PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA I OSOBOWOŚCI wyk.-na egzam.
1. Wybór problemu badań
Badania zaczynamy od wyboru i sprecyzowania problemu. Bezpośrednio przyczyny wywołujące podejmowanie takich, a nie innych problemów bywają różne: praktyczne bądź teoretyczne, istotne bądź przypadkowe. Szereg problemów pojawia się na przykład w sposób naturalny w praktyce życiowej.
Decyzja w sprawie wyboru problemu badawczego wiąże się z reguły z akceptacją takiej lub innej postawy teoretycznej.
Sprecyzowanie problemu badań jest tym wartościowsze, im większa ilość hipotez może być przez rozwiązanie tego problemu sprawdzona. Nie wszystkie badania zmierzają do sprawdzania hipotez. Niektóre z nich poszukują tych hipotez, mają charakter sondujący, zmierzają do zdobycia wstępnej orientacji w zagadnieniu. Inne znów ograniczają się do stwierdzenia korelacyjnych związków między zjawiskami, niekoniecznie takich, których badanie prowadzi do potwierdzenia lub odrzucenia hipotez płynących z teorii.
2.Program badań
Niezależnie od ich formalnego charakteru, tematyka prac badawczych z psychologii rozwojowej wiąże się bezpośrednio z jej przedmiotem. Treść tych prac dotyczy: właściwości psychicznych jednostek bądź grup dzieci; zmian dokonujących się wraz z wiekiem w zakresie tych właściwości; zależności właściwości psychicznych dzieci oraz zmian w nich zachodzących od wewnętrznych i od zewnętrznych czynników.
Analizując wyniki badań należy dobrze sobie uświadomić, jaką populację badane dzieci reprezentowały, i do niej tylko ograniczyć swe wnioski.
3.Badania podłużne
O badaniach podłużnych mówimy, gdy przedmiotem badania są te same jednostki w ciągu dłuższego okresu czasu. Psycholog śledzi je niejako wzdłuż linii życia. Porównując właściwości tych samych jednostek w różnym wieku wyciąga wnioski o ewentualnych zmianach dokonujących się z wiekiem. Istnieją problemy w psychologii, na które jak się zdaje, można odpowiedzieć tylko za pomocą takich właśnie badań .
Innym problemem do rozwiązania którego potrzebne są badania podłużne, jest stałość, względnie zmienność cech, np. przedmiotem wielu dyskusji psychologicznych była stałość poziomu inteligencji, mierzonej za pomocą tak zwanego ilorazu inteligencji.
Badania podłużne są specjalnie dogodne, a niekiedy niezbędne dla oceny roli rozmaitych wewnętrznych i zewnętrznych czynników w procesie rozwoju. Niezbędne są wówczas, gdy czynnikiem, którego wpływ badamy, jest tempo rozwoju.
Badania podłużne- to również najskuteczniejsza droga dla sprawdzania słuszności przewidywania dalszych rezultatów na podstawie wcześniejszego stanu lub określonych warunków.
4.Badania poprzeczne
Badania poprzeczne- będzie to miało miejsce szczególnie wtedy, kiedy interesują nas bardziej właściwości dzieci w różnym wieku niż proces rozwoju (porównuje się w badaniach poprzecznych grupy różnych dzieci: młodszych i starszych; dokonujemy wówczas jak gdyby poprzecznego przekroju rozwoju na różnych poziomach).
W przypadku badań poprzecznych porównujemy ze sobą zazwyczaj średnie wyniki grupy. Wiążą się z tym pewne ograniczenia możliwości ich stosowania. Nie można na przykład za pomocą badań poprzecznych dojść do poznania przebiegu rozwoju, różnic indywidualnych w tempie rozwoju, wpływu przebiegu rozwoju w określonych okresach na dalsze życie, ani też stwierdzić, czy określone cechy człowieka są stałe, czy też zmieniają się w ciągu życia.
5.Techniki obserwacyjne
Obserwację nazywamy metodę, której istotną cechą jest nie ingerowanie w przebieg badanych zjawisk, ograniczenie się do rejestrowania ich naturalnego przebiegu.
Obserwator znajduje się w pobliżu dzieci, które chce obserwować, tak aby mógł je widzieć i słyszeć; patrzy i przysłuchuje się ich zachowaniu, notuje lub w inny sposób rejestruje to, co zaobserwował, a następnie opracowuje uzyskany materiał.
Termin „obserwacja” odnosi się do całokształtu wymienionych wyżej czynności, prowadzących do poznania zjawisk, które chcemy zbadać.
a) prowadzenie dzienników obserwacji- obserwacja stanowiąca podstawę opisu poszczególnych zdarzeń z życia dziecka nazywana bywa bywa obserwacją anegdotyczną, ma bowiem charakter jakby anegdotek na temat np. urodzin Jasia.
Termin „dzienniczki obserwacji” obejmuje również opisy zachowania się dzieci bądź notatki na ten temat, prowadzone przez wychowawców, nauczycieli i inne osoby, które z tytułu pełnionych przez siebie funkcji stykają się przez pewien okres czasu z dziećmi i sporządzają je- częściej lub rzadziej- z własnej inicjatywy lub na prośbę psychologów bądź też na polecenie władz. Obserwacje te mają niekiedy postać tak zwanego arkusza obserwacyjnego.
Bardzo istotnym momentem jest bliski i ciągły kontakt z dzieckiem. Najbardziej bliski i najbardziej ciągły może być on oczywiście, gdy obserwatorami są rodzice, stąd wartość dzienniczków prowadzonych przez rodziców. Obserwacje biograficzne czy anegdotyczne cechuje poza tym na ogół bogactwo opisu, uwzględnianie w nim wielu aspektów opisywanych zjawisk i wielu czynników związanych z ich wystąpieniem, czułość na drobne zmiany i ciągłość w zachowaniu się dziecka.
b) obserwacja fotograficzna- istotną cechą obserwacji fotograficznej jest po pierwsze jej ciągły i nieprzerwany charakter w pewnym odcinku czasu. W zależności od rodzaju badań czas obserwacji fotograficznej rozciąga się od bardzo krótkich odcinków (minuty) aż do całego dnia. Drugim istotnym momentem jest dążenie do zanotowania możliwie wszystkiego, co się da, bez dokonywania selekcji i w takiej kolejności, w jakiej obserwowane zjawiska występują. Trzecią wreszcie cechą jest notowanie zaobserwowanych faktów na poczekaniu, wtedy, kiedy one przebiegają .
Przy stosowaniu obserwacji fotograficznej ważna jest decyzja, które dziecko (czy które dzieci), w jakim czasie (dzień, pora) i w jakim miejscu poddać obserwacji, zależy to od celu badania. Cel badań, w których stosuje się obserwację fotograficzną, bywa przeważnie bardzo ogólny.
Obserwacji fotograficznej stawia się różne wymagania- uwzględnić należy nie tylko samo zachowanie się dziecka, lecz również sytuację, w której ono ma miejsce; nie tylko to co, dziecko samo mówi czy robi, ale również to, co inni mówią i robią w jego obecności; akcję, w której bierze ono ewentualnie udział. W obserwacji fotograficznej notować należy nie tylko to, co dotyczy zasadniczego toku zachowania się dziecka, lecz również jego szczegóły uboczne, np. że dziecko podrapało się w głowę.
Prawdopodobnie w odniesieniu do pewnych aspektów zachowania się obserwacja fotograficzna jest bardziej wiarygodna niż w odniesieniu do innych.
-opracowanie jakościowe- sporządzanie charakterystyki, w jaki sposób, w zależności od sytuacji życiowej, chłopcy w różnym wieku reagują na dziewczęta i odwrotnie i ustalenie na tej podstawie „norm” zachowania się w różnym wieku
-opracowanie ilościowe- zmierza do ustalenia, jak często występują poszczególne zjawiska, jaki jest ich czas trwania czy też nasilenie. Po wybraniu szczegółowego zagadnienia, które ma być przedmiotem opracowania, np. kontakty między rodzicami a dziećmi), ustala się kryterium wyodrębnienia jednostki w tym zakresie.
Opracowanie protokołu obserwacji fotograficznej prowadzić może również do oceny poszczególnych cech dziecka, co można zresztą też czynić bezpośrednio na podstawie samej obserwacji bez pisania protokołu.
c) próbki czasowe- najczęściej stosowane w psychologii rozwojowej i ekonomicznej. Zamiast jednorazowo notować przez dłuższy czas, rozbija się obserwację na szereg części, krótkich „próbek”, rozrzuconych w czasie według ustalonego klucza. Reprezentacyjność próbek w stosunku do badanego zjawiska zapewnia się poprzez odpowiedni dobór ich ilości, trwania i rozkładu w czasie. Im większe będą zmiany warunków obserwacji od jednej próbki do drugiej, im większa musi być ilość przeprowadzonych próbek. Długość próbek i ich rozkład w czasie zależą ponadto od tego, co się bada i jak często badane zjawisko występuje. Materiał uzyskany za pomocą próbek czasowych stanowi podstawę do opracowań ilościowych. Technikę próbek czasowych stosuje się przede wszystkim do badań częstości występowania i czasu trwania zjawisk, pojawiających się dostatecznie często. Charakterystyczną cechą dotychczasowych badań prowadzonych techniką próbek czasowych jest notowanie obserwacji samego zachowania się, bez jego kontekstu z sytuacją.
d) Próbki zdarzeń- charakteryzuje się tym, że rozpoczęcie, jak również zakończenie obserwacji dyktuje niejako dziecko swym zachowaniem się. Obserwator zjawia się w miejscu, gdzie są dzieci, czeka aż pojawi się zdarzenie będące przedmiotem jego zainteresowania i wówczas je opisuje, np. strach dziecka, zazdrość.
Technika opisu jest analogiczna, jak w przypadku próbek czasowych. Charakterystycznym momentem badań w ten sposób prowadzonych jest to, że uwzględniam w toku obserwacji nie tylko zachowanie się dziecka, lecz również sytuację, w której ono występowało. Ten rodzaj obserwacji nadaje się specjalnie do badania zjawisk, które pojawiają się rzadko.
e) ocena cech- w obecnie omawianej metodzie obserwator obcuje z dzieckiem przez dłuższy czas i dopiero potem, po wielu dniach czy też nawet miesiącach, dokonuje oceny dziecka, posługując się odpowiednią skalą. Ten rodzaj obserwacji stosowany bywa jako metoda badania cech osobowości.
f) analiza jednostek pola- ustala się z góry reguły podziału zachowania się na pewne odcinki, fazy, np. poszczególne, następujące po sobie epizody zachowania się, takie jak wstawanie, mycie się. Dziecko obserwowane jest w sposób ciągły. Nie notuje jednak w sposób ciągły wszystkiego, co zaobserwował w trakcie trwania każdej jednostki, lecz koncentruje się na wyselekcjonowanym aspekcie zachowania się dziecka, stosując do jego opisu przygotowane z góry kategorie.
6.Techniki eksperymentalne
Najistotniejszą cechą eksperymentu jest ścisła kontrola badanego zjawiska i warunków jego przebiegu. Najważniejszym momentem pozwalającym na kontrolę jest wywoływanie zjawisk, które chcemy badać.
a) eksperyment laboratoryjny-urządzenie laboratorium psychologii dziecka- bezpośrednim przedmiotem badań prowadzonych za pomocą eksperymentu laboratoryjnego bywają na ogół elementarne procesy psychiczne czy też wpływ elementarnych pojedynczych czynników, działających aktualnie lub w niedalekiej przyszłości na zachowanie się dziecka. Jako przykład bodźców stosowanych często w eksperymentach laboratoryjnych przeprowadzonych z dziećmi mogą służyć światła rozmaitych kolorów, rozmaite dźwięki, niekiedy bardzo słaby prąd elektryczny, bodźce termiczne, bodźce pokarmowe. Rejestrowanymi reakcjami dziecka są bądź ruchy, które eksperymentator polecił mu wykonać, bądź takie, które dziecko wykonało samorzutnie, np. przyciskanie guzika. Równocześnie z ruchami bądź niezależnie od nich bywają rejestrowane zmiany dokonujące się wewnątrz organizmu dziecka.
b) eksperyment naturalny- różnorodne względy powodują, że rezygnujemy niekiedy z pełnej kontroli, jaką zapewnia nam laboratorium, i staramy się wywołać interesujące nas zjawiska w naturalnych warunkach życia.- nazywamy je eksperymentami naturalnymi. Pozwalają one, np. badać wpływ oddziaływania wychowawczego na dziecko, badać właściwości psychiczne dziecka w toku ich zmian. Interpretacja wyników badań prowadzonych za pomocą eksperymentu naturalnego nastręcza szereg kłopotów. Trudna jest bowiem kontrola, czy obok czynników, którymi manipulowaliśmy w sposób świadomy, nie działały jeszcze inne; mogły one wywrzeć wpływ na badane zjawisko, chodź uszły naszej uwagi. Również stwierdzenia, będące wynikiem przeprowadzania badań za pomocą eksperymentu naturalnego, nie zawsze mogą być dostatecznie analityczne, nieraz zachodzi potrzeba dalszych, specjalnie pomyślanych eksperymentów naturalnych i laboratoryjnych.
c) eksperyment o cechach mieszanych- w badaniach tego rodzaju brak jest pełnej kontroli nad stosowanymi sytuacjami eksperymentalnymi oraz zachowaniem się dziecka. Eksperymentator może np. wypowiadać instrukcję w różny sposób (wolniej lub szybciej, z różnym zabarwieniem uczuciowym), pomimo dążenia aby sposób ten był zawsze jednakowy. Sam eksperymentator może wpływać na zachowanie się dziecka swym zachowaniem się, z którego często nie zdaje sobie sprawy.
Metoda kliniczna-stosuje się ją często w celu poznawania osobowości dzieci.
Na specjalne wyodrębnienie zasługują badania, w których dostarcza się dzieciom, częściej młodzieży, jakiś pisany tekst i prosi się o pisanie wypowiedzi. Wchodzą tu w grę przede wszystkim rozmaite ankiety, kwestionariusze. Zadanie badanego dziecka jest odpowiedzieć na postawione pytanie.
Metodą przy zastosowaniu której badany ma możliwość dania szerszej odpowiedzi na postawione pytanie, nie przewidywanej z reguły w ankietach jest- metoda wypracowań . Eksperymentator podaje tu jedynie temat, ewentualnie z komentarzami. Dzieci (czy młodzież) mogą rozwinąć go w sposób dowolny, krócej lub dłużej, podając motywy, które doprowadzają je do wyrażanego stanowiska, bądź argumentację za nim przemawiającą.
polichtanna