Pojęcia z architektury starożytnej:
Mimetyzm – mimesis – naśladowanie, kopiowanie rzeczywistości w dziele sztuki, realizm, idealizm
Belkowanie – w porządkach klasycznych najwyższy, poziomy, spoczywający na kolumnach (półkolumnach, pilastrach itp.) trójdzielny człon składający się z architrawu, fryzu i gzymsu, którego ukształtowanie i proporcje są charakterystyczne dla poszczególnych porządków architektonicznych. W klasycyzmie powróciło na ogół do swej pierwotnej formy i funkcji.
Gzyms – korona, krajnik, ucios, plata – architektoniczny element w formie poziomego (zwykle profilowanego), występującego przed lico muru pasa pojedynczego lub złożonego o krawędziach przebiegających w płaszczyźnie równoległej do ściany; wykonywany z kamienia, cegły terakoty, drewna, metalu, betonu, żelbetu. Gzyms może pełnić funkcje praktyczne (ochrona ściany przed ściekającą wodą opadową), lub dekoracyjne.
Fryz – pozioma część belkowania w porządkach klasycznych, zawarta między architrawem a gzymsem, w porządku doryckim składa się z tryglifów i metop, w innych porządkach jest gładka lub zdobiona motywami ornamentalnymi lub figuralnymi.
Architraw – epistyl, nadsłupie – belka spoczywająca na kolumnach (filarach, pilastrach itp.), najniższy i najważniejszy człon belkowania; pierwotną funkcją a. było podtrzymywanie belek stropu znajdujących się za fryzem. A. występuje we wszystkich porządkach architektonicznych; w porządku doryckim, zakończony u góry płaską listwą (tenia), do której pod tryglifami fryzu przymocowane są w równych odstępach małe listewki (regula) z sześcioma łezkami (krople, gutty); w porządku jońskim ukształtowany z trzech poziomych listew (fasciae), ku górze wysuniętych coraz bardziej do przodu.
Metopa – kwadratowa lub prostokątna płyta między tryglifami na fryzie belkowania doryckiego. W budownictwie drewnianym metopy terakotowe wypełniały przestrzeń między występującymi na zewnątrz zakończeniami belek stropowych; w budownictwie kamiennym zdobione były najczęściej płaskorzeźbami.
Tryglif – prostokątna, z trzema ostrymi żłobkami płyta między metopami i na narożach fryzu belkowania doryckiego; pod tenią każdego tryglifu znajdowała się regula z sześcioma łezkami. Umieszczano go na każdej osi kolumny i na osi każdego interkolumnium. Tryglif wywodzi się z budownictwa drewnianego, gdzie był mniej lub bardziej ozdobnie wykonywanym zakończeniem wystającej na zewnątrz belki stropowej.
tryglify i metopy
Filar - pionowa podpora, najczęściej wolnostojąca o funkcji podobnej do kolumny (podobnie jak kolumna może mieć bazę, głowicę itp.), o przekroju wielobocznym (najcz. 4-bocznym, ale też 8-boczn.), z kamienia, cegły, betonu itp. Filar jest jednym z najdawniejszych elementów dźwigających. Dla architektury gotyckiej charakterystyczny jest filar wiązkowy (stanowiący konstrukcyjne zespolenie ze służkami) oraz filar przyporowy (domurowany do zewnętrznych ścian naw bocznych lub apsydy, podpierający za pomocą zewnętrznych łuków przyporowych nawę główną.
Kolumna - pionowa podpora architektoniczna o przekroju kolistym lub wielokątnym, pełniąca również funkcje dekoracyjne; składa się z 3 części: głowicy, trzonu i bazy, lub przynajmniej z dwóch pierwszych.
Pilaster – płaski filar przyścienny, pełniący funkcje podpory i dekoracyjnego rozczłonkowania ścian; występuje także jako część obramienia otworów okiennych, drzwiowych, bramnych itp. Pilastry składają się z głowicy, często również bazy lub cokołu i gładkiego lub żłobkowanego trzonu; występuje w połączeniu z belkowaniem, rzadziej z łukami. Czasem stosuje się tzw. wiązkę pilastrów – zestawienie całych, pół- i ćwierćpilastrów, wywołujących wrażenie nałożenia na siebie kilku pilastrów o węższych trzonach.
Lizena – płaski, pionowy pas muru lekko występujący z jego lica; w odróżnieniu od pilastra bez głowicy i na ogół bez bazy. Stosowane głównie w celu ożywienia płaszczyzn zewnętrznych (a rzadziej wewnętrznych) budowli.
Głowica – kapitel – górna, wieńcząca część kolumny, pilastra, filara, ukształtowana plastycznie. Pełni funkcję konstrukcyjną jako człon pośredniczący między podporą i elementami podpieranymi, rozszerzając przekrój dźwigający kolumny. Jest najbogatszą plastycznie częścią kolumny.
Abakus – najwyższa część głowicy, w kształcie czworobocznej płyty. W porządku doryckim w formie kwadratowej płyty wraz z echinusem tworzy właściwą głowicę; w porządku jońskim z koryncką głowicą jest cienką płytką profilowaną i dekorowaną; w porządkach jońskim i kompozytowym boki abakusa są wgłębione i ozdobione rozetą.
Echinus – dolna część głowicy doryckiej i toskańskiej w kształcie okrągłej poduszki, łącząca trzon kolumny z abakusem, terminem tym niekiedy określa się dolną część głowicy jońskiej.
Żłobki – kanelury, kanele – pionowe, równoległe do siebie rowki, pokrywające trzony kolumn lub pilastrów w celu nadania im smukłości i lekkości, przede wszystkim w porządkach klasycznych. W porządku doryckim żłobki stykają się z ostrymi kantami, w kolumnach jońskich i korynckich oddzielone są wygładzonymi kantami, przyjmującymi wygląd gładkiego paska.
Baza – podstawa kolumny, filara, pilastra, dźwigająca trzon, spoczywająca na podłożu bezpośrednio lub za pośrednictwem plinty czy cokołu. Występuje od starożytności, we wszystkich porządkach architektonicznych oprócz doryckiego, najczęściej w formie płyty okolonej profilowanymi wałkami.
Stylobat – w starożytnej architekturze górna powierzchnia, na której stały kolumny.
Ślimacznica – woluta – element architektoniczny i motyw ornamentalny w kształcie spirali lub zwoju.
Astragal – 1) w architekturze profil zdobiony perełkowaniem występujący między trzonem kolumny a jej głowicą, czasem jako element złożonego profilu bazy, 2) ornament ciągły w formie półwypukłego pasma z pałeczek rozdzielonych pojedynczymi lub podwójnymi krążkami bądź perełkami
Antemion – anthemion – starożytny ornament, składający się najczęściej z uszeregowanych na przemian elementów stylizowanej palmety i innego motywu roślinnego lub dwóch typów palmety (otwartej i zamkniętej), występuje w architekturze i ceramice greckiej, niezwykle popularny w klasycyzmie
Jajownik – wole oczy, kimation joński – zwykle rzeźbiarski, składający się ze stylizowanych liści na przemian szerszych, jajowatych, i wąskich, lancetowatych, w profilu łagodnie wybrzuszonych; pod nimi biegnie często pas ornamentu perełkowego
Portyk – zewnętrzna część budynku, otwarta przynajmniej z jednej strony kolumnadą lub rzędem filarów, sięgających jednej lub dwu kondygnacji, osłaniająca najczęściej główne wejście, często (w architekturze nawiązującej do antyku) zwieńczona trójkątnym frontonem; wysunięta do przodu lub wgłębiona (portyk wgłębny)
Fronton – przyczółek – szczyt w architekturze klasycznej lub posługującej się formami klasycznymi, jego pole wewnętrzne, gładkie lub wypełnione rzeźbą, obramione gzymsem, nosi nazwę tympanonu niesłusznie używaną czasem jako synonim frontonu. Małe frontony z belkowaniem oparte na kolumnach występują też w ołtarzach, nagrobkach itp., mogą wieńczyć otwory wejściowe, okienne, wnęki i nisze
tympanon gotycki
Frontony
Kroksztyn – wystające przed lico muru zakończenie belki stropowej lub podobny kształtem element architektoniczny podtrzymujący, drewniany, kamienny lub żelazny, osadzony w ścianie i wystający silnie przed jej lico; kroksztyny, znane od starożytności, stosowano do podtrzymywania balkonów, galerii, wykuszy, gzymsów, zwieńczeń itp. Kroksztyny mają kształt od prostego zakończenia belki do form bardziej ozdobnych (profilowanych, wolutowych itp.)
Feston – motyw dekoracyjny w formie podwieszonego po bokach, zwisającego ku dołowi pęku kwiatów, liści czy owoców (w tych przypadkach zwany także girlandą) lub podwieszonej w ten sposób draperii; punkty podwieszenia wyróżnione są często guzem i przewieszone swobodnie wstęgą lub kokardą.
Porządki architektoniczne – systemy konstrukcyjno-kompozycyjne, których elementy są powiązane określonymi proporcjami – obliczanymi wg. Jednostki zwanej modułem – i odznaczają się jednolitą formą. Najbardziej charakterystycznym elementem każdego porządku architektonicznego jest kolumna, a zwłaszcza głowica.
Porządek dorycki (1) charakteryzują ciężkie proporcje, surowość i monumentalność; kolumny doryckie wsparte bezpośrednio (bez bazy) na stylobacie mają żłobkowany trzon (18-20 ostro ściętych żłóbków) zwężający się ku górze z lekkim wybrzuszeniem (entazis) w 1/3 lub 2/3 wysokości, oraz głowicę złożoną z echinusa i abakusa; belkowanie doryckie składa się z gładkiego architrawu, fryzu podzielonego na tryglify i metopy oraz z gzymsu zakończonego często rynną z rzygaczami. Pod każdym tryglifem poniżej listwy (tenia) oddzielającej architraw od fryzu znajduje się tzw. regula z 6 łezkami (gutty), nad fryzem spłaszczona płytka (modylion) z 3 rzędami łezek, podtrzymująca gzyms.
Porządek joński (2) cechuje lekkość, smukłość proporcji i duża ozdobność; kolumna jońska ma profilowaną bazę, żłobkowany trzon (podzielony 24 żłobkami oddzielonymi listewkami) z nieznaczną entazis oraz bogato zdobioną głowicę z motywem wolut (ślimacznic). Belkowanie składa się z trójczłonowego architrawu, ciągłego fryzu, wypełnionego dekoracją reliefową i silnie wysuniętego gzymsu koronującego, pod którym znajduje się rząd ząbków; poszczególne części belkowania są przedzielone kimationem jońskim (z astragalem)
Odmianą porządku jońskiego był styl koryncki (3), różniący się dekoracją głowicy, mającej kształt kosza okolonego dwoma rzędami liści akantu, na których opierają się 4 woluty dźwigające abakus.
Porządek toskański (4) – italska odmiana porządku doryckiego (kolumna z bazą i gładkim trzonem).
Porządek kompozytowy (5) – głowica łącząca cechy porządku jońskiego (woluty) i korynckiej głowicy (liście akantu).
W odniesieniu w architektury nowożytnej określa się powszechnie układy z głowicami korynckimi, toskańskimi i kompozytowymi jako odrębne porządki architektoniczne.
Pojęcia z architektury pałacowej:
Attyka – ścianka, balustrada lub rząd sterczyn bądź szczycików, wieńczących elewację budowli i znajdujących się zwykle ponad gzymsem koronującym; attyka pełni głównie funkcję dekoracyjną służąc zwykle do całkowitego bądź częściowego zasłonięcia dachu, wieńczy całe budynki lub ich poszczególne części.
Boniowanie – dekoracyjne opracowanie lica muru przez profilowanie zewnętrznych krawędzi poszczególnych ciosów budowlanych i tafli okładzin lub naśladowanie tego w tynku. Powstają w ten sposób poziomie, a zwykle także pionowe podziały rowkowe powierzchni. Boniowane bywają całe elewacje budynku, poszczególne kondygnacje, cokoły, odcinki ścian, narożniki, kolumny, pilastry i obramienia otworów. Bardzo głębokie boniowanie nazywane jest kryształowym.
Rustyka - dekoracyjne opracowanie faktury ściany za pomocą obróbki lica poszczególnych ciosów na wzór naturalnego łomu kamiennego lub w podobny sposób. Czołowa płaszczyzna bloku najczęściej ujęta jest w gładkie obramienie: płaskie (zw. Szlakiem brzeżnym) lub sfazowane. Zależnie od użytych narzędzi rozróżnia się rystykę: grubo wyrównaną, żłobkowaną równolegle lub krzyżowo, gradzinową, prążkowaną prosto/falisto/kręto, groszkowaną. Rustyką nazywa się niekiedy naśladownictwo jej efektów w tynku – boniowanie.
Mezzanino – półpiętro, niska kondygnacja międzypiętrowa, zwykle między parterem a pierwszym piętrem bądź stanowiąca ostatnią kondygnację; przeznaczone na pokoje dla służby, dzieci lub gościnne.
Piano nobile – (wł.) w architekturze pałacowej kondygnacja (zwykle pierwsze piętro) zawierająca ciąg komnat lub sal reprezentacyjnych.
Entre cour et jardin – pomiędzy dziedzińcem a ogrodem - francuski typ pałacu, szczególnie popularny w baroku, odznaczający się ścisłą symetrią, wielką skalą; składający się najczęściej z korpusu głównego (często ze środkowym ryzalitem) i przylegających do niego pod kątem prostym skrzydeł, między którymi znajdował się dziedziniec reprezentacyjny (tzw. cour d-honnore). W większych pałacach istniał też przeddziedziniec tzw. avant-cour, obudowany oficynami i budynkami gospodarczymi; po przeciwnej stronie znajdował się ogród; wnętrze pałacu miało zwykle układ amfiladowy.
Ryzalit – występująca z lica elewacji część budynku, tworząca z nim organiczną całość. Ryzality mogą być jedno-, lub kilkuosiowe, przeważnie na rzucie czworokąta (ale również półkola, trapezu itp.) na ogół równe wysokości elewacji. Rozróżnia się ryzalit środkowy – akcentujący główną oś elewacji, boczne – umieszczone symetrycznie na obu jej skrajach, i narożne – występujące jednocześnie z lica na styku dwóch sąsiednich elewacji. W układzie wewnętrznym uwidocznia się większą głębokością pomieszczeń (ryzalit pozorny – otrzymany przez zwiększenie grubości muru, nie zmienia układu wewnętrznego budynku). W pałacach ryzalitom często odpowiadają pomieszczenia wewnętrzne dwukondygnacyjne o specjalnym charakterze użytkowym (sale balowe, audiencjonalne, klatki schodowe, westybule, kaplice itp.).
Alkierz – wydzielony wyraźnie w bryle budynku narożnik lub narożna dobudówka o rzucie na ogół kwadratowym lub prostokątnym, kryte często osobnym dachem. Wykształcił się w 1.poł XVIw. Z narożnych baszt warownych zamków. Charakterystyczny dla polskich dworów XVIw. I pałaców XVIIw.
Amfilada – trakt pomieszczeń połączonych wejściami, umieszczonymi na jednej osi (na ogół identycznej z osią traktu lub równoległej do niej). Amfiladowy układ pomieszczeń stanowił element kompozycyjny wnętrza pałacowego począwszy od dojrzałego renesansu, szczególnie charakterystyczny dla barokowych i klasycystycznych wnętrz reprezentacyjnych.
Trakt – w architekturze ciąg co najmniej dwóch pomieszczeń znajdujących się na jednej osi, na ogół równoległej do osi podłużnej budynku; w zależności od liczby równoległych traktów mówimy o budynkach jedno-, dwu-, lub więcej traktowych.
Francuski styl ogrodowy – forma ogrodu rozwinięta we Francji w 2 poł. XVII w. reprezentującego typ klasycznej kompozycji ogrodu barokowego. Cechuje je jedność kompozycyjna obejmująca w układzie geometrycznym wszystkie składniki tworzące całość kompozycji przestrzennej ogrodu. Poszczególne elementy sytuowano symetrycznie wzdłuż osi wspólnej dla pałacu i ogrodu. Początek stanowiła aleja lub zespół alej oraz dziedziniec wjazdowy. Wszystkie rośliny musiały być uporządkowane, równo przycięte i kontrolowane.
Angielski styl ogrodowy – forma ogrodu krajobrazowego ukształtowana w Anglii w XVIII w. Ogrody te cechuje układ nawiązujący do piękna przyrodniczych form naturalnych, zarzucenie sztucznej regularności, wyeliminowanie linii prostej. Formy roślinne utrzymane w ich postaci naturalnej swobodnie rozrośnięte, rozmieszczone pojedynczo, w grupach nieregularnych oraz jako klomby i gaje tworzyły kulisy dla prospektów wewnątrz ogrodu, akcentowano nierówności terenu, a nawet sztucznie je tworzono, plan ogrodu stał się nieregularny, asymetryczny, swobodny.
Konsola – element architektoniczny, wspornik kamienny lub drewniany, zwykle w kształcie woluty lub esownicy, służący do podtrzymywania gzymsu balkonu, zwieńczeń okiennych i drzwiowych.
Fryz ząbkowy – ząbkowanie, denticuli – ( wyżynanie się pierwszych ząbków u małych dzieci ;p ), motyw w kształcie pasa utworzonego z prostopadłościennych ząbków, występujący w dolnej części gzymsu belkowań porządku doryckiego i korynckiego; wykonywany był w kamieniu, stiuku i drewnie
Cokół – najniższy nadziemny człon budowli lub poszczególnych elementów architektonicznych (np. kolumny, filaru, portalu), stanowiący ich podstawę konstrukcyjną lub optyczną, często wyodrębniony odmiennym materiałem, fakturą (np. boniowaniem) i osobnym gzymsem (tzw. gzymsem cokołowym). Sięga zwykle na wysokość podłogi parteru.
Bukranion – motyw dekoracyjny o kształcie czaszki byka, najczęściej płaskorzeźbiony, stosowany gł. W architekturze rzymskiej, charakterystyczny także dla architektury renesansu i klasycyzmu.
Balustrada – ażurowa ścianka parapetowa stosowana w ogrodzeniach, do zabezpieczenia mostów, schodów, tarasów, balkonów, galerii itp., do podziałów wnętrza np. w kościołach dla oddzielenia prezbiterium od nawy, do obramienia płaskiego dachu (patrz: attyka) lub w celach czysto dekoracyjnych do zwieńczenia ścian. Balustrada składa się z tralek kamiennych, drewnianych lub metalowych, połączonych u podstawy cokołem, u góry poręczą.
Tralka – balas, balaska...
Selphie