Dyplomatyka notatki.pdf

1. POJĘCIE I ZAKRES DYPLOMATYKI

Dyplom (z gr. i łac.) – podwójnie złożony (paszport) z dwóch tabliczek woskowych

wydawany przez senat rzymski kurierom cesarskim lub weteranom żołnierskim. J. Mabillon

użył tego terminu do określenia nauki o dokumencie.

Przedmiot dyplomatyki: źródło pisane o określonych cechach. Przedmiotem nie są źródła

historiograficzne (kroniki, roczniki) oraz źródła narracyjne. Przedmiotami są: źródła aktowe

będące produktem kancelarii

Zakres dyplomatyki: krytyczne badanie dokumentów. Bada się zasady powstawania

dokumentów. Bada zmiany w dokumentacji aktowej i zmiany w kancelarii jako urzędzie.

Ponadto autentyczność i fałszerstwo dokumentu, oryginał, kopia.

2. ROZWÓJ BADAŃ DYPLOMATYCZNYCH

Na początku badano niemal wyłącznie autentyczność. Archiwiści Jan Łaski, Marcin Kromer i

Jan Zamoyski szerzej patrzeli na ten problem. Później stosowano komparystykę dokumentu z

dziejami. Ogromny wkład do dyplomatyki mieli benedyktyni. W początkach XVIII w.

dyplomatykę wykładano już na uniwersytetach. Współcześnie dopiero rozszerza się metody

badawcze i wiąże się dokument z kulturą i przemianami społeczno-gospodarczymi i

politycznymi.

3. PODSTAWOWE POJĘCIA DYPLOMATYKI

Dokument służy do wykonywania posiadanych uprawnień.

Rodzaje źródeł dokumentowych:

a) dyplomy (dokumenty w sensie ścisłym) – pisemne oświadczenie sporządzone wg

obowiązujących zasad, służący jako świadectwo zaistnienia faktów prawnych.

b) listy - przekazują aktualne wiadomości określonej osobie (podstawa nowożytnej prasy); nie

zaświadczają czynności prawnych, ale w pewnych wypadkach mogą stać się przyczyną

powstawania i wykonywania uprawnień (korespondencja polityczna, majątkowa). Mandat jest

rodzajem listu, który poleca wykonać określone czynności.

c) akty - pisma powodujące uprawnienia i ich wykonywanie lub potwierdzające dany stan

prawny, ale nie przybrane w określoną formę dokumentu (koncepty, formularze, kopiarze,

regestry, inwentarze, pisma i księgi kancelaryjne, rachunkowe).

Dokument dzieli się na:

a) dyspozytywny (prawotwórczy, ustanawiający – charta, epistola, testamentum) – stwarza

nowy stan prawny i poświadcza go. Gdy przyznaje specjalne prawa lub wyjmuje spod prawa,

jest to przywilej. Może być czasowy lub wieczysty. Może być wydany tylko przez władze

ustawodawczą albo organ uprawniony przez władze ustawodawczą.

b) Poświadczeniowy (notitia, breve, memoratorium) – potwierdza stan istniejący. Jest

wiarogodnym dowodem dla sądu.

c) Pół dyspozytywny – dokument jest tylko symbolem powstawania stanu prawnego. Stan

prawny przenoszony na dokument był wykonywany pod określonymi warunkami.

Podział dokumentu ze względu na charakter dowodów w sądzie:

a) publiczny – aby go podważyć, trzeba było stwierdzić jego nieautentyczność.

Autentyczność stwierdzała pieczęć (sigillum authenticum), której mógł używać tylko

monarcha i wyżsi urzędnicy – duchowni lub notariusze publiczni.

b) prywatny – można go podważyć bez podważenia autentyczności. Nie posiada pieczęci.

Sprawca – osoba fizyczna lub prawna powodująca zaistnienie stanu prawnego określanego

przez dokument; występuję w formule actum

Odbiorca - osoba, dla której dokument wykonano; występuje w formule datum .

Wystawca – osoba stwierdzająca stan prawny i wystawiająca dokument; występuje w formule

datum.

Odbiorca zwracał się do wystawcy o wystawienie dokumentu. Następnie polecenie

sporządzenia dokumentu otrzymywała kancelaria (kanclerz, podkanclerzy). Kanclerz zlecał

notariuszowi sporządzenie minuty (brudnopisu). Pisarz sporządzający minutę stawał się

dyktatorem (szata słowna to dyktat). Dyktat mógł powstać z przepisania formuł z

wzorcowego dokumentu, z formularzy lub wiedzy dyktatora. Formularze w Polsce pojawiają

się w XIII w. Dokumentowi nadawano zazwyczaj formę dyktatu obiektywnego i nie

wymieniało się wystawcy, lub wymieniało się go w 3 osobie liczby mnogiej lub pojedynczej

w czasie teraźniejszym lub przeszłym dokonanym. Po wygotowaniu minuty nanoszono

poprawki i uzupełnienia. Następnie przekazywano ją mundatorowi (ingrossator), który

sporządzał czystopis, do którego przytwierdzano pieczęć lub składano podpisy wystawcy,

ewentualnie świadków. Kancelaria papieska sporządzała regestr takiego dokumentu.

Formy przekazu dokumentu:

- Oryginał – dokument w formie, w jakiej wyszedł od wystawcy, za jego wiedzą i z jego woli.

- Falsyfikat – chce uchodzić za coś innego, niż był w rzeczywistości. Falsyfikat

wprowadzający w błąd to fałszerstwo. Gdy zamiarów takich nie ma, lecz nieumyślnie podaje

fałszywe okoliczności powstania stanu prawnego, jest to rzekomy oryginał. Gdy dokonano

interpolacji lub podskrobań – jest to oryginał podfałszowany.

- Koncept – forma dokumentu poprzedzająca wygotowanie czystopisu (minuta).

- Kopia – może być to kopia wystawcy lub kopia odbiorcy – jest formą następującą po

wydaniu dokumentu (początkowo luźna karta, potem regestr).

- Dokumenty powtarzające (vidimus, insert)

a) vidimus (widymat lub transumpt) – potwierdzenie zgodności kopii z oryginałem (chodzi o

zabezpieczenie samego dokumentu)

b) insert – potwierdzenie zgodności kopii z oryginałem nie wyłączając zgodności treści

oryginału.

Cechy dokumentu:

- zewnętrzne – możemy je poznać tylko oglądając oryginał (materiał pisarski, format karty,

graficzne opracowanie tekstu, sposób uwierzytelniania autentyczności dokumentu, stan jego

zachowania, sposób złożenia, napisy dorsalne na marginesach).

- wewnętrzne –możemy je poznać także przez badanie kopii (formuły, z których dokument

jest zbudowany – [intytulacja, dyspozycja, koroboracja, ew. podpisy, datacja]).

Formuły dokumentu:

1. protokół

a) inwokacja – wezwanie do Boga (werbalna lub graficzna)

b) intytulacja –wymienienie imienia wystawcy połączona z formuła dewocyjną często (Dei

gracia)

c) inskrypcja – adres odbiorcy (łączą się z nią formuły salutacyjna – pozdrowienie odbiorcy i

perpetuacyjna – wyrażająca życzenie, by postanowienia dokumentu były wiecznotrwałe)

2. kontekst

a) arenga – motyw wystawienia dokumentu

b) promulgacja (publikacja, notyfikacja) – ogłoszenie woli wystawcy albo odbiorcy

dokumentu albo społeczeństwu

c) narracja – przedstawienie wydarzeń, które towarzyszyły oświadczeniu woli wystawcy i

poleceniu spisania dokumentu

d) dyspozycja – treść właściwa dokumentu określająca nowy stan prawny (formuła

pertynencyjna => wymienia części składowe darowizny)

e) klauzule nakazujące, zakazujące, zabraniające, wyjmujące lub zobowiązujące do czegoś

f) sankcja – z formułą penalną – zagrożenie karami, dla tych, którzy chcieliby naruszyć

postanowienia dokumentu

g) koroboracja – zapowiedź środków uwierzytelniających dokument

3. eschatokół

a) testacja – lista świadków lub ich podpisy (własnoręczne lub przez sekretarzy prywatnych)

b) podpisy – 1. wystawcy – werbalny albo zastępczy (przy pomocy znaku – rota, komma,

monogram); 2. podpisy urzędników kancelaryjnych potwierdzających zgodność dokumentu z

regułami kancelaryjnymi

c) Datacja – określenie miejsca i czasu powstania dokumentu. Związana z formułami actum i

datum.

d) Aprekacja – życzenie wieczności dla zdziałanej czynności prawnej (amen, fiat, feliciter).

4. HISTORIA DOKUMENTU ŚREDNIOWIECZNEGO

Dokument pochodzi z Rzymu. Rzymianie znali jedynie dokument poświadczeniowy.

Dokumenty mogące świadczyć w sądzie musiały posiadać pełną fidem publicam. Były

sporządzane przez urzędowych pisarzy tabularii. Zawodowi pisarze nosili nazwę tabelliones,

ale ich dokumenty nie mogły pełnić rolę dowodu w sądzie. Mogły uzyskać taką moc poprzez

wpisanie do akt publicznych. W państwie karolińskim dokument staje się dyspozytywny. Z

czasem we Włoszech dokument królewski przeradza się w instrument notarialny, a na

północy w dokument prywatny. W XII w. przyznano notariuszom charakter publiczny.

Znaczenia zaczynają nabierać znaki notariuszy (signum) i ich protokoły (imbrewiatura). Na

temat polskiego dokumentu zdania są podzielone. Niektórzy uważają, ze początki to X/XI w.,

inni, że XIII. W XII w. prawo kanoniczne formułuje nakaz uwierzytelniania czynności

prawnych za pomocą dokumentu. Dekret ten wydał papież Aleksander III. Do I połowy XII

w. głównie odbiorca troszczył się o dokument, później, na przełomie XII i XIII w. również

wystawca się o niego troszczy. Rangę pełnoprawnego, samodzielnego środka dowodowego

dokument zyskał w I poł. XIII w. Od tego momentu dokument rozwija się w trzech typach:

- dokument książęcy – praktycznie niepodważalny, posiadał walory jurydyczne. Duże

znaczenie pieczęci.

- dokument władz kościelnych (np. biskupi) – pełnoprawny środek sądowy ale tylko wobec

prawa kanonicznego (dotyczy wewnętrznych spraw kościelnych).

- dokument prywatny – zapewnia listę świadków, których można powołać przed sąd. Sam w

sobie przed sądem nic nie znaczy.

Od XIV w. w niektórych dokumentach znika lista świadków => dokumentom królewskim

wystarcza pieczęć. Od 1504 r. (konstytucja piotrkowska) obserwuje się zanik dokumentu

dyspozytywnego, a nawet upadek dokumentu królewskiego => ograniczenie władzy

królewskiej – chodzi tu rolę tego dokumentu, forma pozostaje nadal.

W XIV w. pojawia się dokument starościński – z racji na brak zaufania społecznego

opatrywano go licznie pieczęciami. Dopiero od połowy wieku zyskuje pełne prawa.

Pełnoprawnym środkiem dowodowym są natomiast dokumenty sądów ziemskich

zaopatrywany pieczęcią sędziego i podsęka. Z czasem wypiera go księga wpisów. (XV w.)

Dokument władz i sądów miejskich (XIV-XVI w.) miał zastosowanie tylko w ramach prawa

miejskiego. Dokument kościelny był traktowany przez prawo polskie jako dokument

prywatny, toteż nie miał mocy dowodu sądowego. Dopiero notariaty publiczne nadawały

dokumentowi prawo dowodu sądowego. Notariat publiczny początkowo miał prawo

mianować cesarz lub papież. Z czasem np. Akademia Zamojska uzyskała takie uprawnienia.

Dokument taki miał charakter wyłącznie poświadczeniowy.

5. POLSKA KANCELARIA MONARSZA

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: