TOPOSY, ARCHETYPY, MITY A LITERATURA.pdf

dr Monika Stankiewicz-Kopeć

Kulturoznawstwo, rok II, studia niestacjonarne

TOPOSY, ARCHETYPY, MITY A LITERATURA cz. II

Dzisiejszy wykład będzie kontynuacją poprzedniego, którego temat brzmiał „Toposy,

archetypy, mity a literatura” . Jak wspomniałam, zajęcia dotyczące wspomnianej kwestii

zaplanowałam na cykl, któremu poświęcę dwa kolejne wykłady.

Na ostatnim wykładzie otrzymali Państwo pewną bazę teoretyczną; m.in.

wyjaśniliśmy pojęcia toposu, archetypu, mitu, przypomnieliśmy główne toposy antyczne

(grecko-rzymskie) i biblijne.

Jak Państwo pamiętają, wyeksponowaliśmy przede wszystkim kwestię mitu - niejako

nadrzędną w stosunku do pozostałych. Przypomnieliśmy najwaŜniejsze koncepcje mitu (np.

psychoanalityczna, strukturalna, funkcjonalna), rozmawialiśmy o funkcjach mitów w czasach

antycznych i porównywaliśmy je z rolą mitów w czasach współczesnych (literatura, film,

reklama, polityka). Mówiliśmy o XX-wiecznych mitach socjopolitycznych (m.in. o micie

przywódcy, wodza) i ich znaczeniu oraz o zagroŜeniach jakie przyniosły (faszyzm,

komunizm).

Na dzisiejszych zajęciach skupię się juŜ wyłącznie na relacjach między mitami,

toposami, archetypami a literaturą. Przykładów dostarczy nam przede wszystkim literatura

polska róŜnych epok. Ograniczę się do mitów antycznych (rzymsko-greckich). Dzisiaj nie

będę mówiła o mitach oraz toposach biblijnych, które dla nas chrześcijan stanowią sferę

sacrum . Kwestii literatura – Biblia poświęcę osobny wykład.

***

Chciałam podkreślić, Ŝe inspiracje mitologiczne w literaturze wcale nie muszą polegać

na bezpośrednich nawiązaniach do konkretnych mitów, na przywoływaniu nazw miejsc czy

postaci mitologicznych. Mogą natomiast dotyczyć kwestii szerszych, takich jak:

- mityzacja ś wiata czyli nadawanie cech mitycznych poszczególnym składnikom

świata, uniezwyklenie go, „zaczarowanie” (jako opozycja do Weberowskiego „odczarowania

świata”). Z tym związany jest zabieg mityzacji czasu i przestrzeni oraz kreowanie nowych

mitów .

- my ś lenie mityczne (magiczne, symboliczne) - uogólniając, to taki sposób

rozumowania, który opiera się na przeświadczeniu, Ŝe Ŝycie jest tajemnicą, a poszczególne

wydarzenia mają charakter niewyjaśniany poniewaŜ ich sprawcą jest świat nadnaturalny. To

tłumaczenie zjawisk przyrody działaniem bogów, mieszanie snu i jawy, wiara, Ŝe świat

zamieszkują ludzie i istoty nadprzyrodzone. Myślenie mityczne polega na przypisywaniu

głębszego sensu pewnym przedmiotom, zdarzeniom, miejscom, przez co urastają do rangi

symbolu (por. ostatni wykład - uwagi M. Eliadego, E. Cassirera, E. Mieletinskiego). Taki

rodzaj myślenia jest charakterystyczny dla cywilizacji pierwotnych, dzieci, schizofreników.

Niekiedy dodaje się tutaj jeszcze poetów, o których Platon mawiał, Ŝe są opętani „boskim

szałem”, ale o tym później.

- obecno ś ci poszczególnych toposów, archetypów (symboli archetypicznych),

archemitów (Przypominam: pod nazwą toposów współcześnie rozumiemy powtarzające się

w literaturze i sztuce danej kultury odwieczne motywy i tematy; archetypy to według C.G.

Junga pierwowzory postaw i zachowań tkwiące w nieświdomości zbiorowej, wspólne

wszystkim ludziom niezaleŜnie od róŜnic etnicznych i historycznych, zaś według N. Frye’a to

motywy powtarzające się w kulturze; z kolei archemit to prawzorzec fabularny, wspólny

mianownik dla mitów róŜnych kultur, np.: archemit poszukiwania, odnowy przez śmierć,

rywalizacji rodzeństwa),

- odwołania mogą dotyczyć takŜe j ę zyka utworu, stylistyki, narracji, wreszcie

gatunków literackich mających związek z mitem (np.: epos, dramat, przypowieść, baśń).

Dokładnie kwestię tę omówił prof. Henryk Markiewicz w tekście, który poleciłam Państwu

przeczytać Literatura a mity [w:] Literaturoznawstwo i jego s ą siedztwo – dlatego teraz

ograniczyłam się jedynie do wymienienia poszczególnych elementów.

Przypominam, odwołania do mitologii mogą mieć rozmaity charakter; akceptowania

mitów, tworzenia kreacji na wzór mitów (mitologizacja), dyskusji z mitami (remitologizacja),

a nawet ich obalania (demitologizacja). O tym wspominałam Państwu juŜ na ostatnim

wykładzie przy okazji charakteryzowania jednej z dwudziestowiecznych metod

interpretacyjnych, zajmującej się badaniem obecności mitu w tekstach literackich tzw.

metody archetypiczno-mitograficznej (jej twórcy to: Maud Bodkin, Northrop Frye).

Zanim przejdę do omawiania poszczególnych tekstów literackich w kontekście

metody archetypiczno-mitograficznej, chciałam zwrócić Państwa uwagę na

niebezpieczeństwa wynikające ze zbyt rygorystycznego stosowania tej metody

interpretacyjnej. Przede wszystkim taka interpretacja upodabnia do siebie wszystkie utwory

nawiązujące do tego samego archemitu (np. archemitu podróŜy). W tym kontekście kaŜdy

utwór oparty na mitycznym schemacie podróŜy moŜna czytać jako opowieść o Ŝyciu losie,

doświadczeniu, poszukiwaniu, wtajemniczeniu, inicjacji, poznaniu. MoŜe to prowadzić do

sytuacji absurdalnych, kiedy np. opisana w tekście literackim zwyczajna wycieczka w góry

będzie odczytywana jako symboliczna opowieść o zmaganiach z losem, wtajemniczeniu,

poszukiwaniu prawdy o sobie i świecie.

Kolejna wątpliwość związana jest z wartościowaniem dzieła literackiego. Czytelnik,

moŜe odnieść mylne wraŜenie, Ŝe juŜ sama obecność w tekście literackim archemitu, toposu,

archetypu w pewien sposób uwzniośla utwór. Tym samym tworzy iluzję jego pozytywnej

wartości. To pułapka, bowiem naleŜy pamiętać, Ŝe obecność schematu mitycznego wcale nie

przesądza o wartości dzieła. Ani mity, ani mityczne toposy pojawiające się w utworze nie

zmienią literackiego kiczu w arcydzieło! W tym miejscu naleŜy pamiętać o procesie

konwencjonalizacji, który nie omija takŜe toposów mitycznych.

Stąd wypływa kolejne niebezpieczeństwo; redukcja do jednego poziomu kiczu i

arcydzieła. Jako przykład podam popularną współcześnie (głównie wśród młodzieŜy) prozę

Paulo Coelho (ur. 1947 brazylijski pisarz i poeta). Jedna z najpopularniejszych jego powieści

Alchemik oparta jest na archemicie podróŜy - poszukiwania. Autor nie tylko nawiązuje wprost

do mitów, ale teŜ sugeruje, Ŝe sam tworzy szczególnego rodzaju mit (język, narracja,

stylistyka, mityzacja czasu i przestrzeni). Jednak czy to wystarczy aby uznać ten konkretny

utwór za arcydzieło?

***

Mając na uwadze powyŜsze zastrzeŜenia, moŜna zaryzykować spojrzenie na literaturę

jako na swoistą grę z mitami i toposami (powroty do mitów, przetwarzanie mitycznych

toposów, interpretacje, reinterpretacje, obalanie mitów, tworzenie nowych). Podkreślał to juŜ

Ernst Robert Curtius (1886-1956), wspomniany na ostatnich zajęciach, autor

monumentalnego dzieła Literatura europejska i łaci ń skie ś redniowiecze (wyd.1948), który

wyeksponował ciągłość i wspólnotę kultury europejskiej zamykającej się w obrębie tych

samych toposów. Zresztą, jak juŜ Państwu wiadomo, Curtius wprowadził nowoczesne

rozumienie toposu dotąd funkcjonującego przede wszystkim na gruncie retoryki.

Omawiając stosunek do mitów polskich autorów z róŜnych epok, zdecydowałam się

na układ chronologiczny. Ułatwi to Państwu prześledzenie obecności antycznej topiki w

literaturze polskiej, umoŜliwi porównanie funkcji jaką wyznaczyły mitom i toposom

poszczególne epoki (funkcje estetyczne, dydaktyczno-moralizatorskie, poznawcze,

rozrywkowe, ideologiczne: patriotyczne), pozwoli zwrócić uwagę na zaleŜności owych

funkcji od takich czynników jak np.: światopogląd epoki, prądy filozoficzne, sytuacja

polityczno-społeczna.

Dzisiejszy wykład poświęcę literaturze najdawniejszej – tzw. okresowi

staropolskiemu, w skład którego wchodzą trzy epoki: średniowiecze renesans i barok.

Ś REDNIOWIECZE

W dziejach kultury europejskiej średniowiecze obejmowało ok. 1000 lat. JuŜ choćby

ten fakt wskazuje na niezwykłe zróŜnicowanie epoki. Początki średniowiecza ( media

tempora ) wiąŜą się z datą upadku cesarstwa Zachodnio Rzymskiego w 476 r. – oczywiście

data jest symboliczna jak w większości przypadków jeśli chodzi o granice poszczególnych

epok. Koniec wiąŜe się z kilkoma datami: 1450 – wynalazek druku przez J. Gutenberga, 1453

– upadek Cesarstwa Bizantyjskiego, 1492 – lądowanie Kolumba w Ameryce.

Polskie średniowiecze nie stworzyło wielkiej literatury, chociaŜ juŜ wtedy zaczęły

pojawiać się pierwsze utwory pisane w języku polskim (staropolskim). 1 Charakterystyczną

cechą literatury średniowiecznej jest jej szczególne zaangaŜowanie w kwestie religijne,

świeckie, duchowe, społeczne. Generalizując; literatura średniowieczna słuŜyła określonym

celom: pouczeniu, potępieniu zła, afirmacji dobra, wskazywaniu wzorców osobowych –tzw.

literatura parenetyczna (istniała jednak takŜe literatura "rozrywkowo-prześmiewcza").

Panuje przekonanie, Ŝe średniowiecze zdecydowanie odcinało się od antyku.

Rzeczywiście, w średniowieczu, mity antyczne zazwyczaj uwaŜano za relikty pogańskie. Nie

oznacza to jednak wcale, przestały one inspirować kulturę średniowieczną. W poezji wieków

średnich (francuskiej, angielskiej) pojawia się np. mit trojański, którego podstawowym

1 Przypominam: wówczas obok kronik pisanych głównie po łacinie (Gall Anonim XII w, Wincenty Kadłubek

XIII, Janko z Czarnkowa koniec XIV w, Jan Długosz XV w.) powstawały pierwsze polskie utwory o charakterze

religijnym (np. psałterze, czyli zbiory psalmów). W tej chwili ograniczę się jedynie do wymienienia niektórych

tytułów, utwory te zostaną omówione na wykładzie poświęconym relacjom Biblia a literatura polska.

Najstarszymi średniowiecznymi zabytkami pisanymi w języku polskim są m.in.: Kazania ś wi ę tokrzyskie (XIV

w.), Psałterz floria ń ski (koniec XIV w.) zawierający teksty w języku polskim, łacińskim i niemieckim,

Bogurodzica (XV/XVI w) - najstarszy znany drukowany tekst poetycki w języku polskim, Biblia królowej Zofii

(lata pięćdziesiąte XV w.) - najstarsze tłumaczenie Starego Testamentu na język polski, Psałterz puławski

(XV/XVI w). W średniowieczu powstały takŜe inne utwory, m.in.: O zachowaniu si ę przy stole (XV w.), Lament

ś wi ę tokrzyski (XV w.), Rozmowa mistrza Polikarpa ze Ś mierci ą (XV w.), Legenda o ś wi ę tym Aleksym (XV w).

źródłem w tym wypadku była nie Iliada Homera ale Eneida Wergiliusza – poety ukochanego

przez średniowiecze. W średniowieczu mit trojański niekiedy bywał adaptowany na potrzeby

państwowe - dla podkreślenia staroŜytności danego państwa. W literaturze angielskiej

pojawiają się próby wywiedzenia własnej historii od Troi. Napisany w XIV w. angielski

poemat zatytułowany Sir Gawain and the Green Knight ( Pan Gawein i Zielony Rycerz ),

mimo iŜ opisuje wydarzenie, które zaszło na dworze króla Artura, to zaczyna się od wzmianki

o Troi. Za sprawą Eneasza Troja jest tu praojczyzną Rzymian, z kolei od prawnuka Eneasza,

Feliksa Brutusa, wywodzi swą nazwę wyspa, zwana Brytanią. Chodzi tutaj o etymologię

opierającą się na podobnym brzmieniu imion: Brutus - Britannia.

Średniowiecze inspirują wywodzące się z antyku alegorie m.in.: Piękno, Dobro,

Sprawiedliwość, Fortuna (przypominam, alegoria to obraz mający poza znaczeniem

dosłownym takŜe jednoznaczny sens metaforyczny utrwalony przez konwencję).

Prawdą jest, Ŝe średniowiecze odwołuje się przede wszystkim do topiki biblijnej,

jednak naleŜy pamiętać, Ŝe wieki średnie często łączą antyczne wyobraŜenia mitologiczne z

chrześcijańskimi. Kultura średniowiecza w swoisty sposób przekształcała antyczną mitologię,

dostosowując jej poszczególne elementy do chrześcijańskiego światopoglądu epoki. Z tych

chrześcijańskich naleciałości będzie próbowała oczyścić antyk następna epoka – renesans.

Wreszcie, średniowiecze tworzy własną mitologię. Na bazie pradawnego archemitu podróŜy,

czy archetypu bohatera powstają np. staroangielskie legendy arturiańskie, starogermański cykl

o Nibelungach. Prastare opowieści o bohaterach przyjmują postać rycerskich eposów,

sławiących wyidealizowanych rycerzy zmagających się ze złem tego świata.

Co istotne, z czasem sama epoka średniowiecza stała się ofiarą negatywnej

mitologizacji. Wiek XVIII - oświecenie – epoka racjonalizmu, deizmu, empiryzmu, stworzyło

mit „ciemnego średniowiecza” – fanatycznego, zacofanego i okrutnego. Mimo Ŝe mediewiści

wypowiedzieli mu wojnę, mit ten (przekształcony w stereotyp) do dzisiaj pokutuje w

rozmaitych podręcznikach i opracowaniach. Patrzenie na wieki średnie przez pryzmat mitu

ciemnego średniowiecza, zubaŜa i marginalizuje wkład tej epoki w rozwój kultury

europejskiej. A przecieŜ to właśnie wówczas tworzyły się zręby kultury i cywilizacji

europejskiej; rozwijała się filozofia (augustianizm, tomizm), filologia, powstawały

uniwersytety (ok. 40 w róŜnych miejscach Europy, w tym takŜe w Krakowie).

Wraz z końcem średniowiecza zaczyna się nowoŜytność, następuje proces

racjonalizacji, który XIX wieczny filozof Max Weber nazwał „odczarowywaniem świata”.

Od tego czasu nauka stopniowo wypiera myślenie magiczne. Na skutek rozwoju cywilizacji

świat zaczyna jawić się jako uporządkowany i pozbawiony niezwykłości. Z tego punktu

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: