Problemy w likwidacji szkody w pojeździe(1).pdf

Problemy w likwidacji szkody w pojeździe

MARCIN WOJTKOWIAK

Problemy w likwidacji szkody w pojeździe

z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów

mechanicznych

Likwidacja szkody powstałej w następstwie uszkodzenia pojazdu w ramach ubezpieczenia

OC posiadaczy pojazdów mechanicznych stanowi problem często podejmowany w dok-

trynie i orzecznictwie. Niniejszy artykuł podejmuje problematykę naprawienia szkody rzeczy-

wistej (straty). Z uwagi na zastosowanie ogólnego prawa odszkodowawczego do odpo-

wiedzialności odszkodowawczej ubezpieczyciela, podstawowego znaczenia nabiera właści-

we zdefiniowanie pojęcia straty. W zależności od stanu faktycznego, stratę może stanowić

ubytek wartości rynkowej pojazdu lub poniesione koszty restytucji. Obowiązek naprawienia

szkody powstaje już w chwili jej wyrządzenia, co jednak nie powoduje, iż ma ona charakter

obiektywny. Działania poszkodowanego przekładają się bezpośrednio na stan jego akty-

wów, tym samym decydując o dynamicznym charakterze szkody. Z tego powodu straty nie

można określić w sposób obiektywny, bez odnoszenia się do faktycznego działania poszko-

dowanego. Stosowana powszechnie w praktyce ubezpieczeniowej kosztorysowa metoda

ustalania odszkodowania stanowi wadliwą obiektywizację szkody.

Wstęp

Rozwój rynku motoryzacyjnego w Polsce, a w konsekwencji wzrost natężenia ruchu

drogowego, spotęgował dyskusje i wątpliwości związane z instytucją odpowiedzial-

ności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych 1 za szkody wyrządzone w związku

z ruchem tych pojazdów.

Niniejszy artykuł koncentruje się na problemie likwidacji szkody rzeczywistej (straty)

powstałej w następstwie uszkodzenia pojazdu, w ramach obowiązkowego ubezpie-

czenia OC p.p.m. W związku z obligatoryjnością umowy ubezpieczenia OC p.p.m., jak

również akcesoryjnym charakterem odpowiedzialności ubezpieczyciela i instytucją actio

1. Dalej w skrócie: OC p.p.m.

– 77 –

Wiadomości Ubezpieczeniowe 1/2010

directa 2 , zagadnienie to dotyczy bezpośrednio poszkodowanego oraz ubezpieczyciela.

Dodatkowo, artykuł prezentuje wątpliwości autora dotyczące zasadności przywoływa-

nych w orzecznictwie oraz stosowanych w praktyce likwidacyjnej sposobów ustalenia

wysokości należnego odszkodowania.

Ogólne zasady prawa odszkodowawczego

Punktem wyjścia do dalszych rozważań jest określenie, czym jest szkoda na gruncie

prawa cywilnego. Z braku definicji legalnej, należy odwołać się zwłaszcza do orzeczni-

ctwa sądowego. Szkodę w znaczeniu prawnym, określa się jako zmniejszenie (niepo-

większenie) aktywów lub zwiększenie pasywów osoby poszkodowanej 3 , niekiedy obej-

mując tym pojęciem także uszczerbek w dobrach niemajątkowych 4 . Szkoda na mieniu

dotyczy bezpośrednio składników majątku poszkodowanego i obejmuje:

1) stratę ( damnum emergens ), czyli rzeczywistą zmianę majątku poszkodowanego,

polegającą za zmniejszeniu się aktywów lub zwiększeniu pasywów,

2) utracone korzyści ( lucrum cessans ), które polegają na niepowiększeniu się akty-

wów, które miałyby miejsce, gdyby nie działanie zdarzenia szkodzącego 5 .

Zmiany aktywów lub pasywów należy odnosić do stricte rachunkowego aspektu,

tzn. powinny być interpretowane jako wartości. Skutkiem tak rozumianego pojęcia szko-

dy jest ustalanie jej rozmiaru metodą dyferencyjną (zwaną także różnicową). Polega

ona na ustaleniu różnicy pomiędzy stanem majątku istniejącym po zajściu zdarzenia

szkodzącego a stanem poprzednim i hipotetycznym. Jeszcze ściślej rzecz ujmując, po-

równywane są dwa stany majątku rozumianego jako zbiór powiązanych ze sobą praw

i obowiązków majątkowych 6 .

Poza szkodą pierwotną (powstałą wbrew woli poszkodowanego; w przypadku

uszkodzenia pojazdu będzie to utrata jego wartości) do pojęcia straty należy zaliczyć

zmniejszenie aktywów dokonane z woli poszkodowanego, ale w bezpośrednim, uza-

2. Patrz m.in. E. Kowalewski, Istota ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej , „Prawo

Asekuracyjne”, nr 3 (32), 2002 r; M. Serwach, Ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej

w świetle proponowanych zmian przepisów kodeksu cywilnego o umowie ubezpieczenia ,

„Prawo Asekuracyjne”, nr 2 (47), 2006 r.,.; M. Orlicki, Umowa ubezpieczenia w: „Umowy

w obrocie gospodarczym” pod red. A. Kocha, J. Napierały, Zakamycze 2006, s. 172,

A. Raczyński, Z asada akcesoryjności actio directa w świetle nowelizacji przepisów Kodeksu cy-

wilnego o umowie ubezpieczenia , „Rozprawy Ubezpieczeniowe”, nr 1(4), 2008 r.

3. Por. np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 1963 r., sygn. III PO 31/63, OSNC 1964,

nr 7-8, poz. 128; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 1994 r., sygn. III CZP 25/94,

OSNC 1994, nr 10, poz. 188; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2001 r., sygn. III

CZP 68/01, OSNC 2002, nr 6, poz. 74; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 2002 r., sygn.

V CKN 1273/00, Izba Cywilna 2002, nr 12, s. 40; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 czerwca

2003 r., sygn. V CKN 308/01, niepubl.

4. Z. Banaszczyk w: „Kodeks cywilny. Komentarz”, t. I pod red. K. Pietrzykowskiego, Wydawnictwo

C.H.Beck, Warszawa 2004, s. 812, wraz z przywołaną literaturą. Jako przykład przeciwnego

stanowiska warto przywołać chociażby W. Warkałłę, który twierdzi, iż przez „szkodę rozumie się

jedynie uszczerbek, którego doznał poszkodowany w swych dobrach majątkowych” (patrz:

Odpowiedzialność odszkodowawcza – funkcje, rodzaje, granice , Warszawa, 1972, s. 125-126).

5. Ibidem, s. 814.

6. Por. A. Duży, Dyferencyjna metoda ustalenia wysokości szkody , „Państwo i Prawo”, nr 10, 1993 r.

– 78 –

Problemy w likwidacji szkody w pojeździe

sadnionym związku z uprzednio wyrządzoną szkodą, zmniejszaniem lub ograniczaniem

jej rozmiarów. Mowa tu o wydatkach i nakładach, które powinny być uznane przynaj-

mniej za szkodę pośrednią w rozumieniu art. 361 kodeksu cywilnego 7 . Podział ten jest

bardzo istotny, gdyż determinuje zakres obowiązku odszkodowawczego ubezpieczy-

ciela (w ramach OC p.p.m.) wynikającego z uszkodzenia pojazdu.

Sposób naprawienia szkody określa art. 363 par. 1 kodeksu cywilnego 8 . Ustawo-

dawca daje poszkodowanemu prawo wyboru sposobu naprawienia szkody (zobowią-

zanie przemienne) pomiędzy restytucją naturalną (przywrócenie stanu poprzedniego) 9

a zapłatą odszkodowania. W razie nadmiernych trudności lub kosztów, albo w przy-

padku niemożności przywrócenia stanu poprzedniego, roszczenie poszkodowanego

ogranicza się do odszkodowania.

KC wprowadza zasadę pełnego odszkodowania, co oznacza, iż powinno ono

odpowiadać wysokości doznanej przez poszkodowanego szkody, rekompensując tym

samym uszczerbek w prawnie chronionych interesach 10 . Odszkodowanie powinno ściśle

odpowiadać rozmiarom szkody – nie może być wyższe bądź od niej 11 niższe. Jako

miernik wartości wskazuje się w szczególności na wartość rynkową ( pretium com-

mune ) 12 i na tej podstawie powinna być szacowana wysokość szkody powstałej w na-

stępstwie uszkodzenia pojazdu.

Odszkodowanie musi przywrócić ekonomiczny stan majątku poszkodowanego,

a ewentualna restytucja naturalna powinna być temu celowi podporządkowana 13 .

Sposób naprawienia szkody przez ubezpieczyciela

Swoboda kontraktowa stron w obowiązkowym ubezpieczeniu OC p.p.m. jest ograni-

czona, zaś szczególnym tego wyrazem jest stosowanie przy naprawieniu szkody reguł

ogólnocywilistycznych 14 . Odnośnie sposobu naprawienia szkody poszkodowany nie dys-

ponuje jednak możliwością wyboru. Art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r.

o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Pol-

skim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych 15 , mówi o należnym od ubezpieczyciela

7. M. Kaliński, Zasada odszkodowania w ubezpieczeniach gospodarczych (cz. 1), „Prawo

Asekuracyjne”, nr 1 (30), 2002 r. wraz z przywołana tam literaturą.

8. Ustawa z dnia 24 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm. – dalej

w skrócie: KC.

9. Co w przypadku pojazdu mechanicznego oznaczać będzie jego naprawę lub zakup nowego.

10. K. Zagrobelny w: K odeks cywilny. Komentarz pod red. E. Gniewka, Wydawnictwo C.H.Beck,

Warszawa 2006, s. 539.

11. G. Bieniek, Odpowiedzialność cywilna za wypadki drogowe na tle obowiązkowych ubez-

pieczeń komunikacyjnych , Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1983, s. 77.

12. Por. W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2007,

s. 104-105.

13. Por. M. Kaliński, Zasada odszkodowania w ubezpieczeniach gospodarczych (cz. 2), „Prawo

Asekuracyjne”, nr 2 (31), 2002 r. wraz z przywołaną tam literaturą.

14. J. Orlicka, Wybrane problemy finansowania przez ubezpieczycieli OC i AC napraw pojazdów

w: „Aktualne problemy ubezpieczeń komunikacyjnych” pod red. A. Kocha, Wydawnictwo

C. H. Beck, Warszawa 2008, s. 104.

15. Dz. U. Nr 124, poz. 1152 z późn. zm.

– 79 –

Wiadomości Ubezpieczeniowe 1/2010

odszkodowaniu (a zatem świadczeniu pieniężnym). Podobne ograniczenie wynika z art.

822 par. 1 KC, który określa świadczenie ubezpieczyciela z umowy ubezpieczenia odpo-

wiedzialności cywilnej, jako zapłatę określonego w umowie odszkodowania.

Podkreślenia wymaga, iż pieniężna postać świadczenia ubezpieczyciela (w szczegól-

ności świadczenia odpowiadającego wysokości kosztów naprawy pojazdu) budzi

w doktrynie oraz orzecznictwie wątpliwości co do charakteru (rodzaju) naprawienia

szkody (zgodnie z art. 363 par. 1 KC) 16 . Problem ten, z racji ograniczonej objętości wy-

wodu, nie będzie przedmiotem analizy.

Granica opłacalności naprawy pojazdu

Powszechnie ugruntował się w praktyce i orzecznictwie pogląd, iż granicą opłacal-

ności naprawy pojazdu w ubezpieczeniu OC p.p.m. jest jego wartość rynkowa w stanie

sprzed szkody. Tym samym, dla zwolenników takiego poglądu, wystarczającym

warunkiem uznania kosztów naprawy pojazdu za nadmierne w rozumieniu art. 363

par. 1 jest przekroczenie przez nie wartości rynkowej pojazdu. Jeżeli koszt naprawy nie

przekracza tej granicy, naprawę można uznać za ekonomicznie uzasadnioną 17 .

Takie rozumowanie zdaje się nie dostrzegać celu, jakiemu ma służyć naprawa pojaz-

du. Naprawienie szkody może następować poprzez restytucję naturalną (względnie

zapłatę kwoty odpowiadającej restytucji), ale nie jest ona celem, gdyż może nie do-

prowadzić do naprawienia całości szkody. Poprzez restytucję bezpośrednio likwidowany

jest uszczerbek rzeczowy (który szkodą nie jest), a pośrednio uszczerbek w majątku po-

szkodowanego (czyli naprawiana jest szkoda). Można wysnuć wniosek, iż zakres resty-

tucji jest sprawą drugorzędną. Skoro bowiem można dokonać wymiany częściowo zu-

żytych uszkodzonych części pojazdu na nowe, ale z uwzględnieniem wzrostu wartości

pojazdu po takiej naprawie 18 , to przywrócenie pojazdu do stanu sprzed szkody, jest

16. Patrz szeroko na ten temat: B. Janiszewska, Nadmierne koszty restytucji a odpowiedzialność

ubezpieczyciela za tzw. szkody komunikacyjne w: „Studia Iuridica”, tom. 47. Z problematyki

odpowiedzialności za szkodę pod red. G. Bałtruszajtys, Wydawnictwo Uniwersytetu War-

szawskiego, Warszawa 2007, s. 43-64.

17. Por. np. M. Więcko, B. Wolińska w: „Ubezpieczenia komunikacyjne” pod red. S. Rogowskiego,

Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2008., s. 84; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia

1988 r., sygn. I CR 280/88, niepubl.; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 2002 r., sygn.

V CKN 903/00, OSNC 2003, nr 1, poz. 15; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 sty-

cznia 2006 r., sygn. III CZP 76/05, niepubl.

18. Patrz: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 1981 r., sygn. I CR 17/81, OSNC 1981, nr 10,

poz. 199: „Jeżeli poszkodowany wybrał przywrócenie stanu poprzedniego przez naprawę

uszkodzonego pojazdu, świadczenia zakładu ubezpieczeń (…) obejmują pełny koszt naprawy

uszkodzeń spowodowanych wypadkiem, pomniejszony o kwotę odpowiadającą wzrostowi

wartości pojazdu w następstwie naprawy w stosunku do jego wartości w dniu wypadku, jeżeli

taki wzrost nastąpił”; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 czerwca 2003 r., sygn. V CKN 308/01,

niepubl.: „Osoba odpowiedzialna jest zobowiązana zwrócić poszkodowanemu wszelkie ce-

lowe i ekonomicznie uzasadnione wydatki poniesione w celu przywrócenia poprzedniego

stanu samochodu, do których należą koszty nowych części i innych materiałów (...) Jeżeli

poszkodowany wybrał restytucję, a skutkiem naprawy nastąpił wzrost wartości samochodu, to

świadczenie ubezpieczyciela obejmuje pełny koszt naprawy pomniejszony o wzrost wartości

samochodu”.

– 80 –

Problemy w likwidacji szkody w pojeździe

podporządkowane wartości rynkowej pojazdu (analogicznie argumentem przeciwko

montażowi części nieoryginalnych w miejsce oryginalnych jest spadek wartości hand-

lowej pojazdu po tak dokonanej naprawie) 19 , a zatem od ekonomicznego wymiaru

szkody. Jako przykład można podać naturalną w uwarunkowaniach rynkowych sytu-

ację, w której pojazd po naprawie co prawda odzyskał pełną użyteczność techniczną,

ale nie odzyskał pełnej wartości rynkowej (handlowej), jaką posiadał przed zajściem

szkody 20 . Tym samym, z punktu widzenia art. 361 par. 2 szkoda nie została naprawiona.

Naprawa pojazdu tylko w pewnej części przywróciła wartość majątku (aktywów) po-

szkodowanego, jaki posiadał on przed zajściem zdarzenia szkodowego. Wskazywane

wyżej orzeczenia sądów zdają się potwierdzać, iż by mówić o naprawieniu szkody, na-

leży odnosić się do wartości handlowej pojazdu sprzed i po szkodzie.

W takiej sytuacji, zgodnie z zasadą pełnego odszkodowania, poszkodowany ma

prawo rościć o zwrot utraconej wartości handlowej pojazdu. Czy zatem naprawa, któ-

rej koszty nie przekraczają wysokości, jest zawsze ekonomiczna? Na tak postawione

pytanie należy udzielić odpowiedzi negatywnej.

W rozważaniach na temat szkody całkowitej konsekwentnie pomija się istotę in-

demnizacji w ogólnym prawie odszkodowawczym, ograniczając zasadność (ekono-

miczność) restytucji naturalnej pojazdu do odpowiedniej wysokości kosztów naprawy.

Często porównuje się postulowaną granicę uznania szkody za całkowitą ze stosowaną

powszechnie w dobrowolnym ubezpieczeniu autocasco 21 . Pomija się natomiast jeszcze

jeden istotny czynnik, bezpośrednio wpływający na ocenę zasadności restytucji: utratę

wartości rynkowej pojazdu po naprawie. Należy bowiem uwzględnić całość skutków

związanych ze zdarzeniem szkodowym.

Po dokonaniu analizy hipotetycznego stanu majątku po naprawie pojazdu ze sta-

nem sprzed naprawy okaże się, iż wartościowa granica uzasadnionych kosztów pono-

szonych na restytucję będzie znacznie niższa niż wartość rynkowa pojazdu, gdyby do

19. W tym duchu: M. Więcko, B. Wolińska, w: op. cit. , s. 85-90.

20. Za takim podejściem generalnie opowiada się judykatura. Patrz: wyrok Sądu Najwyższego

z dnia 7 listopada 1990 r., sygn. I CR 637/90, OSP 1991., nr 7, poz. 190: „Naprawienie rzeczy

uszkodzonej nie zawsze równa się wyrównaniu szkody w rozumieniu art. 363 § 1 kc”; uchwała

Sądu Najwyższego z dnia 12 października 2001 r., sygn. III CZP 57/01, OSNC, 2002 r., nr 5, poz.

57: „Odszkodowanie za uszkodzenie samochodu może obejmować oprócz kosztów jego

naprawy także zapłatę sumy pieniężnej, odpowiadającej różnicy między wartością tego samo-

chodu przed uszkodzeniem i po naprawie”; wyrok Sądu Okręgowego w Częstochowie z dnia

28 czerwca 2005 roku, sygn. VI Ca 437/05, niepubl.: „W przypadku uszkodzenia samochodu

szkodę może stanowić także obniżenie wartości samochodu”; jako przykład poglądu odmien-

nego: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 1971 r., sygn. III CRN 450/70, OSNC, 1971 r.,

nr 11, poz. 205: „Jeżeli w wyniku naprawy przywrócono uszkodzony samochód do stanu

poprzedniego (art. 363 § 1 kc), właściciel samochodu nie może żądać zasądzenia ponadto

sumy pieniężnej odpowiadającej obniżeniu ,wartości handlowej’ samochodu”. Ciekawy wnio-

sek płynie z literalnej interpretacji art. 363 par. 1, który przewiduje alternatywę wykluczającą:

bądź przywrócenie stanu poprzedniego, bądź zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej, co z jed-

nej strony uniemożliwiałoby dodatkową dopłatę w przypadku restytucji naturalnej, z drugie

strony wymuszało wybór restytucji pieniężnej w sytuacji, gdy restytucja naturalna nie dopro-

wadzi do naprawienia szkody w pełnych rozmiarach.

21. Por. B. Chmielowiec, M. Więcko, Komu się nie opłaca? , „Miesięcznik Ubezpieczeniowy”,

marzec 2009 r.

– 81 –

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: