R1.TXT

SEKSUALNOĆ CZŁOWIEKA W FILOZOFII,
TEOLOGII I PRAWIE KANONICZNYM ZACHODL
DO SCHYŁKU REDNIOWIECZA

Etos seksualny redniowiecza był wynikiem chrzecijańskie^
charakteru ówczesnej filozofii oraz kocielnej proweniencji el
intelektualnych. Na rozwój tej filozofii, jak i na mentalnoć eli
znaczšcy, a w pewnych wypadkach wręcz decydujšcy wpływ mia]
ródła niechrzecijańskie - tak antyczne (greckie i rzymskie
jak i wywodzšce się z podłoża germańskiego, celtyckiego i słi
wiańskiego.

A. Filozofowie antyczni i seksualnoć

Sporód filozofów antycznych, którzy wywarli najwięks2
wpływ na zachodniš moralnoć seksualnš okresu redniowiecz;

wymienić należy: Platona (poznawanego zresztš głównie za pi
rednictwem neoplatonizmu), Arystotelesa oraz stoików. Pogišć
Platona na kontakty seksualne były doć dwuznaczne. W Uczc
przypisywał im wartoć pozytywnš jako przejawowi miłoci i el
mentowi wiecznych poszukiwań przez człowieka harmonii międli
ciałem i duszš!. Z drugiej strony z Państwa wyłania się negatywr
obraz seksualizmu, który odcišga człowieka od umiłowania m;

droci i chwyta w pułapkę zmysłowoci, z której trudno się w

1 Platon, Uczta, 189A-193E; 198A-D.

rwać. Jego jedynym dopuszczalnym zastosowaniem miała być pro-
kreacja w ramach małżeństwa. Tylko jako "produkt uboczny" tego
celu moralnie akceptowalna jest przyjemnoć seksualna. Poza
tym wszelkie celowe dowiadczanie tych przyjemnoci spotkało
się z surowym potępieniem Platona, podobnie jak homoseksu-
alizm. Stanowił on szczególne zło: po pierwsze dlatego, że jest
ukierunkowany wyłšcznie na przyjemnoć, po drugie dlatego, że
jest "niezgodny z naturš" (okrelenie to póniej zrobiło dużš ka-
rierę)2. Włanie owo niechętne podejcie do seksu zostało przejęte
przez Plotyna i innych neoplatonistów, a za ich porednictwem
znalazło oddwięk w nauczaniu Ojców Kocioła.

Arystoteles zajmował się zagadnieniami seksualnymi w kon-
tekcie dyskusji o etycznej stronie przyjemnoci. Przyjemnoci nie
były według niego wartociš samš w sobie. Zwłaszcza te o chara-
kterze cielesnym, jako wspólne dla ludzi i zwierzšt, nie mogły
należeć do wyższych wartoci życia ludzkiego. Szczególnie kryty-
cznie odnosił się do pożšdania seksualnego, gdyż pobudzało ono
całe ciało, a nie tylko poszczególne jego częci3. Podobnie jak na
przykład głód, było uczuciem niższego rzędu, ponieważ rozum grał
w nim znikomš albo zgoła żadnš rolę. Arystoteles nie potępiał mi-
łoci jako takiej. Krytycznie odnosił się jedynie do miłoci zmysłowej,
której jednym z przejawów była aktywnoć seksualna. Przychylnie
natomiast traktował miłoć chłodnš, racjonalnš i aseksualnš4.

Znaczšcy wpływ na myl póniejszego redniowiecza wywarły
poglšdy Arystotelesa na fizjologię człowieka. Filozof, w przeci-
wieństwie do Hipokratesa i jego zwolenników, kładł nacisk na
fizjologiczne różnice między mężczyznami i kobietami, przy czym
te drugie stawiał wyranie niżej. Zarazem jednak, paradoksalnie,
traktował jednych i drugie jako reprezentantów tej samej płci,
tyle że kobieta była - w wyniku słaboci nasienia ojca niejako
nie w pełni ukształtowanym mężczyznš. Żeńskie organy płciowe
uważał za "wywrócone do wewnštrz" organy męskie. Był zdania,

2 Platon, Państwo, 329C; 458C-E, Prawa, 636B-C; 836A-C; 839A-B.

3 Arystoteles, Etyka Nikomachejska, 3, 10, 18; 7, 11, 52.

4 Arystoteles, Retoryka, l, 11, 1370.

20

że do zapłodnienia wystarczy tylko męskie nasienie. Hipokrat(
czycy natomiast sšdzili, że zapłodnienie następuje w wyniku zet
nięcia się dwóch rodzajów spermy - męskiego i kobiecego. C
relacji między nimi miała zależeć płeć potomstwa5. Poglšdy szko
hipokratejskiej dominowały w medycynie pónego antyku i wcze
niejszego redniowiecza, aż do ponownego "odkrycia" Arystotele
na przełomie XII i XIII wieku.

Stoicyzm, będšcy najbardziej znaczšcš hellenistycznš szko
filozoficznš, także zajmował negatywne stanowisko wobec seks
Stoicy w ogóle odmawiali przyjemnociom większego znaczeni
Jeden z nich, Sekstus, przyrównał je nawet do włosów pod pach
czego tak banalnego, że nie wartego większego zainteresowani;

Zdaniem Zenona (około 334-262 p.n.e.), celem mšdrego człowie]
powinno być unikanie tak przyjemnoci, jak i przykroci. St;

uwolnienia od przykroci (apatheia) był jednak czym innym r
zobojętnienie. Polegał na swego rodzaju "wzniesieniu się" pon,
zwykłe doznania fizyczne, wynikajšcym z kontroli umysłu n,
namiętnociami. Stoicy uznawali stosunki seksualne za rzecz TT.
rainie obojętnš, ale sšdzili, że tracenie na nie czasu nie jest w]
ciwe dla mędrca. Należało raczej strzec się wszelkich tego ty]
niskich zainteresowań, poza niezbędnym minimum. Unikanie {
ku obowišzywało także w małżeństwie: pożšdanie własnej żo:

było równie złe, jak pożšdanie cudzej; mędrzec nawet nie powini
się podniecać widokiem własnej żony nagiej. Takie podejcie i
cišgało za sobš automatycznie promowanie wartoci dziewictw;

Mimo to Zenon postulował akceptację wolnej miłoci, co powin
rozwišzać problem cudzołóstwa. Gdy mšdry człowiek kontroli
swojš seksualnoć, swoboda obyczajów nie doprowadza do rozw
złoci i orgii. Z tego samego powodu Zenon był zwolennikiem pi;

licznego chodzenia nago8.

Jego następcy byli odmiennego zdania. Sšdzili, że życie seks
alne tak w małżeństwie, jak i poza nim, wymaga cisłych ure^

0 J. Cadden, Meanings ofSex Difference in the Middle Ages, s. 18, 19, 23-

6 Sekstus, Przeciw matematykom, 9, 73.

7 J. M. Rist, Stoic Philosophy, s. 45.

8 Tamże, s. 66.

Iowań i kontroli. Dezaprobata stoików dla współżycia cielesnego
wynikała z podobnego jak u Arystotelesa przewiadczenia, że rozum
nie bierze udziału w akcie seksualnym. Także miłoć stoicka odpo-
wiadała w przybliżeniu dzisiejszemu pojęciu miłoci platonicznej9.
Nauczanie stoików na temat moralnoci seksualnej i jej stosunku
do celów ludzkiego życia zyskało na przełomie er sporš popular-
noć wród elit intelektualnych cesarstwa rzymskiego. Wywarło
też duży wpływ na poglšdy mylicieli, wywodzšcych się z młodej
religii chrzecijańskiej.

B. Poglšdy na seksualnoć
we wczesnym chrzecijaństwie

Tematyka seksualna zajmowała stosunkowo niewielkie miej-
sce w nauczaniu Jezusa. Seks małżeński stanowił jedynie częć
agape, uczucia, jakie powinno łšczyć małżonków, i które ma w ich
zwišzku decydujšce znaczenie10. Doć wyrany był zakaz powtór-
nego małżeństwa za życia poprzedniego współmałżonka, z wyjšt-
kiem małżeństwa nieważnego". W kilku miejscach Ewangelie po-
tępiajš porneia. Słowo to, w polskich przekładach oddane jako
"wyuzdanie" lub "nierzšd", było, jak się wydaje, używane w kilku
różnych znaczeniach, najczęciej dla okrelenia współżycia z pro-
stytutkš i cudzołóstwa12. W przeciwieństwie do tradycyjnego pra-
wa żydowskiego, które uważało cudzołóstwo za przestępstwo pub-
liczne i nakazywało za nie karę mierci, Jezus uważał je za
poważny występek, ale czysto moralny, wymagajšcy wyłšcznie
moralnych sankcji13. Uważany przez Jamesa Brundage'a za jed-
nego z najważniejszych przedstawicieli rygorystycznego nurtu
moralnoci wczesnochrzecijańskiej w. Łukasz przytoczył w swo-
jej Ewangelii szereg zdań, które sugerujš mniej lub bardziej

9 Tamże, s. 81-96.

10 Mt 9, 6-9; Mk 10, 6-8.

11 Mt 9, 6-9; Mk 10, 9-12; Łk 16, 18.

12 B. Malina, Does "Porneia" Mean Fornication? s. 10-17.

13 Kpł 20, 10; Pwt 22, 22-24; J 8, 3-11.

22

otwarcie, że małżeństwo może stanowić barierę na drodze do zb
wienia, na przykład: "Jeli kto przychodzi do Mnie, a nie n
w nienawici swego ojca, matki, żony [...] to nie może być moi
uczniem"; "[...] ci, którzy okażš się godnymi przyszłego wia
i zmartwychwstania, nie będš się ani żenić, ani wychodzić za m.
[...]"14. Póniej do tych cytatów chętnie odwoływali się zwolennii
wprowadzenia obowišzkowego celibatu duchownych.

Sporód pierwszej generacji mylicieli chrzecijańskich najwię
sze zasługi w rozwoju doktryny seksualnej ma niewštpliwie 1
Paweł. Znajdował się on prawdopodobnie pod wpływem stoic
zmu. Być może wynikało to z faktu, że rodzinne miasto apostoł
Tars, było silnym orodkiem tej filozofii. Brundage zalicza go wr,
ze w. Łukaszem do głównych rygorystów młodej religii15. Paw
podzielał stoickš niechęć do przyjemnoci seksualnych i przek
nanie, że człowiek powinien się im w miarę możnoci opiera
Odrzucał jednak bardzo istotnš ideę stoików, że seks jako ta
jest neutralny moralnie. Dla niego seksualizm jest głównym ró
łem grzechu i stałš przeszkodš w życiu chrzecijańskim. Wyda
się, iż jego "stoickie" przekonanie, że pogoń za wszelkimi przyj
mnociami cielesnymi nie powinna zaprzštać uwagi człowiek
wišzało się w znacznej mierze z przewiadczeniem o bliskim ko
cu wiata i powtórnym przyjciu Chrystusa. Dlatego chrzecijan
powinien raczej przygotowywać się do nadchodzšcego dnia sšd
a nie gonić za marnociami16. Paweł wielokrotnie rzucał gron
na popełniajšcych występki seksualne: nierzšdników, cudzołożi
ków, rozwišzłych (czyli uprawiajšcych seks dla przyjemnoci), h
moseksualistów i prostytutki17. Zdecydowanie najlepsza dla chrz
cijanina byłaby całkowita abstynencja seksualna. Jeli jedni
kto nie był w stanie oprzeć się pokusom cielesnym, powini<
raczej wstšpić w zwišzek małżeński. "Lepiej jest bowiem ż
w małżeństwie, niż płonšć"18. Dzięki temu stosunki małżeńsk

14 Łk 14, 26; 20, 35; poza tym 14, 20; 18, 29.

15 J. Brundage, Law, Sex and Christian Society in Medieual Europę, s. i

16 Tamże, s. 60.

17 l Kor 6, 9; l Tym l, 10; l Tes 4, 3-7.

18 l Kor 7, 8.

mogły stać się dla osób słabszych duchem rodkiem do zbawienia.
Mimo tego pozytywnego charakteru małżeństwa, Paweł zdecydowa-
nie odradzał je wdowom i wdowcom. Stanowczo przeciwny był
rozwodom, a w ostatecznoci dopuszczał jedynie separację. Robił
tu ...