2011.11.25 IPN Sylwetki niezłomne.pdf

Dodatek historyczny IPN

11/2011 (54)

DODATEK HISTORYCZNY IPN

11/2011 (54)

VIII

Piàtek

25 listopada 2011

naszdziennik.pl

Sylwetki niez∏omnych

Oddzia∏ Zdzis∏awa Broƒskiego „Uskoka”, 1946 rok

Dzisiejszy numer wype∏niajà

portrety niez∏omnych, czterech

ma∏o znanych bojowników o

wolnà Polsk´: Zdzis∏awa Broƒ-

skiego „Uskoka” – jednego z

ostatnich ˝o∏nierzy powojenne-

go podziemia antykomunistycz-

nego, W∏adys∏awa Kojdra

– dzia∏acza ludowego, który

móg∏ staç si´ nast´pcà Wincen-

tego Witosa, ks. Józefa Sondeja

– obroƒcy wiary i budowniczego

koÊcio∏ów, Edwarda Zajàczka

– dzia∏acza ruchu narodowego,

zamordowanego w Auschwitz.

Zdzis∏aw Broƒski (1912–1949)

ps. „Uskok”

podoficer rezerwy Wojska Polskiego, podporucznik czasu wojny

Armii Krajowej, kapitan i ˝o∏nierz Zrzeszenia „WolnoÊç i Niezawi-

s∏oÊç”, jeden z ostatnich ˝o∏nierzy wykl´tych

Urodzi∏ si´ w Radzicu Starym, powiat Lubar-

tów, w rodzinie ch∏opskiej. Po ukoƒczeniu

szko∏y podstawowej i gimnazjum zosta∏ powo-

∏any w 1934 roku do wojska i s∏u˝y∏ w 23. pp

we W∏odzimierzu Wo∏yƒskim, gdzie skoƒczy∏

szko∏´ podoficerskà i otrzyma∏ stopieƒ pluto-

nowego. W kampanii wrzeÊniowej 1939 roku

dosta∏ si´ pod Koluszkami do niewoli nie-

mieckiej i trafi∏ do obozu jenieckiego. W koƒ-

cu roku 1940 uda∏o mu si´ stamtàd uciec i

wróciç w rodzinne strony. Wstàpi∏ do konspi-

racyjnej Polskiej Organizacji Zbrojnej, a po

po∏àczeniu z AK zosta∏ dowódcà plutonu tery-

torialnego, który wszed∏ w sk∏ad I Rejonu w

Obwodzie AK Lubartów, cz´Êci Inspektoratu

AK Lublin. Jego oddzia∏ dzia∏a∏ w okolicach

DODATEK HISTORYCZNY IPN

11/2011 (54)

DODATEK HISTORYCZNY IPN

11/2011 (54)

VII

Piàtek

25 listopada 2011

Piàtek

25 listopada 2011

naszdziennik.pl

Lublina i Lubartowa, w rejonie lasów zawieprzyckich, koz∏owieckich i

parczewskich, zwalcza∏ si∏y niemieckie, dokonujàc akcji dywersyjnych.

W 1944 roku w ramach akcji „Burza” jego oddzia∏ zosta∏ przy∏àczony

do 27. Wo∏yƒskiej Dywizji Piechoty AK, która sz∏a na Warszaw´.

Z koƒcem wojny zamierza∏ wstàpiç do Wojska Polskiego, ale gdy

dowiedzia∏ si´, ˝e jest poszukiwany, wiosnà 1945 roku reaktywowa∏

swój oddzia∏ i rozpoczà∏ dzia∏alnoÊç konspiracyjnà. Podporzàdkowa∏

si´ najpierw AK, formacjom poakowskim, a póêniej WiN Oddzia∏ Lu-

bartów, podlegajàc bezpoÊrednio mjr. Hieronimowi Dekutowskiemu

„Zaporze”. Podczas akcji amnestyjnej nie ujawni∏ si´ i wszed∏ w coraz

g∏´bszà konspiracj´. Podzieli∏ swój oddzia∏ na mniejsze pododdzia∏y,

którymi dowodzili Walenty WaÊkowicz „Strza∏a”, Stanis∏aw Kuchce-

wicz „Wiktor” i Józef Franczak „Lalek”. Przeprowadzi∏ wiele akcji od-

wetowych za represje w∏adz komunistycznych, wydawanie partyzan-

tów, donoszenie do UB. W 1946 roku opanowa∏ ze swym oddzia∏em

¸´cznà i rozbi∏ miejscowy posterunek MO, z oddzia∏em Leona Ta-

raszkiewicza „Jastrz´bia” spacyfikowa∏ w akcji odwetowej wieÊ Roz-

kopaczew. W 1947 roku dokona∏ odwetu na cz∏onkach Zwiàzku M∏o-

dzie˝y Wiejskiej, którzy brali udzia∏ w pochodzie 1-majowym; kilka

miesi´cy póêniej rozstrzelano 21 mieszkaƒców wsi Puchaczów, którzy

wydawali partyzantów jego oddzia∏u.

W 1947 roku mjr Dekutowski, opuszczajàc rejon Lubartowa, prze-

kaza∏ Broƒskiemu dowództwo wszystkich rozproszonych oddzia∏ów

partyzanckich. W ostatnim okresie ukrywa∏ si´ ze swym zast´pcà Zyg-

muntem Liberà „Babiniczem” we wsi Dàbrówka ko∏o Wólki, pow. Lu-

blin. Na skutek zdrady dawnego podkomendnego Franciszka Kasper-

ka „Hardego” schwytano „Babinicza”, który, poddany torturom, wyda∏

miejsce pobytu „Uskoka”. Otoczony 21 maja 1949 roku w swej kryjów-

ce przez oddzia∏y MO, UBP, KBW, Broƒski pope∏ni∏ samobójstwo.

najwi´kszy oddzia∏ AK, 27. Wo∏yƒskà Dywizj´ Piechoty, która sz∏a z

Kresów na pomoc Warszawie, ich polityka, metody i zamiary wobec

Polski sta∏y si´ jasne; podobnie potraktowali wczeÊniej Sowieci polskie

oddzia∏y na Wileƒszczyênie.

Po dobrowolnym rozwiàzaniu podziemnej armii przez dowództwo

AK w styczniu 1945 roku, Rosjanie, NKWD wspólnie z UB rozpoczy-

najà akcj´ odwetu na wszystkich podejrzanych o konspiracj´. Nast´pu-

jà masowe aresztowania, brutalne Êledztwa, krwawe porachunki. W tej

sytuacji reaktywujà si´ oddzia∏y partyzanckie, zw∏aszcza po przejÊciu

Armii Czerwonej dalej na Zachód. Na Lubelszczyênie, gdzie w czasie

wojny dzia∏a∏y prosowieckie ugrupowania Polskiej Partii Robotniczej

– Gwardia Ludowa i Armia Ludowa, sytuacja by∏a szczególnie konflik-

towa. Tu dochodzi∏o do regularnych walk oddzia∏ów milicji i UB z licz-

nymi grupami partyzanckimi, m.in. mjr. Hieronima Dekutowskiego

„Zapory”, Edwarda Taraszkiewicza „˚elaznego” (który równie˝ pozo-

stawi∏ zapiski pami´tnikarskie), por. Tadeusza Kuncewicza „Podkowy”,

Mariana Bernaciaka „Orlika”. Niektóre z nich istnia∏y a˝ do poczàtku

lat 50. Ostatnim partyzantem dzia∏ajàcym w PRL by∏ Józef Franczak,

„Lalek”. Osaczony w swej kryjówce na podlubelskiej wsi zginà∏, podob-

nie jak „Uskok”, Êmiercià samobójczà dopiero w 1963 roku.

„Pami´tnik” Zdzis∏awa Broƒskiego ma za t∏o te wszystkie wydarze-

nia, opowiedziane przez niego oczywiÊcie konkretnie, z jego punktu wi-

dzenia. Autor mówi przecie˝ o sytuacjach, w których bra∏ udzia∏. Po

kampanii wrzeÊniowej by∏ dowódcà oddzia∏u AK w rejonie Lubartowa.

Wiosnà 1945 roku odtworzy∏ swój rozwiàzany wczeÊniej oddzia∏, pod-

porzàdkowujàc si´ organizacji „WolnoÊç i Niezawis∏oÊç”. Wspó∏dzia∏a∏

z okolicznymi grupami partyzanckimi, przede wszystkim z najwalecz-

niejszym oddzia∏em „Zapory” Dekutowskiego. Po jego wymarszu na

Zachód objà∏ dowództwo grup partyzanckich dzia∏ajàcych na pó∏noc

od Lublina. Ukrywa∏ si´ we wsi Dàbrówka (obecnie Nowogród) pod

Lublinem ze swym zast´pcà Zygmuntem Liberà „Babiniczem” w bun-

krze wybudowanym pod stodo∏à Wiktora Lisowskiego, a po jego

Êmierci u Mieczys∏awa Lisowskiego. 20 maja 1949 roku „Babinicz” zo-

sta∏ aresztowany na skutek doniesienia informatora o kryptonimie „Ja-

nek”. Zdradzi∏ ich dawny kolega Franciszek Kasperek „Hardy”. Tortu-

rowany w Êledztwie „Babinicz” wskaza∏ miejsce kryjówki „Uskoka”,

który w okrà˝eniu, w beznadziejnej sytuacji, by nie zostaç wzi´tym ˝y-

wym, pope∏ni∏ samobójstwo. Miejsce jego pochówku nie jest znane.

Symboliczny grobowiec postawiono na cmentarzu w Kijanach.

Swój pami´tnik Broƒski zaczà∏ spisywaç ju˝ po wojnie, w koƒcu 1947

roku, odtwarza∏ wi´c z pami´ci najwa˝niejsze wydarzenia z lat po-

przednich, a ostatnie zapiski powsta∏y kilka tygodni przed Êmiercià.

Gdy postanowi∏ spisaç wspomnienia i relacje o aktualnych wydarze-

niach, musia∏ spodziewaç si´ tragicznego koƒca swej walki. Pisa∏ je wi´c

„ku pami´ci” jako Êwiadectwo o czasach i ludziach wojny i tego zwyci´-

stwa, które okaza∏o si´ kl´skà. Niektóre cz´Êci pami´tnika sà zupe∏nie

beletrystyczne, autor ˝ywo opisuje swój udzia∏ w walkach, potyczkach i

akcjach z Niemcami, Sowietami i polskimi w∏adzami komunistycznymi,

a tak˝e ˝ycie ostatnich, a niez∏omnych partyzantów ukrywajàcych si´,

zaszczutych, zdradzanych, stopniowo okrà˝anych, Êwiadomych swego

koƒca, ale wewn´trznie nieuleg∏ych. Szczególnie wa˝ny jest tu stosunek

autora do akcji „Burza” i wspó∏pracy z Armià Czerwonà od 1944 roku.

Broƒski przytacza swe rozmowy z kapitanem W∏adys∏awem Czermiƒ-

skim „Jastrz´biem”, jednym z dowódców 27. Wo∏yƒskiej Dywizji Pie-

choty AK, która wyzwala∏a Lubelszczyzn´. Wspó∏praca z Sowietami

okaza∏a si´ zbyt ryzykowna. „Zmuszeni byliÊmy wycofaç si´ przed na-

st´pujàcà Armià Czerwonà – mówi∏ Czermiƒski. – Stosunek Sowietów

do nas, ˝o∏nierzy AK, okaza∏ si´ wrogi, a co gorsza, podst´pny. Gdy So-

wieci byli jeszcze daleko, robiliÊmy wszystko, by os∏abiç pot´g´ Niem-

ców. Dywersja nasza parali˝owa∏a ruchy wojsk niemieckich, Ukraiƒ-

ców, budujàcych (…) krwawymi sposobami Ukrain´ pod protektora-

tem Hitlera”. Obydwaj sà przekonani co do przysz∏ych losów Polski.

„Majàc ju˝ tyle doÊwiadczenia z Sowietami, co pan sàdzi o ich stosun-

dzia∏aczy odradzajàcego si´ niezale˝nego ruchu ch∏opskiego.

˚ycie i s∏u˝ba ks. Sondeja obejmujà prawie ca∏à XX-wiecznà histo-

ri´ diecezji przemyskiej. By∏ niez∏omnym budowniczym, kap∏anem

pi´tnujàcym ateizm, nawo∏ujàcym do poszanowania godnoÊci ludz-

kiej, wspierajàcym NSZZ „SolidarnoÊç” i NSZZ „SolidarnoÊç” RI,

wychowawcà m∏odzie˝y.

W 1994 r. przeszed∏ na emerytur´. W 1995 r. zosta∏ protonotariu-

szem Stolicy Apostolskiej, czyli infu∏atem. 1 marca 2008 r. ks. infu∏at

Józef Sondej odebra∏ nadany mu przez prezydenta RP Lecha Kaczyƒ-

skiego Krzy˝ Wielki Orderu Odrodzenia Polski za wybitne zas∏ugi dla

Rzeczypospolitej oraz kszta∏towanie moralnych i patriotycznych po-

staw m∏odzie˝y.

Edward Zajàczek (1901–1942) ps. „Wolf”

nauczyciel, dzia∏acz spo∏eczny, cz∏onek Zwiàzku Ludowo-Narodowego, Obozu Wielkiej Polski i Stronnictwa

Narodowego, organizator Narodowej Organizacji Wojskowej

Urodzi∏ si´ w miejscowoÊci Las ko∏o Âlemienia, pow. ˝ywiecki. Ukoƒ-

czy∏ seminarium nauczycielskie w Krakowie. W czasie wojny polsko-

-bolszewickiej (1919–1920) s∏u˝y∏ w 67. pu∏ku piechoty; zwolniony do

rezerwy w stopniu porucznika. Pracowa∏ jako nauczyciel w szko∏ach w

¸odzi, a nast´pnie jako dyrektor ∏ódzkiej Dyrekcji Okr´gowej Towa-

rzystwa Rozwoju ˚ycia Narodowego w Polsce „Rozwój”.

Cz∏onek Zwiàzku Ludowo-Narodowego, w 1925 r. zosta∏ skierowa-

ny do Bielska jako sekretarz miejscowego Zarzàdu Okr´gowego.

Przejà∏ kierownictwo Domu Polskiego, zas∏u˝onej dla krzewienia pol-

skoÊci placówki spo∏eczno-kulturalnej, za∏o˝onej przez ks. Stanis∏awa

Stoja∏owskiego pod koniec XIX wieku. Na poczàtku 1927 r. zosta∏

mianowany sekretarzem Obozu Wielkiej Polski na okr´g podhalaƒski,

a od stycznia 1929 r. kierownikiem Komitetu Okr´gowego M∏odych.

Kilka miesi´cy póêniej zosta∏ oboênym okr´gowym na powiaty: biel-

ski, bialski, ˝ywiecki, wadowicki i makowski. Po rozwiàzaniu OWP w

1933 r. jego cz∏onków wch∏on´∏a Sekcja M∏odych Stronnictwa Naro-

dowego, na której czele stanà∏. By∏ równie˝ prezesem miejscowego

oddzia∏u Narodowej Organizacji Kobiet, Zjednoczenia Zawodowego

„Praca Polska” i cz∏onkiem Zwiàzku Hallerczyków.

W latach 1929–1939 redagowa∏ i wydawa∏ przeznaczony dla m∏o-

dzie˝y miesi´cznik „M∏ody Narodowiec”, poczàtkowo zwiàzany z Ru-

chem M∏odych OWP, a nast´pnie z SN. Wspó∏redagowa∏ miesi´cznik

„G∏os Robotniczy” i czasopismo kobiece „Has∏o Polki”. Za dzia∏al-

noÊç opozycyjnà spotyka∏y go szykany ze strony w∏adz. By∏ kilkakrot-

nie aresztowany; trafi∏ te˝ do obozu odosobnienia w Berezie Kartu-

skiej (23 VII – 13 X 1935 r.). Kilkakrotnie sta∏ si´ obiektem napadów

bojówek socjalistycznych i miejscowych Niemców.

Nale˝a∏ do liberalnych dzia∏aczy Stronnictwa Narodowego z kr´gu

Mariana Seydy i Stanis∏awa Rymara. W czasie rozruchów anty˝ydow-

skich w Bielsku jesienià 1937 r., które nastàpi∏y po zabójstwie przez ˝y-

dowskiego szynkarza polskiego robotnika, przyczyni∏ si´ do uspokojenia

nastrojów. Wi´zy przyjaêni ∏àczy∏y go z ˝ydowskim adwokatem, socjalistà

i wiceburmistrzem miasta dr. Danielem Grossem, któremu na poczàtku

okupacji niemieckiej, w 1940 r., udziela∏ pomocy. Zorganizowa∏ jego

przerzut na W´gry, jednak Gross, z powodu podesz∏ego wieku, zrezygno-

wa∏ z wyjazdu i zginà∏ w czasie Holokaustu. W 1939 r. Zajàczek wspó∏-

pracowa∏ z polskim wywiadem w tworzeniu sieci dywersji pozafrontowej.

W czasie kampanii wrzeÊniowej, choç mia∏ stopieƒ kapitana rezer-

wy, nie zosta∏ zmobilizowany. Od poczàtku paêdziernika 1939 r., pod

pseudonimem „Wolf”, rozpoczà∏ dzia∏alnoÊç konspiracyjnà. Stworzy∏

w Bielsku i okolicach podziemnà organizacj´ polityczno-wojskowà

„Patria”, zrzeszajàcà cz∏onków przedwojennych organizacji narodo-

wych i m∏odzie˝. W grudniu 1939 r., po przybyciu z Warszawy W∏ady-

s∏awa Jaworskiego, emisariusza z konspiracyjnego Zarzàdu G∏ówne-

go SN, „Patria” po∏àczy∏a si´ z podobnà strukturà tworzonà przez

Paw∏a Musio∏a w Cieszynie i wesz∏a w sk∏ad Narodowej Organizacji

Wojskowej. W∏adze SN oficjalnie zatwierdzi∏y go na stanowisku pre-

zesa SN Okr´gu Cieszyƒsko-Podhalaƒskiego jako odpowiedzialnego

za dzia∏alnoÊç politycznà i wojskowà. W lutym 1940 r. kierowana przez

niego struktura NOW zosta∏a podporzàdkowana na zasadzie autono-

mii komendantowi Okr´gu Âlàskiego Zwiàzku Walki Zbrojnej. Decy-

zj´ t´ podjà∏ samodzielnie, bez zgody w∏adz centralnych SN. W ZWZ

otrzyma∏ stanowisko inspektora Inspektoratu Bielskiego obejmujàce-

go powiaty: bialski, bielski, chrzanowski, oÊwi´cimski, wadowicki, ˝y-

wiecki i miasto Bielsko. Bra∏ tak˝e udzia∏ w tworzeniu zalà˝ków pod-

ziemnej administracji cywilnej, nale˝a∏ do tzw. Âlàskiej Rady Woje-

wódzkiej, która póêniej wesz∏a w sk∏ad struktur Delegatury Rzàdu RP

na Kraj, by∏ cz∏onkiem poddelegatury terenowej dla zachodniego

Podbeskidzia z siedzibà w Bielsku.

Zosta∏ aresztowany przez Gestapo 21 listopada 1940 roku. W Êledz-

twie nikogo nie wyda∏ i nie przyzna∏ si´ do dzia∏alnoÊci podziemnej.

Wywieziony do KL Auschwitz 18 grudnia 1941 r., gdzie wed∏ug relacji

wspó∏wi´êniów 27 lutego 1942 r. zosta∏ zamordowany w bunkrze g∏o-

dowym w podziemiach bloku nr 11. Zw∏oki spalono w krematorium, a

prochy rozsypano.

W 2001 r. w∏adze Bielska-Bia∏ej przyzna∏y mu poÊmiertnie tytu∏ za-

s∏u˝onego obywatela miasta. W 2002 r. w miejscu, gdzie sta∏ Dom Pol-

ski, ods∏oni´to obelisk upami´tniajàcy t´ placówk´ i jej wieloletniego

kierownika.

***

Przesz∏oÊç powojenna, powstanie PRL i systemu komunistycznego w

Polsce, na ogó∏ znana i oczywista, nie wesz∏a jednak w pe∏ni do spo-

∏ecznej ÊwiadomoÊci Polaków. Nie zosta∏a przyswojona nawet w oczy-

wistej faktografii, ustalona politycznie i w∏àczona w poprzednie dzieje

Polski. Nadal pojawiajà si´ rozbie˝ne interpretacje, a nawet rewizje

przesz∏oÊci. Wiele w niej miejsc i wydarzeƒ niejasnych, nierozpozna-

nych. Badania historyczne i archiwalne okazujà si´ niezb´dne, by owà

ÊwiadomoÊç spo∏ecznà czy narodowà dope∏niç i utrwaliç. Mimo grun-

townych poszukiwaƒ i coraz wi´kszej wiedzy o przesz∏oÊci, wcià˝ poja-

wiajà si´ nowe Êwiadectwa i dokumenty. Takà zupe∏nà niespodziankà

nawet dla historyków mo˝e byç pami´tnik jednego z ostatnich party-

zantów, którzy nie sk∏adali broni po wojnie mimo zwyci´stwa i „wy-

zwolenia” Polski przez Armi´ Czerwonà. „Pami´tnik” Zdzis∏awa

Broƒskiego, znanego wówczas pod pseudonimem „Uskok”, to jedno

z najbardziej niezwyk∏ych Êwiadectw swoich czasów. Spisywa∏ go bo-

wiem autor w miejscach ukrywania si´, tropiony ze swym oddzia∏em,

póêniej z ostatnimi towarzyszami broni, przez sowieckie NKWD i UB,

zanim nie zosta∏ osaczony i zmuszony do samobójstwa w swej kryjów-

ce na wsi k. Lublina w 1949 roku. Jego pami´tnik zosta∏ oczywiÊcie

przej´ty przez UB i dopiero teraz ujrza∏ Êwiat∏o dzienne.

Trzeba przypomnieç, ˝e ca∏a Lubelszczyzna, podobnie jak dalsze

Kresy Wschodnie, by∏a poddana szczególnej opresji podczas zmienia-

jàcej si´ okupacji niemieckiej i sowieckiej. By∏a te˝ od samego poczàt-

ku wojny terenem bardzo rozwini´tej partyzantki. Pod koniec wojny,

gdy Rosjanie przekroczyli Bug, w czasie akcji „Burza” jej zorganizo-

wane oddzia∏y liczy∏y oko∏o 60 tysi´cy ˝o∏nierzy. Akcja ta by∏a wymie-

rzona przez dowództwo AK przeciw wycofujàcym si´ Niemcom, a za-

razem demonstrowa∏a Rosjanom si∏y polskie zorganizowane wojsko-

wo, pokazywa∏a, kto jest gospodarzem tych ziem. „Burza” mia∏a byç

lokalnym wsparciem dla Powstania Warszawskiego. Kiedy jednak na

kilka dni przed wybuchem Powstania Rosjanie rozbroili podst´pnie

dr Wojciech Jerzy Muszyƒski (IPN Warszawa)

DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN.

www.ipn.gov.pl

Redaktorzy:

dr Krzysztof Kaczmarski, krzysztof.kaczmarski@ipn.gov.pl (Rzeszów 17 860 60 25)

Romuald Niedzielko, romuald.niedzielko@ipn.gov.pl (Warszawa 22 431 83 73)

ADRES DO KORESPONDENCJI:

DODATEK IPN DO „Naszego Dziennika”

UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA

SPRZEDA˚ WYDAWNICTW IPN: TEL. 22 581 88 72

DODATEK HISTORYCZNY IPN

11/2011 (54)

DODATEK HISTORYCZNY IPN

11/2011 (54)

III

Piàtek

25 listopada 2011

Piàtek

25 listopada 2011

naszdziennik.pl

nia parafii przy ulicy ¸ab´dziej 7. Poczynania ksi´dza by∏y wówczas

monitorowane przez S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa, która informacje doty-

czàce jego planów zdobywa∏a od tajnych wspó∏pracowników o pseudo-

nimach „Siwy”, „Zenon” i „Prom”. Przeciwko ks. Sondejowi urucho-

miono ówczesnà administracj´ i SB. Ostatecznie bezprawnie odebra-

no KoÊcio∏owi dom przy ulicy ¸ab´dziej, lokujàc w nim wielodzietnà

rodzin´ mieszkajàcà dotychczas w z∏ych warunkach.

Dwa lata póêniej, 7 stycznia 1974 r., komuniÊci zniszczyli „przy okazji”

budowy bloków mieszkalnych przy ulicy Pu∏askiego przydro˝nà kaplicz-

k´. Przeciwko temu zaprotestowa∏ ks. Sondej, który wystosowa∏ do wier-

nych komunikat odczytany we wszystkich parafiach. W tym samym ro-

ku ks. Sondej wspólnie z innymi kap∏anami „zajà∏” budynek przy ulicy

Jastrz´biej 9, który 14 paêdziernika 1974 r. zosta∏ poÊwi´cony jako kapli-

ca pw. Matki Bo˝ej Ró˝aƒcowej. W kaplicy trwa∏a bezustannie adora-

cja. Wierni, wyst´pujàc w jej obronie, nachodzili urz´dujàcà administra-

cj´ miejskà oraz funkcjonariuszy partyjnych. Wysy∏ali do nich te˝ liczne

petycje. Pomimo prowadzonych przez w∏adze miejskie rozmów „ostrze-

gawczych” z ks. Józefem Sondejem oraz zasàdzanych kar grzywny kapli-

ca przetrwa∏a i sta∏a si´ zalà˝kiem nowej parafii.

W 1976 r. ks. bp Tadeusz B∏aszkiewicz poÊwi´ci∏ kolejnà kaplic´, przy

ulicy Wita Stwosza (powsta∏a przy niej póêniej parafia pw. Judy Tade-

usza). Wed∏ug SB, jej organizatorem by∏ ówczesny dziekan dekanatu II

w Rzeszowie ks. Józef Sondej, który fakt ten „trzyma∏ w tajemnicy, tak

przed ksi´˝mi rzeszowskimi, jak te˝ przed osobami Êwieckimi”. Komuni-

kat o poÊwi´ceniu nowej kaplicy rozes∏a∏ do wszystkich parafii w dniu

projektowanej uroczystoÊci 5 wrzeÊnia 1976 roku. W komunikacie czyta-

my: „WiadomoÊç o tym podaje si´ wiernym Rzeszowa i okolicy i zach´-

ca si´ do licznego udzia∏u w tej˝e adoracji w dzieƒ i w nocy i do goràcej

modlitwy, aby w∏adze administracyjne udzieli∏y zezwolenia na budow´

potrzebnych kaplic, koÊcio∏ów i sal katechetycznych w naszym mieÊcie”.

Pe∏niàcy w niej pos∏ug´ duszpasterskà kap∏ani ignorowali decyzje o jej na-

tychmiastowej rozbiórce, nie ugi´li si´ te˝ przed innymi szykanami.

Tak oto podczas kazania (zanotowanego przez SB) 6 wrzeÊnia 1976 r.

mówi∏ o nich ks. Sondej: „Ksiàdz biskup przy poÊwi´ceniu mówi∏, ˝e-

by utrzymaç tà kaplic´, bo b´dà si´ starali, tak jak na Baranówce, gdzie

najpierw namawiali ludzi mieszkajàcych po sàsiedzku do pisania

oÊwiadczeƒ, ˝e nie ˝yczà sobie kaplicy w sàsiedztwie. Potem wzywano

po kolei ludzi i szanta˝owano ich i straszono wyrzuceniem z pracy, ale

to si´ nie uda∏o”.

Znaczny sprzeciw komunistów wywo∏a∏o utworzenie kaplicy pw. Pod-

wy˝szenia Krzy˝a Âwi´tego przy ulicy Krakowskiej. PoÊwi´cono jà w

Êwi´to Bo˝ego Cia∏a 23 maja 1978 roku. Miesiàc wczeÊniej o planach jej

utworzenia powiadomiono ówczesnego wikariusza parafii pw. Chrystu-

sa Króla ks. Franciszka Ko∏odzieja, który zosta∏ wyznaczony przez ks. bp.

Ignacego Tokarczuka na rektora nowego koÊcio∏a. Wezwanie nowej pa-

rafii wybra∏ osobiÊcie ks. bp Tokarczuk: wed∏ug jego zamys∏u mia∏a si´

staç „wieczystà ekspiacjà za sprofanowanie krzy˝a jubileuszowego”. Na

powstanie parafii pw. Podwy˝szenia Krzy˝a Âwi´tego zareagowa∏a S∏u˝-

ba Bezpieczeƒstwa. 26 maja 1978 r. Wydzia∏ IV SB KW MO w Rzeszo-

wie za∏o˝y∏ spraw´ obiektowà o kryptonimie „Oaza”. W ramach tej

sprawy postanowiono wykorzystaç nast´pujàce osobowe êród∏a infor-

macji: TW ps. „Igor”, TW ps. „Zefir” oraz k. o. (kontakt operacyjny)

„Ryszard” i k. o. „Antek”. Ksi´dzu Ko∏odziejowi komuniÊci próbowali

wytoczyç spraw´ karnà. O terminie rozprawy kap∏ani poinformowali

wiernych, którzy zamierzali udaç si´ do sàdu procesyjnie. Postanowili

tak˝e uczestniczyç w procesie. KomuniÊci, obawiajàc si´ reakcji wier-

nych, odwo∏ali termin rozprawy. Ostatecznie Sàd Rejonowy w Rzeszo-

wie 19 grudnia 1980 r. postanowi∏ umorzyç post´powanie prowadzone

przeciwko ks. Ko∏odziejowi z uwagi na przedawnienie „czynu”.

W wyniku dzia∏alnoÊci ks. Sondeja i wspó∏pracujàcych z nim kap∏a-

nów oraz wiernych niezwa˝ajàcych na obowiàzujàce wówczas prawo

na terenie Rzeszowa utworzono kilka nowych parafii. Okaza∏o si´, ˝e

kluczem do sukcesu w procesie powstania nowej placówki duszpaster-

skiej by∏o wspó∏dzia∏anie duchowieƒstwa i wiernych, jak równie˝ mak-

symalne nag∏oÊnienie sprawy. Niejednokrotnie uciekano si´ do stoso-

wania metody faktów dokonanych. Ksiàdz Sondej wielokrotnie – w

oparciu o panujàce wówczas prawo – odwo∏ywa∏ si´ od decyzji admi-

nistracyjnych nakazujàcych mu powstrzymanie zainicjowanych prac

budowlanych, wysy∏a∏ tak˝e wiele skarg do najwy˝szych w∏adz PRL.

We wrzeÊniu 1980 r. ks. Sondej sta∏ na czele trzyosobowej delegacji

rzeszowskich kap∏anów, którzy udali si´ do wojewody rzeszowskiego Ta-

deusza Materki. Wed∏ug SB, „g∏ównym referentem by∏ ks. Sondej”, któ-

ry poruszy∏ spraw´ budowy koÊcio∏a na Baranówce i kwesti´ „zarezer-

wowania” parceli pod budow´ koÊcio∏a na ówczesnym osiedlu Gwardzi-

stów. Jak zapisano: „w sposób kategoryczny domaga∏ si´ oddania kapli-

cy przy ul. Fornalskiej, kaplicy w szpitalu wojewódzkim, pomieszczenia

emblematów religijnych w domu przedpogrzebowym na cmentarzu ko-

munalnym w Wilkowyi. W trakcie rozmowy oÊwiadczy∏, ˝e te sprawy

muszà byç za∏atwione, bo w przeciwnym wypadku tysiàce ludzi wyjdzie

na ulice i tym samym zmusi w∏adz´ do za∏atwienia ich postulatów”.

Placówkami duszpasterskimi powsta∏ymi „na bazie” parafii Chry-

stusa Króla w Rzeszowie by∏y parafie: pw. Narodzenia NMP przy uli-

cy Staroniwskiej (od 1979 r.), pw. Bo˝ego Cia∏a i NMP z Lourdes przy

ulicy Zaj´czej w 1980 r. oraz pw. Âwi´tej Rodziny przy ulicy Solarza w

1984 roku.

Ksiàdz Sondej wyg∏osi∏ tak˝e wiele kazaƒ pi´tnujàcych komunizm i

ateizm. 24 lutego 1980 r. podczas kazania w koÊciele Chrystusa Króla

w Rzeszowie mówi∏ (wed∏ug zapisu sporzàdzonego przez funkcjona-

riuszy SB): „w naszej Ojczyênie sà Êwi´tokradcy, którzy usuwajà krzy-

˝e, gdzie im popadnie, sà i tacy, którzy budujàc drogi, spychaczami

usuwajà krzy˝e. Pami´tacie, jak kilka lat temu usun´li krzy˝ pamiàtko-

wy, ale stanà oni kiedyÊ przed sàdem Bo˝ym, kara ich nie ominie”. Na-

st´pnie apelowa∏, „aby ludzie wierzàcy nigdy nie zapierali si´ Chrystu-

sa, aby nigdy nie wst´powali do ˝adnych organizacji, ˝adnej partii, aby

nigdy nie wyrzekli si´ Chrystusa za marne pieniàdze, za karier´, która

– jak ostatnio widzicie – jest krótkotrwa∏a. Kto si´ wyrzeka Chrystusa,

wydaje wyrok sam na siebie”. W listopadzie 1980 r. w trakcie uroczy-

stoÊci poÊwi´cenia dzwonów w Zwi´czycy mówi∏ (cytat w oparciu o

meldunek SB): „pozabierano krzy˝e z zak∏adów pracy – dano normy i

alkoholizm, ze szkó∏ – dano sport i nami´tnoÊç, z ˝ycia publicznego

– dano chciwoÊç, karierowiczostwo i zak∏amanie”. W dalszej cz´Êci ka-

zania, kontynuujàc myÊl Ojca Âwi´tego Jana Paw∏a II, powiedzia∏:

„Robotnicy Gdaƒska i Szczecina przypomnieli, ˝e uzdrowienie sytu-

acji le˝y tylko w zaproszeniu Chrystusa z powrotem w nasze ˝ycie.

Chrystus musi wróciç do zak∏adów pracy, do sali szkolnej, szpitala,

wi´zienia i wsz´dzie tam, gdzie my jesteÊmy (…) SolidarnoÊç musi za-

panowaç w ka˝dym zak∏adzie pracy. SolidarnoÊç musi byç w szpitalu,

w wi´zieniu, w sklepie, na ulicy, w domu, SolidarnoÊç z Chrystusem”.

Ksiàdz Sondej aktywnie wspiera∏ opozycj´ politycznà w PRL. W

1981 r. towarzyszy∏ ks. bp. Tadeuszowi B∏aszkiewiczowi, który 17 lute-

go przyby∏ do strajkujàcych w siedzibie by∏ej WRZZ rolników i prze-

kaza∏ stronie rzàdowej postulaty KoÊcio∏a katolickiego. Wizyta by∏a

wyrazem jednoznacznego poparcia udzielonego przez KoÊció∏ straj-

kujàcym rolnikom. Pos∏ug´ duszpasterskà podczas strajku pe∏nili tak-

˝e inni ksi´˝a z parafii Chrystusa Króla. Dzia∏alnoÊç ks. Sondeja na

tym polu zosta∏a odnotowana przez SB. W 1982 r. relacj´ ze spotka-

nia z ks. Józefem Sondejem sk∏ada∏ SB TW ps. „Doktor”. W rozmo-

wie tej próbowa∏ uzyskaç informacje na temat dzia∏alnoÊci duszpa-

sterstwa rolników w diecezji przemyskiej. Jak zanotowano wed∏ug

s∏ów tego TW, ks. Sondej „na tematy polityczne nie wypowiada∏ si´”.

W kwietniu 1983 r. ten sam TW rozpowszechnia∏ pog∏osk´, jakoby

ksi´˝a upatrywali w osobie ks. Sondeja kandydata na nowego biskupa

pomocniczego diecezji przemyskiej. Wspomnia∏ te˝ wówczas o tym, i˝

istniejà plany utworzenia nowej diecezji rzeszowskiej.

Kilka lat póêniej, w 1989 r., w okresie schy∏kowym komunizmu sala

katechetyczna przy parafii Chrystusa Króla by∏a miejscem spotkaƒ

ku do nas, gdy przyjdà tutaj?” – pyta Broƒski. „Sàdz´ jak najgorzej”

– odpowiada Czermiƒski. „Ledwie si´ zachwia∏ gniotàcy Polsk´ tyran

hitlerowski, a ju˝ zawis∏y nad nami chciwe macki czerwonego polipa ze

wschodu. I znów walka – a kiedy wolnoÊç?”.

Broƒski unika∏ wspó∏pracy z oddzia∏ami Armii Czerwonej i AL.

Podczas jednej z akcji dywersyjnych wysadzania pociàgu niemieckiego

pod Lubartowem, na skutek nieudolnoÊci przydzielonego partyzanta z

oddzia∏u Roberta Satanowskiego, zgin´∏o kilku najlepszych ˝o∏nierzy

„Uskoka”. Stroni∏ tak˝e od wspó∏pracy z ukraiƒskim oddzia∏em nieja-

kiego Miko∏aja Demki, czyli znanego póêniej Mieczys∏awa Moczara.

Pami´tnik „Uskoka” jest bezcennym zapisem stosunku do w∏adzy

komunistycznej i rozmaitych ówczesnych opinii, które autor przytacza,

ale przede wszystkim jest Êwiadectwem walki z systemem komuni-

stycznym od samego poczàtku, jeszcze zanim skoƒczy∏a si´ wojna.

dr Marek Klecel

chlebem. Na g∏ow´ on sobie potrzebowa∏ w∏o˝yç oficerskà rogatyw-

k´, przy której otok w∏asnego pomys∏u ozdobi∏ czerwonà szmatà, a

na szmacie przypià∏ „kwok´”. Koby∏a jego ∏echtana po boku zardze-

wia∏à ostrogà i szarpana cuglami pokwikuje, wierci ogonem i tuli

uszy. Wreszcie przechodzi w Êwiƒskiego k∏usa. W tym momencie po-

Êladki „Czarnego S´pa”, odbijajàc si´ od siod∏a i opadajàc na nie, wy-

dajà g∏oÊne plapni´cia. Wszystko na nim trz´sie si´ i skacze: pas, pi-

stolet, granaty, pepeszka przewieszona przez pierÊ, mapnik z pro-

wiantem i czapka. Aby przytrzymaç spadajàcà czapk´, „Czarny S´p”

chwyta jà r´kami i zwalnia cugle. Koby∏a chuda, g∏odna, nie czujàc

szarpaƒ, staje. „Czarnego S´pa” to zdenerwowa∏o: „Cholera na cie-

bie! Wio!” I znów cugle i ostrogi posz∏y w ruch. „Czarny S´p” patrzy

tylko przed siebie. B∏yskawice jego cebulastych oczu – to g∏oÊne,

marsowe spojrzenia boga wojny. Od czasu do czasu krzyknie tylko na

przechodzàcych alowców: „Z drogi ch∏opaki”. On jest polski party-

zant KoÊciuszkiewicz, przepraszam KóÊciuszkowicz.

Staramy si´ wejÊç w rozmow´ z tymi „ch∏opakami”, Polakami idà-

cymi pieszo. Jak si´ czujà? Kto jest dowódcà ich pododdzia∏u, gdzie

si´ znajduje? Czy nie sà g∏odni? itd. A wi´c czujà si´ nie bardzo. Wie-

dzà o ob∏awie, co tu du˝o gadaç, majà troch´ „pietra”. Sà przy tym

g∏odni, bo na posi∏ek „nie ma czasu”. Ich dowódcy to „sztab”. Nic

wi´cej o organizacji pododdzia∏ów powiedzieç nie umiejà. Nic dziw-

nego, ˝e sà zdezorientowani i g∏odni. „Sztab” za nich myÊli i „sztab”

za nich zjada zdobyte przez nich prowianty. Oficerów u nich jest du-

˝o, ale wszyscy tkwià przy „sztabie”! Nie mogà si´ przecie˝ haƒbiç

obcowaniem z prostakami.

Do ˝adnych powa˝niejszych rozmów mi´dzy 27. [WDP AK] a

alowcami nie dosz∏o. Z naszej strony nie by∏o najmniejszej racji an-

ga˝owaç si´ w porozumienia i wspó∏dzia∏anie. Wprawdzie z AL przy-

je˝d˝a∏o do nas paru oficerów w tej kwestii, lecz odjechali z niczym.

Na czele tych paru by∏ niejaki kapitan „Zbyszek”, ciemny typ, które-

go parokrotnie ju˝ przedtem spotka∏em. Przed wojnà by∏ podofice-

rem w Wojsku Polskim. Poczàtkowo, za okupacji niemieckiej, wci-

snà∏ si´ do AK w Lublinie. Chorowa∏ na wielkoÊç, a ˝e w AK nie

móg∏ si´ „wybiç”, poszed∏ do AL.

Ciekawy to by∏ widok, ta Armia Ludowa w marszu, w obliczu niebez-

pieczeƒstwa, co widocznie mocno wp∏yn´∏o na psychik´ dowódców i

˝o∏nierzy. Nie by∏o tam porzàdku wojskowego. Wszystko sz∏o i je-

cha∏o dos∏ownie kupami. Mieli mas´ taboru, tj. wozów, bryk i koni

wierzchowych. WÊród koni moi ch∏opcy poznawali konie zrabowane

gospodarzom w okolicy.

Na wozach wÊród pierzyn, tobo∏ków, waliz i garnków siedzia∏y ca-

∏e rodziny ˝ydowskie. ˚ydówki stare i m∏ode oraz starsi i m∏odzi ˚yd-

kowie, jedni umundurowani i z bronià, inni na cywila. Tutaj znaleêli

schronienie przed gettem i masakrà. Obok nich ciàgn´∏y te˝ wozy z

prowiantem, przy których szamota∏y si´ uwiàzane za rogi ch∏opskie

ja∏ówki, a spoÊród worków màki i chleba stercza∏y çwiartki ciel´ce i

wieprzowe z „rekwizycji” u polskiego gospodarza. Brykami jechali

„wodzowie” oraz umundurowane ˚ydówki, Sowietki i kilka Polek.

Najparadniej wyglàdali ci na koniach. ˚ydkowie i Sowieci mieli

siod∏a lepsze, ale ich sposób trzymania si´ i kierowania koniem przy-

prawia∏ naszych ch∏opców o paroksy[zm] Êmiechu. Jedzie sobie na

kobyle taki Josek Bergman „Czarny S´p”, porucznik z medalami.

Buty cokolwiek za du˝e, bo „rekwirowane”. Z jednego zwisa onuca,

na drugim sterczy zardzewia∏a ostroga. Polski mundur za ciasny i dla-

tego niezapi´ty. Pas obcià˝ony pistoletem i granatami opad∏ poni˝ej

brzucha. Na plecach dynda si´ mapnik wy∏adowany s∏oninà, cebulà i

Zapis z lipca 1944 roku. Cyt. wed∏ug: Zdzis∏aw Broƒski, Pami´tnik (1941 – maj 1949),

wst´p, redakcja i opracowanie dokumentów S∏awomir Poleszak, edycja tekstu Andrzej

T. Filipek, Maciej Sobieraj, Instytut Pami´ci Narodowej, Warszawa 2004.

W∏adys∏aw Kojder (1902–1945) ps. „Trzaska”,

„Zawieja”, „Grab”

dzia∏acz ruchu ludowego, jego dzia∏alnoÊç i tragiczna Êmierç sprawi∏y, ˝e sta∏ si´ symbolem walki ludowców

o niepodleg∏à Polsk´

Urodzi∏ si´ w Grz´sce w powiecie przeworskim w wielodzietnej rodzi-

nie ch∏opskiej. Jego ojciec by∏ dzia∏aczem ludowym, w latach

1906–1920 wójtem gminy Grz´ska. W∏adys∏aw ukoƒczy∏ czteroklaso-

wà szko∏´ powszechnà, Wiejski Uniwersytet Orkanowy w Szycach

(1927–1928), Szko∏´ Rolniczà w Pilênie (1930) i kurs mleczarski w Du-

blanach k. Lwowa.

Formalnie z ruchem ludowym zwiàza∏ si´ w po∏owie lat dwudzie-

stych XX w. po odbyciu s∏u˝by wojskowej. Wstàpi∏ do Ma∏opolskiego

Zwiàzku M∏odzie˝y. Zosta∏ cz∏onkiem, a nast´pnie prezesem Ko∏a

M∏odzie˝y Wiejskiej w Grz´sce. W 1927 r. zosta∏ prezesem Zarzàdu

Powiatowego Ma∏opolskiego Zwiàzku M∏odzie˝y Wiejskiej w Prze-

worsku. Dalsza jego aktywnoÊç na niwie m∏odzie˝owej wiàza∏a si´ ze

Zwiàzkiem M∏odzie˝y Wiejskiej RP (popularne „Wici”). Wszed∏ do

w∏adz wojewódzkich „Wici”, objà∏ funkcj´ wiceprezesa, a w 1938 r.

prezesa Zarzàdu Wojewódzkiego „Wici” we Lwowie. Równolegle do

dzia∏alnoÊci w ruchu m∏odzie˝owym Kojder zaanga˝owa∏ si´ w prac´

politycznà. Zwiàza∏ si´ z PSL-Piast, a nast´pnie Stronnictwem Ludo-

wym, powsta∏ym w 1931 r. po zjednoczeniu ruchu ludowego w Polsce.

Pe∏ni∏ wa˝ne funkcje organizacyjne. By∏ sekretarzem, a od 1936 r. wi-

ceprezesem Zarzàdu Powiatowego Stronnictwa Ludowego w Prze-

worsku. Na rok przed wybuchem wojny zosta∏ cz∏onkiem Rady Na-

czelnej tej partii.

DODATEK HISTORYCZNY IPN

11/2011 (54)

DODATEK HISTORYCZNY IPN

11/2011 (54)

Piàtek

25 listopada 2011

Piàtek

25 listopada 2011

naszdziennik.pl

Równie wa˝nym polem jego aktywnoÊci by∏a spó∏dzielczoÊç.

W 1926 r. wraz z Franciszkiem Gàskà, kierownikiem szko∏y w Grz´-

sce, za∏o˝y∏ spó∏dzielni´ mleczarskà. Pod jej rozbudow´ przeznaczy∏

swojà ziemi´. Do koƒca ˝ycia zasiada∏ we w∏adzach spó∏dzielni. By∏

jednym z organizatorów Okr´gowego Oddzia∏u Zwiàzku Spó∏dzielni

Spo˝ywców „Spo∏em” w Rzeszowie. Zasiada∏ tak˝e w Radzie Nad-

zorczej Spó∏dzielni Mleczarskiej we Lwowie.

Równolegle do wspomnianych funkcji pracowa∏ w samorzàdzie. W

latach 30. by∏ radnym gminy Przeworsk i cz∏onkiem Wydzia∏u Powia-

towego w Przeworsku. Anga˝owa∏ si´ tak˝e w dzia∏ania na rzecz po-

prawy oÊwiaty na wsi. By∏ jednym z inicjatorów i organizatorów budo-

wy Wiejskiego Uniwersytetu Ludowego w Gaci. Wspó∏pracowa∏ z je-

go kierownikiem, Ignacym Solarzem. Cz´sto pisa∏. Jego artyku∏y by∏y

publikowane m.in. w pismach m∏odzie˝owych – „Wiciach”, „Zniczu”,

a tak˝e w prasie spó∏dzielczej. Mimo licznych obowiàzków potrafi∏

prowadziç w∏asne gospodarstwo rolne i za∏o˝y∏ rodzin´: w 1933 r. o˝e-

ni∏ si´ z Aurelià Winkiel (ur. 1906), z którà mia∏ troje dzieci.

Âwietnie zapowiadajàcà si´ karier´ Kojdera przerwa∏ wybuch II woj-

ny Êwiatowej. W sierpniu 1939 r. zosta∏ zmobilizowany przez 10. pu∏k ar-

tylerii ci´˝kiej. Szlak bojowy we wrzeÊniu 1939 r. odby∏ z 24. Dywizjà Pie-

choty, z którà dotar∏ pod Lwów. Do Grz´ski powróci∏ prawdopodobnie

na poczàtku paêdziernika 1939 roku. Na prze∏omie 1939 i 1940 r. pod-

jà∏ dzia∏alnoÊç konspiracyjnà w tajnych strukturach Stronnictwa Ludo-

wego („Roch”). W styczniu 1940 r. Okr´gowe Kierownictwo Ruchu Lu-

dowego w Krakowie mianowa∏o go przewodniczàcym „trójki” powiato-

wej w Przeworsku, a nast´pnie pe∏nomocnikiem OKRL na dziewi´ç za-

chodnich powiatów województwa lwowskiego (brzozowski, jaros∏awski,

kolbuszowski, ∏aƒcucki, ni˝aƒski, przeworski, przemyski, rzeszowski i

tarnobrzeski). W zwiàzku z tym odpowiada∏ za ca∏okszta∏t dzia∏alnoÊci

niepodleg∏oÊciowej ludowców na tym obszarze. Nadzorowa∏ m.in.

Ch∏opskà Stra˝, nast´pnie Bataliony Ch∏opskie i Ludowà Stra˝ Bezpie-

czeƒstwa. Wspó∏organizowa∏ i koordynowa∏ tajne nauczanie. Organizo-

wa∏ pomoc dla ukrywajàcych si´ Polaków i ˚ydów. Pisa∏ artyku∏y do

konspiracyjnych gazet ludowych, m.in. „Podorywki” i „WieÊci”. Pos∏ugi-

wa∏ si´ wówczas pseudonimami: „Grab”, „Trzaska”, „Zawieja”. W okre-

sie okupacji nadal dzia∏a∏ w spó∏dzielczoÊci. Zasiada∏ w zarzàdach i ra-

dach nadzorczych m.in. Zwiàzku Spó∏dzielni Spo˝ywców „Spo∏em” i

Spó∏dzielni Rolniczej w Przeworsku, stara∏ si´ poprawiç aprowizacj´

mieszkaƒców podleg∏ego sobie terenu.

Po zaj´ciu Rzeszowszczyzny przez Armi´ Czerwonà latem 1944 r. Koj-

der nie podjà∏ oficjalnie dzia∏alnoÊci politycznej. Nie przystàpi∏ do lubel-

skiego Stronnictwa Ludowego. Przez pó∏ roku koncentrowa∏ si´ na pra-

cy w spó∏dzielczoÊci. W dzia∏alnoÊç politycznà zaanga˝owa∏ si´ póêno,

kiedy znane ju˝ by∏y ustalenia konferencji ja∏taƒskiej. Liczy∏, ˝e wkrótce

do kraju powrócà autentyczni dzia∏acze ludowi, w tym Stanis∏aw Miko-

∏ajczyk (premier rzàdu RP w Londynie w latach 1943–1944), którzy obej-

mà przywództwo nad ruchem ludowym. 25 lutego 1945 r. na pierwszym

zjeêdzie powiatowego Stronnictwa Ludowego w Przeworsku zosta∏ wy-

brany na wiceprezesa Zarzàdu Powiatowego. Powiedzia∏ wówczas:

„Ruch ch∏opski to nie jest tylko sprawa ziemi, musimy interesowaç si´

wszystkimi sprawami: politycznymi, gospodarczymi, spo∏ecznymi […]. W

czasach okupacji niemieckiej ch∏op nie zszed∏ ze swej linii […] ale utrzy-

ma∏ ch∏opskà polskoÊç […]. Chcemy byç obywatelami Rzeczypospolitej

Polskiej. My chcemy, aby z tych gruzów powsta∏a Polska nowa, Polska lu-

dowa, aby w tej Polsce nie by∏o tytu∏ów z urodzeƒ. […] B´dziemy budo-

waç Polsk´, której ˝adna burza nie rozwieje”. Mimo ˝e by∏ wiceprezesem

SL w powiecie przeworskim, to jednak sceptycznie podchodzi∏ do sytu-

acji politycznej w kraju w pierwszej po∏owie 1945 roku. Nie popar∏ komu-

nistycznego Rzàdu Tymczasowego, który w rzeczywistoÊci by∏ kontynu-

acjà PKWN, sceptycznie odnosi∏ si´ do przeprowadzonej reformy rolnej.

Po zjeêdzie powiatowym SL w Przeworsku (czerwiec 1945 r.), na którym

równie˝ nie udzieli∏ poparcia dla Rzàdu Tymczasowego, do Kojdra za-

cz´∏y docieraç ró˝ne groêby. Jednak nie traktowa∏ ich nazbyt powa˝nie.

W lipcu 1945 r. Stanis∏aw Miko∏ajczyk reaktywowa∏ autentyczne

Stronnictwo Ludowe, które 22 sierpnia przybra∏o nazw´ Polskie Stron-

nictwo Ludowe. W∏adys∏aw Kojder od poczàtku zaanga˝owa∏ si´ w bu-

dowanie struktur PSL w powiecie przeworskim i województwie rze-

szowskim. Wszed∏ do w∏adz okr´gowych Stronnictwa. 16 wrzeÊnia

1945 r. uczestniczy∏ w Walnym Zjeêdzie Okr´gowym PSL w Krakowie,

podczas którego zosta∏ wybrany przez delegatów na zast´pc´ prezesa

okr´gu (prezesem okr´gu by∏ wówczas Wincenty Witos) i cz∏onka Na-

czelnego Komitetu Wykonawczego PSL. Jak wspomina∏ jeden z

uczestników zjazdu, Kojder „ujà∏ delegatów konkretnym planem dzia-

∏ania w trudnej dla stronnictwa sytuacji. Opowiedzia∏ si´ bowiem za

jednomyÊlnoÊcià ch∏opów, niezale˝nym ruchem ludowym od PPR,

przeciwko terrorowi sowieckich i polskich s∏u˝b bezpieczeƒstwa, sta-

wiajàc problem Polaków – ˝o∏nierzy AK i BCh wywiezionych w g∏àb

Rosji”. Sam Wincenty Witos widzia∏ w nim swego godnego nast´pc´.

Po powrocie do Grzàski 17 wrzeÊnia 1945 r., po zakoƒczeniu wspo-

mnianego Walnego Zjazdu Okr´gu PSL w Krakowie, nie podejrzewa∏,

˝e grozi mu niebezpieczeƒstwo. Oko∏o godz. 19.00 zosta∏ uprowadzo-

ny z w∏asnego domu przez grup´ uzbrojonych m´˝czyzn, którzy przy

okazji – prawdopodobnie aby upozorowaç napad rabunkowy – skradli

garderob´ i pieniàdze. Przez pola zaprowadzono Kojdra do samocho-

du ci´˝arowego stojàcego przy szosie prowadzàcej do Rzeszowa, a na-

st´pnie wywieziono go w kierunku stolicy województwa. 21 wrzeÊnia

zw∏oki W∏adys∏awa Kojdra – niezidentyfikowane – zosta∏y przypadko-

wo odnalezione w lesie w Rudnej k. Rzeszowa. Zamordowano go w

bestialski sposób, mia∏ 10 ran postrza∏owych w ty∏ g∏owy, 14 w korpus

i lewà r´k´. Cia∏o, jako niezidentyfikowane, zosta∏o szybko pochowa-

ne na cmentarzu w Rudnej k. Rzeszowa. 29 wrzeÊnia 1945 r. poszuku-

jàca m´˝a Aurelia Kojder zidentyfikowa∏a w prokuraturze w Rzeszo-

wie fragment garderoby, jaki zabezpieczono przy zw∏okach odnalezio-

nych w Rudnej k. Rzeszowa.

Ekshumacja odby∏a si´ dopiero 31 maja 1946 roku. Rodzina i przy-

jaciele dokonali identyfikacji zw∏ok. 1 czerwca 1946 r. odby∏ si´ uroczy-

sty pogrzeb na cmentarzu w Przeworsku. Do dziÊ nie znamy morder-

ców W∏adys∏awa Kojdra. Polityczna i moralna odpowiedzialnoÊç spo-

czywa oczywiÊcie na PPR i podleg∏ym jej aparacie bezpieczeƒstwa. O

pe∏ne wyjaÊnienie okolicznoÊci Êmierci w latach 1945–1947 wielokrot-

nie apelowali – bez powodzenia – pos∏owie PSL. Poszlaki wskazujà, ˝e

mordu dokonali funkcjonariusze Urz´du Bezpieczeƒstwa Publiczne-

go. Z przyczyn oczywistych Êledztwo prowadzone w latach 1945–1946

przez MO i UB w sprawie zabójstwa Kojdra nie mog∏o byç rzetelne i

obiektywne, mia∏o na celu zatarcie wszelkich Êladów i poszlak wskazu-

jàcych na prawdziwych morderców.

Wi´cej informacji na temat Êmierci wybitnego dzia∏acza ludowego z

Grz´ski dostarcza raport „Likwidacja Kojdra”, który jest efektem do-

chodzenia prowadzonego przez Brygady Wywiadowcze WiN we wrze-

Êniu i paêdzierniku 1945 roku. Nadzorowa∏ je Antoni S∏abosz, a prowa-

dzi∏ Miros∏aw Biliƒski. Ustalenia Brygad Wywiadowczych WiN nie roz-

strzygajà jednoznacznie, kto zamordowa∏ W∏adys∏awa Kojdra. Pozwala-

jà jednak poznaç nowe okolicznoÊci zwiàzane z jego Êmiercià. Z rapor-

tu wynika, ˝e uprowadzili go funkcjonariusze UB przy pomocy lokal-

nych dzia∏aczy PPR. Przemawia∏o za tym co najmniej kilka faktów. Po

pierwsze, kilka dni wczeÊniej (przed 17 wrzeÊnia) w podobny sposób z

Przeworska zosta∏ uprowadzony, a nast´pnie osadzony w areszcie UB w

Rzeszowie Antoni Koƒca. Funkcjonariusze UB wypytywali go o W∏ady-

s∏awa Kojdra. Po drugie, w dniu uprowadzenia Kojdra w okolice Prze-

worska uda∏y si´ liczne patrole UB. Po trzecie, podczas narad w PUBP

w Przeworsku pada∏y pogró˝ki pod adresem ludowca. Po czwarte, naza-

jutrz po jego uprowadzeniu do wojewody rzeszowskiego Jana Mirka

(PPS) uda∏a si´ delegacja z proÊbà o interwencj´. Mirek zapewni∏ przy-

by∏ych, ˝e W∏adys∏aw Kojder „jest na Bezpieczeƒstwie”. Obieca∏ pomoc.

Na drugi dzieƒ wypar∏ si´ wszystkiego i swojà wczeÊniejszà wypowiedê

skwitowa∏ stwierdzeniem, ˝e przybyli delegaci „si´ przes∏yszeli”.

Prowadzone od 3 wrzeÊnia 1990 r. przez Okr´gowà Komisj´ Âciga-

nia Zbrodni w Rzeszowie, a nast´pnie Oddzia∏owà Komisj´ Âcigania

Zbrodni w Rzeszowie Êledztwo w sprawie zabójstwa W∏adys∏awa Koj-

dra zosta∏o 22 sierpnia 2003 r. umorzone z powodu nieustalenia spraw-

ców. Âledztwo wykaza∏o, ˝e w sprawie W∏adys∏aw Kojdra zachowa∏o si´

tylko kilka dokumentów mówiàcych o jego porwaniu i Êmierci. Proku-

ratorom uda∏o si´ jednak ustaliç wiele ciekawych wàtków. Nie mo˝na

ich by∏o skonfrontowaç z innymi dowodami czy relacjami. Na przyk∏ad

ówczesny szef WUBP mjr W∏adys∏aw Sobczyƒski, przedwojenny dzia-

∏acz Komunistycznego Zwiàzku M∏odzie˝y, póêniej Komunistycznej

Partii Polski, s∏uchacz szko∏y NKWD w Smoleƒsku, a nast´pnie funk-

cjonariusz NKWD, w krótkim czasie po Êmierci Kojdra zosta∏ trzykrot-

nie odznaczony: Medalem Partyzanckim (1 paêdziernika), Medalem

Odrodzenia Polski (10 paêdziernika) oraz Medalem Zwyci´stwa i

WolnoÊci (26 paêdziernika). Czy by∏ to zbieg okolicznoÊci, czy wyró˝-

nienie za wybitne osiàgni´cia dla w∏adzy ludowej? Komendant poste-

runku MO w Âwilczy W∏adys∏aw Urban, który pobra∏ wycinek ubrania

W∏adys∏awa Kojdra, by∏ n´kany przez bezpiek´. W koƒcu zrezygnowa∏

z pracy w MO i wyjecha∏ na Ziemie Odzyskane. Âmierç W∏adys∏awa

Kojdra by∏a niepowetowanà stratà dla autentycznego ruchu ludowego.

Zginà∏ bowiem godny nast´pca Wincentego Witosa. Pozostaje mieç na-

dziej´, ˝e historykom lub prokuratorom uda si´ poznaç nowe dowody,

które pozwolà wskazaç personalnie winnych jego Êmierci.

Marcin Buka∏a (IPN Rzeszów)

Dr Mariusz Krzysztofiƒski (IPN Rzeszów)

W s∏u˝bie Chrystusa Króla.

Ks. Józef Sondej

Dzieciƒstwo, edukacja

Na terenie Puszczy Sandomierskiej po∏o˝ona jest, si´gajàca swojà hi-

storià XVI wieku, wieÊ Mazury. W niej to w∏aÊnie 1 marca 1914 r., w

rolniczej rodzinie Marcina i Rozalii z domu Popek, urodzi∏ si´ Józef

Sondej. Do szko∏y powszechnej ucz´szcza∏ w rodzinnych Mazurach.

Czas dzieli∏ wówczas pomi´dzy nauk´, zabaw´ i pomoc w pracach go-

spodarskich. W Mazurach ukoƒczy∏ 4 klasy szko∏y powszechnej, zaÊ ko-

lejnà, piàtà, ukoƒczy∏ ju˝ w Soko∏owie Ma∏opolskim. Po zdaniu egzami-

nów zosta∏ przyj´ty do I Gimnazjum w Rzeszowie. W okresie gimna-

zjalnym by∏ harcerzem (zast´powym) oraz cz∏onkiem Sodalicji Mariaƒ-

skiej. Prowadzi∏ te˝ sklepik szkolny. We wrzeÊniu 1934 r. po zdaniu ma-

tury rozpoczà∏ studia w Seminarium Duchownym w PrzemyÊlu. DziÊ

tak wspomina okres studiów w seminarium: „dojrza∏em ostatecznie,

pokocha∏em prac´, wiedz´ teologicznà i ogólnà, dojrza∏ mój Patrio-

tyzm”. W przededniu agresji Niemiec i ZSRS na Polsk´ alumn Józef

Sondej zosta∏ wyÊwi´cony na ksi´dza 25 czerwca 1939 roku. 1 sierpnia

1939 r. zosta∏ wikariuszem parafii pw. Narodzenia NMP we Frysztaku.

kwietniu 1950 r. cz∏onkowie DAK zostali aresztowani przez Urzàd

Bezpieczeƒstwa. Po wakacjach, po usuni´ciu przez w∏adze komuni-

styczne religii z programu nauczania, ks. Sondej przesta∏ pe∏niç obo-

wiàzki katechety w tej szkole. Jesienià 1949 r. zosta∏ przeniesiony do

Jaros∏awia, gdzie zosta∏ katechetà w tamtejszej szkole budowlanej.

Kap∏aƒstwo

Probostwo w parafii Chrystusa Króla

w Rzeszowie

Jako wikariusz we Frysztaku uczy∏ religii. W okresie okupacji niemiec-

kiej dzieli∏ los jego mieszkaƒców. W pos∏udze duszpasterskiej wspiera∏

miejscowà ludnoÊç, podtrzymujàc jà duchowo i moralnie. Szczególnie

ci´˝kie chwile prze˝y∏ Frysztak w okresie sierpieƒ 1944 r. – styczeƒ

1945 r., kiedy to znalaz∏ si´ w strefie przyfrontowej. Parafianie zostali

wówczas wysiedleni, koÊció∏ ucierpia∏ w wyniku bombardowaƒ.

Kilka miesi´cy póêniej ks. Sondej zosta∏ przeniesiony do Strzy˝owa.

By∏ wikariuszem miejscowej parafii pw. Niepokalanego Pocz´cia

NMP i katechetà Gimnazjum Kupieckiego i Liceum Handlowego

oraz opiekunem Sodalicji Mariaƒskiej. Wielu z jego wychowanków

mia∏o poglàdy antykomunistyczne. Wyrazem ich sprzeciwu by∏o po-

wstanie w Strzy˝owie tajnej organizacji m∏odzie˝owej – Demokratycz-

nej Armii Krajowej.

Ksiàdz Sondej opuÊci∏ Strzy˝ów 1 kwietnia 1949 roku. Zosta∏ wów-

czas katechetà II Gimnazjum w Rzeszowie. Wyjazd ten – nieplanowa-

ny przez ks. Sondeja – uchroni∏ go przed aresztowaniem, poniewa˝ w

Do Rzeszowa powróci∏ 20 wrzeÊnia 1955 r. jako proboszcz parafii

Chrystusa Króla. W okresie tym dynamicznie wzrasta∏a liczba miesz-

kaƒców miasta, zacz´∏y powstawaç nowe osiedla zamieszkane g∏ównie

przez ludzi m∏odych. Przemiany zachodzàce w Rzeszowie nie uwzgl´d-

nia∏y jednak religijnych potrzeb jego mieszkaƒców. Sprawujàcy w∏adz´

komuniÊci promowali ateizm. Skutecznie te˝ przeciwstawiali si´ wszel-

kich próbom tworzenia nowych parafii i Êwiàtyƒ. Sytuacja uleg∏a zmia-

nie wraz z obj´ciem w 1966 r. biskupstwa przemyskiego przez ks. bp.

Ignacego Tokarczuka, który wspólnie z wiernymi budowa∏ nowe Êwià-

tynie bez oglàdania si´ na pozwolenie komunistycznych w∏adz. Swo-

istym „rozsadnikiem” myÊli ks. bp. Ignacego Tokarczuka w Rzeszowie

okaza∏a si´ parafia pw. Chrystusa Króla, której proboszczem by∏ ks.

Józef Sondej. W 1972 r. podjà∏ on prób´ budowy koÊcio∏a i utworze-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: