Samorozwiązanie Rady Jedności Narodowej,

reprezentacji politycznej Polskiego Państwa

Podziemnego, pozbawiło społeczeństwo

siły politycznej niewywodzącej się z ustaleń

jałtańskich. W kraju jednak istniały wciąż

środowiska polityczne, które odrzucały jał-

tański dyktat oraz „przewrót” konstytucyjny

nowych władz.

Jan Rzepecki fot. ZH WiN

pOrOzumieNie dla wOlNOści

Już w lipcu 1945 r. reprezentant obozu pił-

sudczykowskiego płk Wacław Lipiński opra-

cował projekt powołania ciała koordynują-

cego działania głównych konspiracyjnych

sił politycznych. Szybko nawiązał kontakt

z Włodzimierzem Marszewskim z prezy-

dium SN, a później ze Zrzeszeniem „WiN”

– reprezentowanym przez płk. Wincentego

Kwiecińskiego.

W marcu 1946 r. reprezentanci SN, pił-

sudczykowskiego Stronnictwa Niezawisłości

Narodowej (SNN) oraz WiN zdecydowali

o powołaniu konsultacyjnego ciała politycz-

nego, które najpierw działało jako Komitet

Porozumiewawczy Organizacji Polski Pod-

ziemnej, a po włączeniu do niego niezależnej

PPS jako Komitet Porozumiewawczy Demo-

kratycznych Organizacji Polski Podziemnej.

Z końcem 1946 r. w pracach Komitetu

uczestniczyli Adam Obarski i Tymoteusz

Chrzczonowski (NPPS, płk W. Lipiński

(SNN), W. Marszewski i Kazimierz Żółtow-

ski (SN) oraz płk W. Kwieciński i Kazimierz

Czarnocki (WiN).

Wincenty Kwieciński

fot. ZH WiN

go. Mimo takiego wsparcia Rzepecki

znalazł się w bardzo trudnej sytuacji.

Organizacja, którą kierował, miała

na celu przede wszystkim tworzenie

szkieletu kadrowego do przyszłej wal-

ki i pracę wywiadowczą, chociaż za-

uważano również potrzebę „ochrony

społeczeństwa i pracy konspiracyjnej

przez likwidację szczególnie szkodli-

wych jednostek”. W jej formule nie

mieściło się w zasadzie kontynuowa-

nie otwartej walki zbrojnej z nowym

okupantem i jego rodzimymi „sojusz-

nikami”. Stwierdzano: „nie może ona

przynieść żadnej korzyści celom – do

których zmierza DSZ – a narazi [...]

najbardziej wartościowe jednostki [...]

na zgubę”. Niemniej jednak wielu

ukrywających się i chcących kontynu-

1945 r. wojsko i bezpieka otoczyły Pod-

kowę Leśną, w której przebywał Rzepec-

ki, wówczas już prezes WiN. Szczelnie

zamknięty kordon nie przepuszczał

nikogo do miasteczka, nie wypuszczał

też nikogo na zewnątrz. Czekano na

specjalną grupę poszukiwawczą, która

miała aresztować Rzepeckiego. Koso-

wicz błyskawicznie podrobił dla siebie

i swoich podkomendnych dokumen-

ty i wjechał do Podkowy Leśnej jako

„kpt. Chmielewski” – dowódca specjal-

nego oddziału poszukiwawczego. Szyb-

ko odnaleźli dom, w którym zatrzymał

się Rzepecki i wywieźli go z obławy. Jak

wspominał jeden z żołnierzy biorących

udział w akcji: „Ruszyliśmy przy wyłą-

czonych relektorach. Po chwili na dro-

dze ukazał się sznur świateł, nadjeżdżały

specjalne oddziały w celu znalezienia

i aresztowania płk. Rzepeckiego”. Minę-

li się z prawdziwą grupą i odstawili pre-

zesa bezpiecznie do Warszawy. Ujęto go

dopiero w listopadzie 1945 r. w Łodzi.

W obliczu dekonspiracji po areszto-

waniu Rzepeckiego Kosowicz otrzymał

rozkaz wyjazdu na Zachód. Wraz z kil-

koma podwładnymi opuścił kraj przez

„zieloną” granicę i osiadł w Wielkiej

Brytanii.

ceNa wierNOści

Głównym zadaniem Komitetu była ko-

ordynacja działań ugrupowań politycznych

krajowej konspiracji, w dalszej perspektywie

miał to być zalążek niezależnego parlamen-

tu. By informować zagraniczną opinię pu-

bliczną o sytuacji w kraju, nawiązano kon-

takty z ambasadami USA i Wielkiej Brytanii

oraz opracowano memoriał do Rady Bezpie-

czeństwa ONZ. Podkreślano w nim związki

Polski z Europą Zachodnią oraz domagano

się międzynarodowej kontroli nadchodzą-

cych wyborów do Sejmu. Na styczeń plano-

wano wyjazd delegacji Komitetu na Zachód

w celu nawiązania kontaktu z Rządem RP na

Uchodźstwie. Plany te jednak pokrzyżowały

aresztowania.

Prawdopodobnie od lata 1946 r. Czarnoc-

ki był agentem UB, co umożliwiło szybkie

rozpracowanie Komitetu. W grudniu 1946 r.

aresztowano Obarskiego, a po nim pozosta-

łych członków, z wyjątkiem Żółtowskiego.

W grudniu 1947 r. odbył się proces, Mar-

szewski i Lipiński otrzymali wyroki śmierci.

Pierwszy z nich wykonano, drugi złago-

dzono, jednak Lipiński zginął w więzieniu

w 1949 r. Pozostałych skazano na długolet-

nie więzienie.

Wacław Lipiński

fot. IPN

Jan Kosowicz,

fotograia z 1947 r.

z okresu służby

w II Korpusie PSZ

fot. ZH WiN

Po przypadkowym spotkaniu z Teodo-

rem Dudą – dyrektorem Departamentu

Więziennictwa MBP – Kosowicz zawarł

z nim porozumienie. Uzbrojony oddział

Kosowicza codziennie wchodził na teren

więzienia mokotowskiego w Warszawie

i wyprowadzał z niego jeńców niemiec-

kich, którzy pracowali następnie przy

rozbudowie warsztatów. Bezpieka nawet

nie podejrzewała, że jeden z najbardziej

poszukiwanych przez nich oicerów

podziemia niepodległościowego bywa

na Mokotowie, ale nie jako więzień, lecz

jako uzbrojona eskorta.

Na lewych papierach

Głównym zadaniem Kosowicza była

ochrona płk. Rzepeckiego. We wrześniu

Włodzimierz Marszewski

fot. ZH WiN

M Aciej Z AKrZewsKi

P o utworzeniu Tymczasowego Rzą-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: