DZIEJE PALESTYNY W OKRESIE ROSNĄCYCH WPŁYWÓW RZYMU
Pompejusz wkroczył do Palestyny i przystąpił do oblężenia Jerozolimy. Chciał przerwać wojnę domową dwóch braci: Hirkana i Arystobula.
Pompejusz początkowo chciał się opowiedzieć za Arystobulem (młodszy, bardziej energiczny), później jednak opowiedział się za Hirkanem (człowiekiem starszym, powolnym). Dostojnicy Hirkana zdobyli przewagę i umożliwili Rzymianom wejście do Jerozolimy ale zwolennicy Arystobula zamknęli się w twierdzy świątynnej i zaciekle się bronili. Walki trwały 3 miesiące. Pompejusz po 3 miesiącach wszedł do twierdzy, też do świątyni (z ciekawości dotarł do miejsca najświętszego). Wejście tam było zastrzeżone dla najważniejszego kapłana, który mógł tam wchodzić raz do roku, w dniu pojednania. Pompejusz złamał przepisy. Od tego momentu rozpoczyna się okres w Palestynie wzrastających wpływów Rzymu. Na podbitych terenach rzymianie stosowali taką zasadę „dziel i pal” i tutaj Pompejusz też zastosował tą zasadę. Hirkanowi pozostawił godność arcykapłana. Obok niego ustanowił jako ministra i prefekta pałacu Antypatra (idumejczyka, który przeprowadził się do Jerozolimy wraz ze swymi synami: Samaelem i Herodem.) Tymczasem Arystobul został zabrany do Rzymu i był prowadzony jako jeniec do Kapitolu. W czasie tryumfalnego wjazdu wodzowie Rzymscy, którzy odnosili jakieś zwycięstwo, wjeżdżali z jeńcami, łupami. Arystobul był najznamienitszym jeńcem. Przebywa od tego czasu w Rzymie.
Rzym w tym czasie jest republiką. Do coraz większego znaczenia dochodzą niektórzy wodzowie Rzymscy. W roku 60 trzech takich wodzów zawarło pierwszy Tryumwirat: Cezar, Pompejusz i Krassus. Mieli oni wspólnie się wspierać. Krassus w 58 zginął w walce z Partami na wsch. Cezar otrzymał zadanie podbicia Galii (dzisiejszej Francji). Obiecano mu że jeśli zdobędzie Galię to otrzyma ją w darze. Cezar wyruszył, pokonał Galów, opisał to w swoim dziele i doszedł do sławy. Cezar się zastanawiał czy nie wyruszyć przeciwko Pompejuszowi. W 49 r. p Ch. Cezar przekracza Rubikon i rozpoczyna wojnę z Pompejuszem, w 48 r. zwycięża pod Farfaron na terenie Grecji. Stamtąd Pompejusz uciekł do Egiptu gdzie został zabity. Cezar podejmuje pościg za wojskami Pompejusza i przez Azję Mn. kieruje się również do Egiptu. Tutaj Cezar wmieszał się w spór dynastyczny pomiędzy Ptolemeuszem XIII a jego siostrą Kleopatrą. Cezar opowiedział się za Kleopatrą, ale wybucha powstanie ludności egipskiej i Cezar znajduje się w trudnej sytuacji. Z pomocą pośpieszył mu Antypater, który zmusił również Hirkana aby ten. jako arcykapłan polecił żydom mieszkającym w Egipcie by wspierali Cezara. Cezar był bardzo wdzięczny Antypatrowi. Odtąd zaczyna się bardzo przychylna polityka Cezara wobec Żydów. Cezar zatwierdził Hirkana, nadal mu tytuł Etnarchy, zwierzchnika narodów, a Antypater otrzymał obywatelstwo Rzymskie i nominacje na prokuratora. Dwaj jego synowie zostają namiestnikami prowincji (Fazael – Judei, Herod – Galilei) w 47 p. Ch. Herod ma wtedy zaledwie 25 lat, ale jest człowiekiem ambitnym i odpowiednim do przejęcia władzy. Herod rozprawia się z bandami, które grasowały na terenie Galilei. Został wezwany przez sanchedryn, by przybył do Jerozolimy i tłumaczył się ze swojego postępowania. Zapamiętał to sobie Herod i przyjdzie czas że się zemści na członkach sanchedrynu. Walka pomiędzy zwolennikami Cezara i Pompejusza toczyła się też w prowincjach (m.in. Syrii). Antypater i Herod starają się zawsze wykorzystać sytuację i wzmocnić własną pozycję. W marcu 44 r. Herod wraz z Fazaelem śpieszą z pomocą zwolennikom Cezara. Tymczasem 15.03.44 r. Cezar zostaje zabity w Rzymie podczas posiedzenia przez zwolenników republiki Brutusa i Kasjusza.. (miał wypowiedzieć wtedy słowa: „I Ty Brutusie przeciwko mnie?”) Po zabójstwie Cezara Kasjusz przebywa z wojskami na wschodzie. Możnaby sądzić że pozycja Heroda i Antypatra będzie zagrożona, ale to Antypater w międzyczasie zginął, natomiast Herod zyskał sobie przychylność Kasjusza. Kasjusz przebywał 2 lata na terenie Palestyny, ten czas dla Heroda był czasem umacniania przyjaźni z Rzymianami. W roku 43 trzej wodzowie Rzymscy utworzyli drugi tryumwirat (związek 3 mężów; vir – mąż, mężczyzna): Oktawian, Antoniusz i ???Lefidiusz). W roku 42 dochodzi do bitwy pod Filippi na terenie Greki, w czasie której tryumwirowie pokonali republikanów. Na wschód przybywa jeden z tych wodzów – Antoniusz. To bynajmniej nie osłabiło pozycji Heroda ale ją jeszcze wzmocniło. Herod potrafił sobie zyskać przychylność Antoniusza pochlepstwami i pieniędzmi. Ciągłe walki o władze w państwie Rzymskim postanowili wykorzystać Partowie, którzy napadli na Syrię. Wszedł z nimi w porozumienie jedyny żyjący syn Arystobula – Antygon, który postanowił wzmocnić walkę o tron Judei. Mając za sobą wojska Partów zbliżył się w roku 40 p. Ch. do murów Jerozolimy. Dowódca Partów zażądał by Hirkan, Herod i Fazael udali się do głównej siedziby Partów w Galilei. Herod przewidywał tutaj zasadzkę i zbiegł z Jerozolimy do twierdzy Masada nad Morzem Martwym. Tam Herod pozostawił swoją żonę oraz skarby, a sam udał się do Rzymu szukać pomocy. Fazael nie czekając na cios Antygona sam zadał sobie śmierć rozbijając głowę o ścianę. Hirkan z kolei upadł na kolana przed Antygonem prosząc go o litość, a wówczas, jak podaje Flawiusz, Antygon odgryzł Hirkanowi uszy. (lub nakazał je obciąć) Według przepisów prawa mojżeszowego arcykapłan nie mógł mieć żadnej skazy cielesnej. Jeśli nie miał nawet jednego ucha to nie mógł spełniać godności arcykapłańskiej. Antygon został panem sytuacji, przybrał godność królewską i arcykapłańską., by ł ostatnim królem z dynastii. Herod żonę i swoje skarby zostawił w twierdzy Masada, a sam udał się do Rzymu. Płynął statkiem, na morzu była burza, statek był rozbity ale on wyszedł cało z tego i przybył do Rzymu, do Antoniusza. Tam opowiedział swoje przejścia i Antoniusz tak się wzruszył i mianował Heroda królem. Herod nie przypuszczał, że tak się stanie. Myślał o koronie dla Arystobula. Tymczasem senat Rzymski jesienią 40 r. ogłasza Heroda królem nadając mu tytuł „rex amicus socius populi romani” – król, przyjaciel narodu Rzymskiego. Herod wraca do Palestyny, otrzymuje do dyspozycji 2 legiony i przy ich pomocy w roku 37 Herod zdobywa Jerozolimę. Antygon został skazany na ubiczowanie i ścięcie toporem.
Dochodzi do wojny pomiędzy Antoniuszem a Oktawianem. W roku 31 p. Chr. w bitwie pod Akcjum Antoniusz został pokonany przed Oktawiana i popełnia w raz z Kleopatrą samobójstwo. Antoniusz przywłaszcza tereny Oktawiana.
Herod – ten Herod, w czasach których urodził się Jezus Chrystus. Herod gardził poddanymi ale nie ranił religijnych uczuć żydowskich, wiele zyskał przez rozbudowę świątyni Jerozolimskiej. Był wielkim budowniczym. Zbudował też świątynie pogańskie w Samarii, Cezarei i innych miejscach. Założył nowe miasta: Cezarea, Antypatris, Hieroneion, Agryppeję, Hesedon. Rozbudowywał i umacniał fortecę. Nowe miasta urządzał na sposób hellenistyczny. Budował w nich łaźnie, teatry, amfiteatry, place wyścigowe, miejsca walk gladiatorów. Uzyskał przydomek – „Wielki”. Mianował arcykapłanów lub ich usuwał wedle własnego uznania (dawniej pełnili swoją funkcję dożywotnio). Był wielkim zbrodniarzem, skazywał na śmierć niemiłych sobie członków sanchedrynu, faryzeuszy i uczonych w piśmie. Do spraw czysto religijnych nie chciał się jednak mieszać, nigdy nie wszedł do świątyni Jerozolimskiej, którą rozbudowywał. Prawie wszystkie monety bite przez niego nie posiadają wizerunku istot żyjących. Naród żydowski obarczał Herod wysokimi grzywnami i podatkami. Prowadził dwór z wielkim przepychem na co też potrzebne były pieniądze. Herod był jednym z najstarszych zbrodniarzy jakich zna historia. Był okrutny dla wszystkich bez różnicy, pełen wściekłości.. W r. 37 p. Chr. Herod skazał na śmierć 45 stronników swojego rywala – Antygona. Taki sam los spotkał wielu członków sanchedrynu. Boją cię o swoją władzę pozbywa się wszystkich członków rodziny hasmodeuszy. Zależało mu z początku, żeby wejść w koligacje z rodziną królewską (hasmodejską), dlatego w 37 r. oddalił swoją pierwszą żonę,. a wziął sobie za żonę Mariannę z rodu hasmodejskiego. Do pierwszego zadrażnienia dochodzi w związku z nominacją na arcykapłana mało znaczącego Ananela.. Sam nie mógł pełnić godności arcykapłańskiej bo nie był żydem, nie pochodził z rodu kapłańskiego, Hirkan nie mógł być arcykapłanem z powodu odgryzionego ucha ;) ale żył jeszcze Arystobul – syn Aleksandry a brat Marianny i jemu ta godność by się należała. Aleksandra szukała poparcia wśród Antoniusza. Herod nadaje zgodność arcykapłańską właśnie bratu swej żony. Aleksandra wydaje wielkie przyjęcie z tej okazji w roku 35. Podczas tego przyjęcia rozbawieni biesiadnicy namówili Arystobula do kąpieli w sadzawce. Jak podaje Flawiusz tak długo trzymali go pod wodą, aż wyzionął ducha. Herod jawnie okazywał wielki smutek, ale wszyscy widzieli w nim sprawcę zbrodni. Na wiadomość o klęsce Antoniusza pod Akcjum Herod obawiał się, że może stracić władzę. Wobec tego skazał konkurenta na śmierć – Kirkana , jego syna. Na Mariannę, żonę, rzucono podejrzenie jakoby zamierzała otruć swojego męża. Udowodniono jej to, że zabiła Kirkana i została ścięta (mimo że była niewinna). Herod ją bardzo kochał i ponoć do śmierci ciągle ją wspominał mimo, że żon miał 10.
Z Marianną miał 2 synów , których kochał najbardziej. Wysłał ich do Rzymu by przebywali na dworze cesarza.. Po kilku latach wrócili oni do Jerozolimy. Herod kazał ich zamordować, bo obawiał się że mogą mu zagrozić i przejąć władzę. Przy tej okazji cesarz powiedział, że „lepiej być wieprzem niż synem Heroda”. Herod nie jadał wieprzowiny (przestrzegał przepisów religii mojżeszowej) – stąd to przysłowie. Razem z Aleksandrem i Arystobulem rozkazał zabić 300 urzędników, których uważał za ich stronników. W 4 r. p. Chr., na 5 dni przed swoją śmiercią, nakazał zamordować swego pierworodnego syna - Antypatra, którego wcześniej wtrącił do więzienia. Antypater miał już 43 lata, Herod wyznaczył go na swego następcę, Antypater zaczął rozpowiadać „że skoro ma rządzić Palestyną, to chyba czas najwyższy zacząć już rządzić, ile można czekać”. Herod wtrącił Antypatra do więzienia. Herod Wielki się rozchorował i ta choroba trwała kilka miesięcy (przynajmniej pół roku). Gdy był bliski własnej śmierci nakazał zamordować Antypatra. Jeszcze chciał dokonać jednego morderstwa. Czuł, że jego śmierć nie wywoła smutku ale radość. Wpadł na taki pomysł że nakazał zgromadzić przedstawicieli jednych rodów w jedno miejsce i nakazał po swojej śmierci wszystkich przedstawicieli wymordować. Wiedział, że wtedy będzie płacz w Izraelu. Rozkazu, z powodu śmierci Heroda, nie wykonano. Herod umiera w roku 4 p. Chr. Pochowano go w Herodion, gdzie wybudował sobie mauzoleum.
Jezus urodził się w 7 r. p.n.e. (przed Chrystusem) J
Herod kilkakrotnie zmieniał swój testament. Umierając pozostawił swoje królestwo 3 swoim synom; Archelaos miał być królem Judei, Samarii i Idumei (na płd. od Judei), Antypas miał otrzymać Galileę i Pereę natomiast Filip miał otrzymać płn. okolice Palestyny. (na płn. od Galilei). Testament musiał być zatwierdzony przez cesarza. Tymczasem sytuacja się skomplikowała poprzez rozruchy na terenie Jerozolimy, w święto Paschy. Spatkobiercy kłócą się między sobą. Archelaos, żeby bronić swoich praw, wyrusza do Rzymu. Za nim jedzie delegacja Żydów która żąda, by synów Heroda pozbawić władzy i Palestynę podporządkować bezpośrednio legatowi Rzymu. Także Antypas wybiera się do Rzymu. Ta rewolta rozprzestrzenia się na: Judeę, Ipereę. Galilea zostaje podburzona przez Judę (Dz 5, 37). Ten bunt Galilei został stłumiony przez Galusa – legata Syrii, który zarządził straszliwe represje (2000 żydów ukrzyżowanych). August (cesarz) zatwierdził testament Heroda, ale z pewnymi modyfikacjami. Archelaos miał uzyskać tytuł etnarchy (przywódcy narodu). Antypas i Filip mianowani byli tetrarchami. Królestwo Heroda zostało podzielone na 3 terytoria.
· Archelaos – w postępowaniu podobny do ojca (okrutny, cyniczny, despotyczny). Dwóch arcykapłanów usunął z urzędu. Wbrew prawu judaistycznemu poślubił Glafirę, wdowę po bracie Aleksandrze , a oddalił prawowitą żonę..Kontynuował przepych na dworze. (wysokie podatki). Żydzi i Samarytanie wysłali poselstwo do ces. Augusta domagając się odwołania Archelaosa. Archelaos zostaje pozbawiony swojej godności i zesłany na wygnanie do Galii. Był to rok 6. Jego ziemie zostały oddane prokuratorom.
· Herod Antypas - w Ewangeliach zwany Herodem (a także nazywany „królem” choć był tylko tetrarchą). Mieszkał w Sefforis (na płn. od Nazaretu) ale później pomiędzy 12-22 r. wybudował sobie nową stolicę nad brzegiem j. Galilejskiego nazwaną na cześć Tyberiusza – Tyberiadą. Żydzi nie chcieli się tam osiedlać, bo miasto było zbudowane na miejscu niegdyś tam obecnego cmentarza żydowskiego. Herod był władcą , który żył w czasach Jezusa, któremu kilkakrotnie okazał swoje zainteresowanie. Wobec religii judaistycznej odnosił się z szacunkiem i przychylnością. Udawał się do Jerozolimy, wtedy kiedy przybywali tam pielgrzymi. Stawał w obronie Żydów wobec Piłata, co mogło być przyczyną niezgody między nimi. Do jego upadku przyczyniła się kobieta J - Herodiada, córka zamordowanego przez Heroda Arystobula, a żona brata Filipa (nie tego Filipa, który zarządzał płn. częścią Palestyny – Herod miał 10 żon i liczne potomstwo, chodziło o Filipa, który na stałe przebywał w Rzymie). Herod Antypas też podczas odwiedzin w Rzymie poznał Herodiadę i postanowił oddalić swoją żonę, która była córką króla Aretasa, a wziąć za żonę Herodiadę. Było to przyczyną wojny. Małżeństwo Antypasa i Herodiady wzbudziło odrazę Żydów. Niezadowolenie Żydów w punkcie kulminacyjnym osiągało krytykę Jana Chrzciciela, którego Antypas wtrącił do więzienia. Cesarz Kaligula nadał tytuł króla kuzynowi Antypasa, Herodowi Agryppie. Herodiada zazdrościła kuzynowi, pragnęła żeby Herod Antypas również otrzymał tytuł króla (chciała być królową). Wysłała Antypasa do Rzymu, by prosił o tytuł króla. Agryppa sądził, że Antypas będzie występował przeciwko niemu, Agryppa też pojechał do cesarza. Wynikiem tych wizyt było to, że Herod Antypas był pozbawiony swojego terytorium, skazany na wygnanie do Galii. Terytorium Heroda Antypasa zostało przekazane Herodowi Agryppie.
· Filip – człowiek zrównoważony, pogodny, panował do śmierci w roku 34. terytorium połączone z Synią, a potem przekazane Herodowi Agryppie.
Za czasów cesarza Augusta Imperium Rzymskie podzielono na prowincje (27 p. Chr.): prowincje senatorskie (podlegały senatowi i zarządzane były przez prokonsula), prowincje imperatorskie (podlegały cesarzowi za pośrednictwem legata), później powstały prowincje prokuratorskie (zarządzał prokurator). Prokurator w Judei i Samarii otrzymywał władzę ustawodawczą i sądowniczą, a także obowiązek ściągania podatku. Posiadał także prawo wydawania wyroków śmierci. Prokurator miał do dyspozycji siły wojskowe.(5 kohort piechoty i 1 kohortę kawalerii – 500 żołnierzy). Siły stworzone z miejscowej ludności. W razie trudności musiał liczyć na pomoc legata Syrii, który miał do dyspozycji 4 legiony (5-6 tys. żołnierzy). Rezydencja prokuratora – Cezarea Nadmorska. Na wielkie święta żydowskie prokurator przybywał do Jerozolimy, by czuwać by nie było rozruchów. Wtedy przebywał w twierdzy Antonia. Prokuratorzy: Koponiusz, Marek Ambiwiusz, ... , Poncjusz Piłat (zarządzał w Judei w latach 26-36). Rządy Piłata były przepełnione pychą, arogancją, zuchwałością. Cały kraj był rabowany, uciśniony. Hilon i Józef Flawiusz krytycznie opisują osobę Piłata. Gwałcono zwyczaje żydowskie (sztandary rozwinięte przy wejściu do Jerozolimy, mimo że żydom obiecano, że to się nie stanie – trzeba było nakazu cesarza, by zaprzestać; budowano wodociąg, który miał doprowadzać wodę do Jerozolimy, wyciągnął pieniądze ze skarbca świątynnego – dopuszczono się rewolty ludu i krwawej rzezi Łk 13, 1). Piłat dopuścił się krwawej masakry Izraelitan na górze Garizim, zgromadzonych wokół mesjasza, co spowodowało interwencję legata Syrii (Wiryriusza), który nakazał Piłatowi, by ten udal się do Rzymu i tam wytłumaczył się ze swojego postępowania cesarzowi. Piłat musi jechać do Rzymu. W tym czasie umiera cesarz a o Piłacie już więcej nic nie wiemy.
Obowiązki Żydów:
- przysięga wierności wobec cesarza oraz zobowiązani do płacenia podatków
- cesarz pozostawił autonomię religijną, natomiast nie dał im autonomii w sprawach cywilnych.
- podatki przyporządkowywały Palestynę rzymowi, cesarzowi.
- kwota określana na podstawie spisów ludności
- oprócz podatku od posiadanych własności trzeba było wpłacać podatek osobisty
- oprócz podatków bezpośrednich Rzymianie ściągali pieniądze przez system ceł (wjazdy do kraju, miast, korzystanie z mostów i dróg publicznych) – drogi byłe dobrze rozbudowane
- prawo do pobierania cła sprzedawano osobom prywatnym lub zrzeszeniom (najpierw musiano płacić odpowiednią kwotę do skarbu państwa a potem ci ludzie odciągali od ludzi przejeżdżających pieniądze). Mateusz siedział na cle pod Kafarnaum (był przełożonym celników z Jerycho). Nie lubiono celników przez częste nadużycia. Kojarzono ze sobą terminy celnik = grzesznik.
Przywileje Żydów :
- nie dotyczył obowiązek oddawania boskiej czci cesarzowi
- zwolnieni byli od służby wojskowych
- nie wolno było ich wzywać do sądu w szabat ani w żadne święta
- na terenie Palestyny nie wolno było przechodzić z rozwiniętymi sztandarami
- Żydzi mieli prawo zabić każdego cudzoziemca, który przybyłby na teren świątyni Jerozolimskiej
- na terenie diaspory mogli pobierać podatki na rzecz świątyni
- amnestia z okazji św. Paschy nie jest poświadczona przez inne dokumenty ale jest to prawdopodobne
- prawo do szaty (Jezus prowadzony na śmierć ma szatę)
Deka – 10, polis – miasto; 10 miast na wschód od Jordanu. Cieszyły się autonomią w stosunku do Heroda oraz w stosunku do prokuratorów Judei zależąc bezpośrednio do legata Syrii. Miasta te były całkowicie zhellenizowane. Pan Jezus kilkakrotnie przebywał w Dekapolu. W podobnej sytuacji znajdowały się podobne miasta hellenistyczne leżące na wybrzeżu filistyńskim: Gaza, Adom, Jotte, Akkara itp.
Agryppa I - Gdy Kaligula został ces. w 37 r. nadał Agryppie I, wnukowi Heroda Wielkiego, dawne terytorium Filipa + Abilenę. W 39 r. Agryppa otrzymał w dodatku terytorium Heroda Antypasa. Agryppa był w Rzymie w 41 r. gdy umarł cesarz Kaligula. Nowym cesarzem został Klaudiusz. Zaprzyjaźnił się z nim a ten nadał mu tytuł króla, od 41 r. Agryppa był panem całego królestwa Heroda Wielkiego. Jego brata Heroda mianowano królem Halkis. (pomiędzy Libanem a antylibanem). Agryppa miał pokojowy charakter, wspierał faryzeuszy. Żeby przypodobać się Żydom podjął akcję przeciw chrześcijanom. Skazał na śmierć Jakuba, brata Jana. Zamierzał obwarować Jerozolimę, ale ten mur nie został ukończony przed jego śmiercią. (44 r., Dz 12)
Agryppa II – syn Agryppy I, który nie odziedziczył królestwa swego ojca ale w 50 r. otrzymał Halkis. Został mianowany nadzorcą świątyni. W 60 r. odwiedził Cezareę został zaproszony na przesłuchanie Pawła (Dz 25, 13 – 26, 32). Agryppa II był wiernym poddanym Rzymu. Gdy wybuchło powstanie Żydów przeciwko Rzymianom w 66 r. to udzielił poparcia Rzymianom. Zmarł na przełomie lat 92/93 jako ostatni z dynastii herodiańskiej.
- Ludność ST: Żydzi, samarytanie (w Samarii – nowy naród), ludność zamieszkująca hellenistyczną Grecję (Dekapol, miastach nad Morzem Śródziemnym) i Rzymianie (urzędnicy i oficerowie wojska).
Asyryjczycy przesiedlili ludność w głąb Syrii. Juda podbita przez Babilończyków 586 (zdobycie Jerozolimy). Babilończycy dokonali 2 deportacji. Król Perski – Cyrus w 530 r. p. Chr. wydał edykt, który pozwalał Judejczykom na powrót do idei i na rozbudowę świątyni. Mieszkańcy Samarii też chcieli pomóc, ale nie zostali dopuszczenie do budowy świątyni. Postanowili więc dokonać rozdziału religijnego – zbudowanie świątyni na górze Garizim.
- Stronnictwa religijne: herodiuanie (zwolennicy Heroda), Zeloci (gr. zelotes - człowiek gorliwy, do zachowywania prawa i uwolnieniu kraju z obcych wpływów), faryzeusze (wierzą w życie pozagrobowe, zmartw. ciał, nieśmiertelność, nagrodę po śmierci; przyjmują istnienie aniołów, bożej opatrzności; nienależności do nich nazywali an cha karen – lud ziemi, gardzili nimi jako tymi, którzy nie zachowują przepisów prawa) , uczeni w piśmie (kasta pochodząca najczęściej z faryzeuszy; wyjaśniali PŚ), saduceusze (kapłani z bogatych rodów i arystokracja świecka; wierzyli tylko w to, co podała Tora; odrzucali wiarę w życie pozagrobowe i zmartwychwstanie ciał, odrzucali istnienie Aniołów – 135- 134 p. Chr. ), esseńczycy. (tworzyli sektę religijną powstałą w czasach machabejskich; ich wierzenia zbliżone do dzieła faryzeuszy, czcili Mojżesza i aniołów, przestrzegali szabatu i obmyć religijnych. Żyli w bezżeństwie, nie składali ofiar ze zwierząt. Nie trudnili się handlem.
wiktorow5