Ziółkowski Mariusz S. - Antropologia religii tom 1 - Część 06.pdf - Ziolkowski Mariusz S - ssaaggaa

El¿bieta D¹browska

Piorun w wierzeniach Indian Pawnee

Indianie Pawnee - po polsku zwani zwykle Paunisami to jedno z

niegdy najbardziej licznych plemion Wielkich Równin Ameryki Pó³-

nocnej. Wraz z po³udniowy-

mi Siuanami, Mandanami,

Hidatsa i Arikara prezentu-

j¹ oni doæ wyranie wyod-

rêbnion¹ grupê. Charaktery-

styczny dla niej jest du¿y

udzia³ rolnictwa, pó³osiad³y

tryb ¿ycia, okresowe za-

mieszkiwanie sta³ych osad z

ziemnymi domostwami, a

tak¿e produkcja ceramiki,

lecz poza tym jest w du¿ym

stopniu podobna do innych,

ca³kowicie koczowniczych

kultur prerii.

Geneza nazwy plemienia

Paunisi tworzyli konfederacjê szczepów nale¿¹c¹ do rodziny kado-

añskiej. Geneza ich nazwy nie jest zupe³nie pewna. Najbardziej popu-

larna jest teoria, ¿e pochodzi ona od s³owa paríki - róg, co mia³o opisy-

waæ typow¹ dla tego plemienia fryzurê - lok skalpowy, którego w³osy

by³y usztywniane za pomoc¹ farby i t³uszczu, a póniej zwijane i sta-

wiany na sztorc jak róg [HAI:213]. Teoria ta nie jest jednak w pe³ni

potwierdzona. Wiadomo natomiast, ¿e terminy Pawnee i Pani (obie naz-

wy s¹ odnoszone do Paunisów) by³y powszechnie u¿ywane przez An-

glików i Francuzów do okrelenia indiañskich niewolników we wczes-

nym okresie kontaktów. Biali praktykowali wtedy branie jeñców od

zaprzyjanionych szczepów i sprzedawanie ich póniej jako s³u¿¹cych

bia³ym osadnikom. Praktyka ta trwa³a w Kanadzie a¿ do 1709 r., kiedy

zarejestrowano j¹ w Charlevoix [M INER 1917:78]. Byæ mo¿e wiêc na-

zwa plemienia Paunisów pochodzi od ich udzia³u w tym procederze, a

nie jest przypisanym im imieniem. Jak przewa¿ajaca wiêkszoæ ludów,

oni sami nazywali siebie Chahiksichahiks - ludzie wród ludzi.

103

Plemiona indiañskie prerii po przybyciu

bia³ego cz³owieka.

ród³a historyczne

Pierwsze relacje historyczne dotycz¹ce Paunisów pochodz¹ z

bardzo wczesnego okresu. Jak podaje W.H. Miner w The American

Indians. North of Mexico [M INER 1917:79] najwczeniejsza notat-

ka historyczna, któr¹ odnosi siê do Paunisów, zosta³a zapisana w

1541 r. przez Coronado. Plemiê to zosta³o mu opisane przez turka

(przezwisko to wi¹zaæ mo¿na z typowym dla Paunisów sposobem

wi¹zania szarfy na g³owie, przypominaj¹cej nieco turban). Indianin

ten by³ przewodnikiem Coronado w podró¿y do prowincji Quivira,

s³yn¹cej w tym czasie ze swojego bogactwa. Równie¿ De Soto w

tym samym czasie pisa³ o Indianach Apaue, czy te¿ Quipana, lecz

ich zwi¹zek z Paunisami jest jeszcze mniej pewny. Tonti i La Harpe,

wraz z innymi podró¿nikami francuskimi wspominaj¹ o ich lokali-

zacji, lecz nie ma ¿adnych dowodów na to, ¿e biali pojawili siê wród

Paunisów wczeniej ni¿ w II po³. XVIII w. Niemniej warto zapamiê-

taæ, ¿e byli oni znani osadnikom w rejonie dzisiejszego Nowego

Meksyku sto lat wczeniej [M INER 1917:79].

Charakterystyka plemienia

Paunisi byli konfederacj¹ szczepów (grup plemiennych), do któ-

rej nale¿eli: Chawi (zwany te¿ Wielkimi), Kitkahahki (lub Republi-

kanie), oraz Pitahawirata (lub Tappage) tworz¹cy tzw. grupê po³ud-

niow¹ oraz nieco ró¿ni¹cy siê od pozosta³ych szczep Skiri (lub Ski-

di) o odmiennym dialekcie i obyczajach. Szczep ten graniczy³ z

plemieniem Arikara i sami Skiri czêsto przyznawali siê do bli¿szych

zwi¹zków z nimi, ni¿ z trzema po³udniowymi szczepami [ MURIE 1981].

Wszystkie te szczepy s¹ ze sob¹ spokrewnione co widaæ wyranie w

charakterystycznym dla nich modelu gospodarki rolniczej.

Paunisi zajmowali siê upraw¹ ziemi - nie nale¿y jednak s¹dziæ, ¿e

byli oni uzale¿nieni od zbiorów. Prowadzili pó³osiad³e ¿ycie - po

wiosennych zasiewach i krótkim okresie opieki nad sadzonkami, mniej

wiêcej w po³owie czerwca, opuszczali wioski i udawali siê na letnie

polowania na bizony. Miêso dzikich zwierz¹t stanowi³o oko³o po-

³owy ich rocznego wy¿ywienia. Taka dieta jest typowa dla pó³osiad-

³ych plemion Wielkich Równin. Po okresie letnich ³owów, podczas

którego prowadzili typowe, koczownicze ¿ycie myliwych prerii (m.

in. ¿yli w typowych tipi), Paunisi powracali na wrzeniowe ¿niwa.

Po zabezpieczeniu zapasów znów szli na zimowe polowania (wów-

czas równie¿ zamieszkiwali tipi!), które koñczyli na pocz¹tku kwiet-

nia [ LOWIE 1954:29].

104

1. Pó³ziemianka pauniska z wioski Loup Fork.

Nie tylko odmienny tryb ¿ycia i typ gospodarki wyró¿nia³ Pauni-

sów. Byli oni tak¿e jedynym plemieniem na prerii, które posiada³o

zwarty, logiczny system wierzeñ - religiê z wykszta³con¹ funkcj¹ kap-

³ana. Obok kap³anów istnieli tak¿e szamani, których rola, w porów-

naniu do szamanów innych plemion, ogranicza³a siê jednak do zabie-

gów leczniczych (w szerokim tego s³owa znaczeniu). Trzeci¹ grup¹

kieruj¹c¹ ¿yciem Paunisów byli wodzowie wiosek tworz¹cych szcze-

py konfederacji. Jednak równie¿ ich w³adza by³a cile zwi¹zana z

systemem wierzeñ poprzez opiekê nad tzw. zawini¹tkami.

Skiri

1. Geneza nazwy szczepu. Szczep Skiri by³ najbardziej orygi-

nalnym szczepem konfederacji Paunisów, o wyranie odmiennym

charakterze. Nazwa Skiri (lub Skidi, jak podaj¹ inne ród³a poza

J.R. Murie) pochodzi prawdopodobnie od tskiri - wilk lub skirirara

- wilki stoj¹ce w wodzie, st¹d te¿ czasem zwano ich Wilkami Paw-

nee, a przez Francuzów nazywani byli Pawnee Loup [M INER 1917:79].

O tych bliskich zwi¹zkach z wilkiem wiadczy tak¿e jêzyk znaków

rozpowszechniony wród plemion prerii, w którym Skiri okrelani

byli znakiem wilka. Jak ju¿ wspomina³am, ich dialekt nieco ró¿ni³

siê od jêzyka grupy po³udniowej i przyznawali siê oni do zwi¹zków

z Indianami Arikara. Wed³ug tradycji przekazywanej wród Skiri

byli oni niegdy jednym plemieniem, lecz rozdzielili siê podczas mi-

gracji na pó³noc, kiedy Arikara poszli wzd³u¿ doliny Missouri, a

105

Skiri osiedlili siê nad Loup River w Nebrasce, gdzie w koñcu dotar³y

równie¿ pozosta³e trzy szczepy Paunisów. Wed³ug Alice C. Fletcher

wêdrówki Skiri s¹ jednak bardziej tradycyjnym podaniem ni¿ fak-

tem historycznym [HAI:589].

2. Charakterystyka kulturowa szczepu. W³anie u Skiri religia

Paunisów osiagnê³a swoj¹ najdoskonalsz¹ formê. Ona w³anie spra-

wi³a, ¿e spo³eczna organizacja tego szczepu by³a bardziej rozwiniê-

ta. Wed³ug tradycyjnych podañ ich przodkowie zostali zorganizowa-

ni przez gwiazdy, które dziêki swoim mocom po³¹czy³y ich w rodzi-

ny i wioski, nauczy³y, jak ¿yæ i przeprowadzaæ ceremonie [HAI:590].

Na szczep Paunisów Skiri sk³ada³o siê 13 wiosek, z których zachod-

nie piêæ pe³ni³o g³ówne funkcje wieckie i religijne. Ta, która le¿a³a

porodku, prowadzi³a ceremonie religijne i mia³a ograniczone obo-

wi¹zki wieckie. Pozosta³e cztery tworzy³y kwadrat wokó³ niej, któ-

rego boki wskazywa³y kierunki kardynalne. Przywództwo szczepu

by³o przechodnie i ka¿da z wiosek przewodzi³a innym przez rok w

cile ustalonej kolejnoci. Pozycja wszystkich 13 wiosek mia³a od-

powiadaæ dok³adnie pozycji gwiazd, które udzieli³y im swoich zawi-

ni¹tek [HAI:590]. Niestety, brak jest bli¿szych danych identyfikuj¹-

cych te gwiazdy, co mo¿na ³¹czyæ z faktem, ¿e badacze Paunisów

nie dysponowali wystarczaj¹c¹ wiedz¹ astronomiczn¹. W wielu

wypadkach ich zapiski dotycz¹ce archeoastronomii w religii Paw-

nee s¹ niepe³ne, b¹d wrêcz z naukowego punktu widzenia b³êdne.

2.1. Bogowie nieba. Jak widaæ, gwiazdy odgrywa³y istotn¹ rolê

w ¿yciu Paunisów Skiri. Wiêkszoæ nadnaturalnych stworzeñ po-

chodzi³a ich zdaniem z nieba, w przeciwieñstwie do grupy po³udnio-

wej, w wierzeniach której g³ówn¹ rolê pe³ni³y zwierzêta. U obu grup

Paunisów najwy¿szym bóstwem by³ Tirawahat (lub Tirawa), któ-

ry stworzy³ niebo i umieci³ w nim mniejszych bogów. Pierwszym z

nich by³a Gwiazda Poranna (nie jest pewne, z którym cia³em nie-

bieskim nale¿y j¹ wi¹zaæ. Wed³ug J.R. Murie informatorzy myl¹

Marsa, Jowisza i Wenus). By³ on wielkim wojownikiem, który mia³

pod¹¿aæ za innymi i posiada³ wiêksze moce, ni¿ inne gwiazdy. Przez

niego w³anie zostali stworzeni ludzie i to on wymaga³ ofiar ludz-

kich. Przewodniczy³ on radzie bogów i by³ wielk¹ si³¹ po wschodniej

(mêskiej) stronie Drogi Mlecznej. Interesuj¹ca jest odmiennoæ od

typowego na prerii kultu s³oñca - tu s³oñce jest m³odszym bratem

Gwiazdy Porannej, który udziela mu swojego ognia [M URIE 1981:38].

106

Kolejnym bogiem, którego Tirawahat umieci³ w Niebie, by³a

Gwiazda Wieczorna znana bia³ym ludziom jako Wenus. Skiri na-

zywali j¹ cu-piritta-ka (dos³. bia³a ¿eñska gwiazda) lecz imiê Gwiazdy

Wieczornej jest u¿ywane ze wzglêdu na jej po³o¿enie na zachodzie, a

nie ze wzglêdu na astronomiczne konotacje (?) [M URIE 1981:38].

Zosta³a ona obdarzona przez Tirawahata specjalnymi mocami. Uwa-

¿ano j¹ za piêkn¹ kobietê. Dziêki niej i Gwiedzie Porannej zosta³y

stworzone wszystkie rzeczy. Jest ona matk¹ Skiri [M URIE 1981:38].

Trzeci¹ wielk¹ si³¹ na niebie by³a Wielka Czarna Gwiazda -

Meteoryt, dziêki której ludzie zdobyli wiedzê o wszystkim. Bóg ten

sprawowa³ kontrolê nad wszystkimi zwierzêtami, a szczególnie nad

bizonem. Mia³ tak¿e kierowaæ nadchodzeniem nocy. Dok³adna po-

zycja tej gwiazdy na niebie nie jest znana, ale znajdowa³a siê ona na

p³n.-zach. od Gwiazdy Porannej [M URIE 1981:39].

Czwart¹ gwiazd¹, umieszczon¹ na p³d.-wsch. czêci nieba by³a

Czerwona Gwiazda, o której badacze niewiele s¹ w stanie powie-

dzieæ. Wiadomo jedynie, ¿e równie¿ opiekowa³a siê zwierzêtami, a

tak¿e nadchodzeniem dnia [M URIE 1981:39].

Pi¹ta si³¹, która w tych rozwa¿aniach bêdzie nas najbardziej inte-

resowaæ, s¹ cztery moce umieszczone na zachodzie: Grzmot, B³ys-

kawica, Wiatr i Chmura - przedstawiane jako starzy mê¿czyni,

zawsze gotowi s³uchaæ rozkazów Wieczornej Gwiazdy. Mieli oni u-

czyæ ludzi konkretnych rytua³ów i opiekowaæ siê nimi. Posiadali tak¿e

ogród, w którym znajdowa³y siê zawsze zielone wzgórza kukurydzy.

Kiedy te roliny zgin¹, nadejdzie koniec wiata [M URIE 1981:39].

Oprócz tych piêciu si³, Tirawahat umieci³ w niebie tak¿e gwiazdy

znane bia³ym jako Wielki Wóz. Wed³ug Indian Pawnee byli to wodzo-

wie sprawuj¹cy w niebie opiekê nad ludmi. Poza nimi na niebie znaj-

dowa³y siê Dwa Wiatry przynosz¹ce ludziom burze nie¿ne i bizony

(nieznane jest po³o¿enie tych gwiazd). Wa¿n¹ istot¹ by³a Wilcza

Gwiazda, opiekuj¹ca siê wilkami, które pomagaj¹ ludziom, za na

pó³nocy zosta³a umieszczona Gwiazda Pó³nocna (Polarna) - wódz

nieba, a tak¿e Gwiazda mierci. Poród ostatnich powo³anych mocy

by³a Czarna Gwiazda, równie¿ sprawuj¹ca opiekê nad zwierzêtami,

dziêki której ludzie poznawali sekrety zwierzêcych mocy, oraz S³oñce

i Ksiê¿yc - matka i ojciec wszystkich ludzi [M URIE 1981:39].

Jak wiêc mo¿na zauwa¿yæ, kosmologia stworzona przez Skiri ró¿ni

siê doæ wyranie od wierzeñ innych ludów prerii, a nawet od p³d.

grupy Paunisów, którzy du¿o wiêksze moce przypisywali samym

zwierzêtom.

107

Ziółkowski Mariusz S. - Antropologia religii tom 1 - Część 06.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: