migracja i gender z perspektywy pracy domowej i opiekuńczej.pdf

Migracja i gender

z perspektywy pracy

domowej i opiekuńcze j

Teresa Święćkowska

Teresa Święćkowska

Migracja i gender z perspektywy pracy domowej i opiekuńczej

Gender i migracje

Podział ze względu na płeć istotnie określa wiele obszarów życia społecznego, takich jak

seksualność, rodzina, edukacja czy gospodarka, wyznacza w nich społeczne role, status i prestiż.

Jest też głęboko uwikłany w społeczny podział pracy i współkształtuje hierarchie, które z niego

wynikają. Kariera i praca zawodowa daje wyższy prestiż i więcej władzy niż praca w domu i opieka

nad dziećmi. Również praca zarobkowa, związana ze społeczną reprodukcją, zajmuje na ogół niską

pozycję w hierarchii zawodów. Profesje związane z wychowaniem przedszkolnym, wczesną

edukacją szkolną, opieką pielęgniarską czy też wiele innych usług, które są zmodyfikowanymi

tradycyjnymi zajęciami domowymi, jak gastronomia, hotelarstwo itp., nie należą do najlepiej

wynagradzanych i też nie cieszą się wysokim prestiżem. Zarówno utowarowiona, jak też

nieutowarowiona praca reprodukcyjna jest sfeminizowana. Badaczki i aktywistki feministyczne

uważają, że feminizacja i niski prestiż prac związanych ze społeczną reprodukcją jest wynikiem

niesprawiedliwego porządku genderowego, który w czasach globalnej gospodarki i migracji

również przejawia się w takiej skali.

Badaniami porządków i systemów gender zajmują się „gender studies”, czyli studia nad

kulturowym i społecznym kształtowaniem płci. Obejmują one bardzo szeroki obszar, w tym

analizy przekazów kulturowych, dyskursów, praktyk społecznych, relacji władzy czy roli

państwowych i ponadpaństwowych instytucji w procesach kształtowania płci. Obok podejścia do

gender jako zjawiska społecznego studia genderowe badają również rolę uwarunkowań

strukturalnych. Podejścia te nie wykluczają się wzajemnie, gdyż kształtowanie ról i pozycji ze

względu na płeć jest mocno zakorzenione w instytucjach społecznych. Uwarunkowania strukturalne

i instytucjonalne tworzą z jednej strony dyskursywne ramy, wyznaczające pole budowania

tożsamości, z drugiej strony kształtują zakres możliwych wyborów w ramach reżimów prawnych i

ekonomicznych.

Jednym z podejść charakterystycznych dla różnorodnych kierunków badań z zakresu gender studies

jest ukazywanie różnych wymiarów ucisku kobiet, wynikających ze strukturalnych relacji władzy i

dominacji. Obok dominacji wynikających z tradycji i kultury patriarchalnej, wiele badaczek

feministycznych wskazuje również na inne wymiary opresji, współwystępujące z patriarchalnym,

takie jak klasowy czy rasowy. Przy czym skupienie się wyłącznie na analizie ucisku niesie

niebezpieczeństwo traktowania kobiet jak ofiar i tym samym umniejszania ich podmiotowości czy

też rzeczywistej sprawczości. Z drugiej strony podejścia, które przede wszystkim skupiają się na

kwestiach podmiotowego sprawstwa i pomijają kontekst uwarunkowań strukturalnych, nie

dostrzegają cierpień kobiet, jakich doświadczają one w procesach zmagania się o podmiotowość i

sprawczość. Wiele badaczek feministycznych zajmujących się problematyką migracji próbuje

łączyć z jednej strony wielorakość i współzależność oddziaływań, a z drugiej uwzględniać rolę

kobiet jako podmiotów, a także wskazywać napięcia i sprzeczności pomiędzy uwarunkowaniami

strukturalnymi i indywidualnymi strategiami.

W genderowym podejściu do migracji ważne jest pytanie, jak relacje płci są negocjowane ponad

granicami państw oraz jak współgrają z innymi modusami kształtowania tożsamości i warunków

życia. Patricia Pessar i Sarah Mahler (2003) zaproponowały ramę teoretyczną o nazwie

„ugenderowione geografie władzy” ( Gendered Geographies of Power ), która obejmuje trzy

podstawowe bloki oddziaływania na budowanie relacji płci w procesach migracyjnych: „skalę

geograficzną”, „umiejscowienie społeczne” oraz „geometrie władzy”. Skala geograficzna ma

wskazywać na różne wymiary oddziaływania przestrzennego i społecznego w ponadnarodowym

kształtowaniu płci, takie jak np. ciało, rodzina, państwo. Ważnym pytaniem, dotyczącym tego

bloku jest to, czy te wielorakie oddziaływania w ponadnarodowej przestrzeni otwierają przed

kobietami i mężczyznami możliwości kwestionowania dominujących dyskursów i praktyk, czy też

może je utrwalają i podtrzymują oraz od czego to zależy. Autorki zwracają uwagę na dużą rolę

państwa w kształtowaniu relacji płci w ponadnarodowej przestrzeni. Również inne badaczki i

badacze zwracają uwagę, że bardzo istotnym czynnikiem kształtującym sytuację życiową i zakres

możliwości działania migrantów i migrantek jest kwestia legalności, która zasadniczo przekłada się

na egzekwowanie praw człowieka. Status bycia nielegalnym wzmacnia podatność na nadużycia ze

strony innych. Lęk tym spowodowany skazuje imigrantów na życie poza prawem i wystawia ich na

niebezpieczeństwo opresji i przemocy. W odniesieniu do kobiet migrantek zwiększa się

niebezpieczeństwo napastowania seksualnego, gwałtu, zmuszania do prostytucji. Status

nielegalności w wielu krajach wiąże się z brakiem dostępu do podstawowej opieki zdrowotnej,

edukacji oraz trudnościami w znalezieniu mieszkania (Lutz 2008). Współczesne reżimy migracyjne

wykraczają też poza granice państw, a zintegrowane systemy kontroli migracji – wprowadzane np.

przez Unię Europejską – sprawiają, że rośnie niepewność osób przybywających spoza Wspólnoty

(Święćkowska 2008).

Kolejny blok oddziaływań na kształtowanie się płci w procesach migracyjnych to „umiejscowienie

społeczne”. Odnosi się ono do pozycji osób w sieci hierarchii władzy, ukształtowanych przez

czynniki historyczne, polityczne, ekonomiczne, geograficzne czy związki pokrewieństwa.

Umiejscowienie społeczne wskazuje kontekst, w którym ludzie się rodzą i wychowują oraz

wiążące się z nim przywileje i krzywdy społeczne. Kontekst ten zazwyczaj nie przestaje działać

podczas migracji, relacje rodzinne i społecznościowe są negocjowane mimo przestrzennej

odległości. Odbywają się one często w okolicznościach zmieniających się ról społecznych, kiedy

np. migrujące za pracą kobiety stają się głównymi żywicielkami rodziny, a jednocześnie role

przypisywane im przez społeczeństwo i wspólnoty, z których się wywodzą, nadal obarczają je

główną odpowiedzialnością za wychowanie i emocjonalne bezpieczeństwo dzieci.

Trzeci blok oddziaływań „geometrie władzy” kieruje natomiast uwagę na rodzaje i stopnie

sprawczości ( agency ), które ludzie wykorzystują biorąc pod uwagę ich społeczne umiejscowienie.

Analityczna kategoria geometrii władzy wymaga nie tylko badania tego, co przepływa przez

ponadnarodowe przestrzenie, ale również tego, kto kontroluje powstawanie, zawartości i kierunki

tych przepływów. Pessar i Mahler (2003) proponują przyjrzeć się bliżej, na przykład, zjawisku

przesyłania pieniędzy, nie tylko od statystycznej ilości i częstotliwości, ale również tego, jak to

wpływa na relacje w ponadnarodowych rodzinach.

Jak wskazuje wiele badań, migrantki wyjeżdżające do prac w domach prywatnych czy też innych

usługach nacechowanych genderowo rzadko podważają hierarchie dominującego porządku płci, co

wcale nie oznacza braku sprawczości czy działań podmiotowych. Przeciwnie. Jak wynika z

obserwacji Mirjany Morokvasic, migranci, zarówno kobiety, jak i mężczyźni, polegają na

tradycyjnych relacjach i hierarchiach pomiędzy płciami i raczej starają się je wykorzystać dla

własnych celów niż je kwestionować. Są też na ogół świadomi instytucjonalnego, społeczno-

kulturowego i klasowego porządku, który otwiera przed nimi możliwości pracy za granicą i starają

się jak najlepiej je wykorzystać do realizacji własnych celów (Morokvasic 2007).

Praca domowa i opiekuńcza jest istotnym czynnikiem kształtowania płci we wszystkich blokach

„ugenderowionych geografii władzy”. Dom, który jest istotnym miejscem intensywnego

przeżywania relacji między płciami, jest też sferą ogniskującą napięcia wynikające ze zmian i

procesów ekonomicznych, społecznych i kulturowych zachodzących w społeczeństwach. Praca w

domu i praca opiekuńcza, którą tradycyjnie wykonywały i nadal w większości wykonują kobiety,

w dużym stopniu wpływa na kształtowanie tożsamości, kształtowanie ról społecznych, a także

relacji ekonomicznych i relacji władzy. W skali makro dla badaczek feministycznych ważne jest

ukazanie, jakie miejsce w ogólnym podziale pracy w gospodarkach krajowych i gospodarce

globalnej zajmuje praca domowa i opiekuńcza czy szerzej praca reprodukcyjna. Z punktu widzenia

genderowego podejścia do migracji istotne jest to, że od kilku dekad obserwuje się rosnące

zatrudnianie do prac domowych i opiekuńczych kobiet imigrantek. Zjawisko to, jak wskazuje wiele

badaczek, kształtuje nierówny podział globalnej pracy opiekuńczej, w którym uprzywilejowaną

stroną jest zachodnioeuropejska czy północnoamerykańska klasa średnia, która korzysta z

relatywnie taniej siły roboczej. „Analiza przeprowadzona zarazem na wszystkich poziomach –

makro, mezo i mikro – pokazuje, że globalizacja domowej pracy opiekuńczej to skutek szeregu

wzajemnie się dopełniających nacisków i możliwości, które wiążą się ze specyficznymi

sprzecznościami i wyzwaniami. Różnice we władzy i zasobach determinują pozycje w negocjacjach

różnych ludzi i grup, które z kolei są determinowane przez reformy i politykę makroekonomiczną,

skłaniającą się ku utrwalaniu klasowych i płciowych różnic zarówno na Północy, jak na Południu.”

( Kurian 2009: 214-215).

Globalizacja, migracja i nowe podziały pracy reprodukcyjnej

Zjawisko rosnącej migracji kobiet w ostatnich dekadach wpisuje się w kontekst globalnych zmian

gospodarczych i politycznych. Najogólniej ujmując, zmiany te przyniosły pogłębiające się

nierówności ekonomiczne pomiędzy krajami, jak też wewnątrz nich (Castells 2007). Neoliberalne

reformy oraz programy dostosowania strukturalnego, które narzucono wielu krajom rozwijającym

się, spowodowały, że pogorszyło się życie milionów kobiet, mężczyzn i dzieci. Zarządzanie

finansami i związane z nimi cięcia wydatków na edukację, służbę zdrowia i cele socjalne dotknęły

w wielu krajach szczególnie kobiety, gdyż z jednej strony oznaczały utratę pracy lub części

zarobków, gdyż zatrudnienie w sferach budżetowych jest sfeminizowane, a z drugiej strony

oznaczało wycofanie się państw ze wspierania społecznej reprodukcji, spychając te obowiązki z

powrotem na rodzinę, a w szczególności na kobiety (Brodie 2009; Ewig 2009). Rosnące

dysproporcje ekonomiczne i drastyczne pogorszenie się warunków życia wypychają kobiety i

mężczyzn z biednych regionów świata w poszukiwaniu pracy w Europie Zachodniej, Ameryce

Północnej czy w bogatych krajach Azji. O ile jednak globalizacja oznacza swobodę przekraczania

granic dla kapitału i towarów, to swoboda poruszania się ludzi zależy od ich miejsca urodzenia i

sytuacji ekonomicznej. Polityka migracyjna Unii Europejskiej, Stanów Zjednoczonych oraz innych

krajów należących do tak zwanego „pierwszego świata” wyznacza hierarchie w świecie migrantów,

a także kształtuje relacje płciowe. Badania na temat pracy opiekuńczej i domowej prowadzone w

wielu krajach świata pokazują nowy globalny system stratyfikacji i nierówności. Restrykcyjne

prawo migracyjne oraz polityka socjalna krajów rozwiniętych kształtuje obszar pracy opiekuńczej

dla migrujących kobiet, popychając je do prac intensywnie eksploatujących, o wysokim ryzyku

podatności na różne rodzaje zranień: w domach opieki, w domach klasy średniej, w sweatshopach

czy w seksbiznesie (Anderson 2000; Ehrenreich, Hochschild 2002).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: