PYTANIA EGZAMINACYJNE Z PRZEDMIOTU „MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI POLITYCZNE”
1. Geneza, istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych
Stosunki międzynarodowe:
Geneza i istota międzynarodowych stosunków politycznych:
Stosunki społeczne -> Stosunki międzynarodowe -> Międzynarodowe stosunki polityczne
Wyróżniamy również międzynarodowe stosunki gospodarcze, wojskowe, kulturalne, techniczne, naukowe, społeczne etc.
Stosunki społeczne to wszelkiego rodzaju wzajemne oddziaływania między ludźmi zorganizowanymi w większe grupy. Człowiek potrzebuje kontaktu z innymi ludźmi i m.in. to odróżnia go od zwierzęcia. Ludzie w sposób naturalny formują większe grupy: klany -> szczepy -> plemiona -> grupy etniczne -> grupy narodowe -> państwo. Państwa też nie mogą być w izolacji.
Stosunki międzynarodowe rozszerzają się w 3 wymiarach:
1. przestrzennym
2. podmiotowym
3. przedmiotowym
Przyczyny przestrzennego rozszerzania się SM od XV w.:
1. przyczyny materialne
2. chęć wywyższenia się władców, dążenie do wzrostu prestiżu
3. dociekliwość poznawcza
4. procesy globalizacyjne
Podmiotowe rozszerzanie się SM:
- państwa
- narody – od XVI wieku, Hiszpanie
- organizacje międzynarodowe – od XIX wieku, w 1815 roku powstała Unia ds. żeglugi na Renie
- podmioty transnarodowe – od II połowy XX wieku
Przedmiotowe rozszerzanie się SM, czyli płaszczyzny stosunków międzynarodowych
Ewolucja stosunków międzynarodowych:
2. Porównaj przedwestfalski i westfalski etap stosunków międzynarodowych
Etap przedwestfalski trwał od starożytności i pierwszych prób nawiązywania stosunków międzynarodowych do 24 X 1648 roku, czyli do podpisania traktatów westfalskich.
Pierwsze formalne porozumienia państw datujemy na rok 1390 p.n.e., pierwsze stosunki dyplomatyczne na rok 653 p.n.e. Za pierwszą społeczność międzynarodową można uznać grecki system miast-państw, które więcej łączyło niż dzieliło, opierały się na równowadze sił i zasadach wyprowadzanych z religii. Starożytność to również okres imperiów, można wymienić np. imperium Aleksandra Wielkiego, czy też Chiny. Imperia traktowały inne wspólnoty przedmiotowo – jako potencjalną zdobycz. Zależności imperialne budowano hierarchicznie.
Średniowiecze rządziło się własnymi zasadami:
- współistnienie władzy religijnej i świeckiej
- papież i cesarz jako najwyżsi władcy, im podlegali monarchowie
- w związku z tą zależnością państwa nie były suwerenne w obecnym rozumieniu tego pojęcia
- papież sędzią między monarchami
- płynne granice państw
- głównym spoiwem SM – religia
- słaba pozycja państwa
- brak wyraźnego podziału na wnętrze państwa i środowisko międzynarodowe
Etap westfalski, rozpoczęty podpisaniem traktatów westfalskich, zmienił zasady funkcjonowania stosunków międzynarodowych. Jego główne cechy to:
- koniec uniwersalnej wspólnoty rządzonej przez papieża
- koniec rozproszenia państwowego
- cuius regio, eius religio - prawo każdego władcy do rządzenia na własnym terytorium bez zewnętrznej ingerencji, swoboda w wyborze religii państwowej; zasada suwerennej równości państw
- suwerenność władców na swym terenie
- powstają scentralizowane państwa narodowe, niezależne, suwerenne i równe (SM – stosunki między narodami zorganizowanymi w państwa) łacina traci na znaczeniu, coraz ważniejsze są języki narodowe, tworzą się alfabety i języki pisane
- określone granice państw
- system międzynarodowy staje się systemem państwowocentrycznym
- rozwój stosunków dyplomatycznych i prawa międzynarodowego
- spoiwem SM nie jest już religia, ale prawo
- przewaga stosunków wielostronnych (multilateralnych) nad dwustronnymi (bilateralnymi)
- przenoszenie cech systemu na inne kontynenty (westernizacja, globalizacja)
- mechanizm równowagi sił (budowanie koalicji jako przeciwwagi dla mocarstw o ambicjach hegemonicznych) – charakterystyczne dla XVII i XVIII w.
3. Scharakteryzuj neowestfalski etap stosunków międzynarodowych
Nie wiadomo od kiedy można mówić o etapie neowestfalskim, niektóre cechy wystąpiły już po II wojnie, inne dopiero po zimnej wojnie. W neowestfalskim etapie SM nowe cechy współistnieją ze starymi.
Cechy:
- akceleracja zmian (przyspieszenie historyczne) – wydarzenia dzieją się coraz szybciej, dowiadujemy się o nich na bieżąco. 2 konsekwencje tego przyśpieszenia:
- prawo międzynarodowe nie nadąża za biegiem wydarzeń
- przyśpieszenie to stawia coraz większe wymagania przywódcom państw (muszą oni być 24h/dobę gotowi do podejmowania ważnych decyzji)
- wzrost ilości uczestników SM (państwowych i niepaństwowych)
- globalizacja i współzależność - przejawy globalizacji :
- włączanie do polityki zagr. państwa tego, co wcześniej należało do polityki wewnętrznej
- wzajemne zależności między państwami, które są asymetryczne. Jedno państwo jest od drugiego bardziej zależne, niż to 2 od 1.
- państwa są sobie coraz bardziej potrzebne
- Teraz państwo nie może rozwijać się tylko własnymi siłami, kwestia rozwoju jest przeniesiona na grunt międzynarodowy
- pojawienie się problemów globalnych np. problemy ekologiczne, terroryzm mnd., nielegalne migracje.
- wyścig zbrojeń – wzmożona rywalizacja między mocarstwami i innymi państwami przejawiająca się m.in. w wykorzystaniu postępu naukowo-technicznego do ilościowej i jakościowej rozbudowy środków służących prowadzeniu działań militarnych. Nowa cecha ilościowa: niemal wszystkie państwa uczestniczą w wyścigu zbrojeń, nawet państwa neutralne .Nowa cecha jakościowa: broń jądrowa, broń masowej zagłady: Atomowa, Biologiczna, Chemiczna
- rozszerzanie się pojęcia bezpieczeństwa o wymiary niemilitarne – np. bezpieczeństwo ekonomiczne, ekologiczne, społeczne…
- zmiana funkcji wojny, nowe rodzaje zorganizowanej przemocy – wojna zakazana, by wywrzeć wpływ na drugie państwo należy zastosować inne środki
- ideologizacja SM w czasie zimnej wojny, konflikt międzycywilizacyjny po jej zakończeniu (Fukuyama – koniec historii; Huntington – Zderzenie cywilizacji)
- wyłanianie się nowego ładu międzynarodowego
- kompresja czasoprzestrzeni - coraz więcej zjawisk dzieje się bez przemierzania przestrzeni w danym czasie. Teraz można oglądać w TV to, co się właśnie dzieje np. na drugiej półkuli
- deterytorializacja zjawisk i procesów oderwanie zjawisk od terytorium, na którym się dzieją np.: zanieczyszczenia środowiska, które się przemieszczają, trudno powiedzieć kto jest odpowiedzialny, np.: przepływ wiedzy, idei, pomysłów
- nie maleje zapotrzebowanie na terytorium (wzrost liczby ludności, zapotrzebowanie na surowce, produkcja żywności itp.)
- powstanie transnarodowej przestrzeni społecznej (np. prawa człowieka w skali globalnej)
- wzrost przenikalności granic państw i zacieranie się różnic między ich wnętrzem, a środowiskiem międzynarodowym, np. nielegalne migracje, współpraca międzyregionalna np. euroregiony
- glokalizacja (wzajemne warunkowanie się tego, co lokalne i tego, co globalne)
- współwystępowanie tendencji przeciwstawnych (integracja – fragmentacja, centralizacja – decentralizacja etc.)
4. Czynniki oddziałujące na stosunki międzynarodowe
1) Systematyka czynników – czynniki oddziałujące na SM możemy podzielić:
a) wg kryterium czasowego na:
- historyczne
- aktualne
- potencjalne – odzwierciedlają relacje między teraźniejszością, a przeszłością i przyszłością.
b) wg kryterium przestrzennego
- narodowe
- międzynarodowe – możemy je podzielić na podstawie ich zasięgu terytorialnego
=lokalne,
=regionalne,
=kontynentalne
=globalne
c) wg kryterium strukturalnego
- obiektywne (materialne, rzeczywiste) – czynniki naturalne (człowiek, obszar, klimat, środowisko, zasoby naturalne), czynniki stworzone przez człowieka (gospodarka, technika, systemy i partie polityczne)
- subiektywne (moralne, świadomościowe) – są to idee, poglądy, koncepcje, doktryny itp.
d) wg kryterium dynamiki i intensywności oddziaływań – czynniki obu tych grup są współzależne
- czynniki warunkujące procesy oddziaływań (mają wpływ pośredni)
geograficzne, demograficzne, narodowe, ideologiczne, religijne
- czynniki realizujące te procesy (mają wpływ bezpośredni)
ekonomiczno-techniczne, organizacyjno-społeczne, militarne, osobowościowe
2) Czynniki warunkujące procesy oddziaływań
a) Środowisko geograficzne – Położenie i ukształtowanie geograficzne terytorium i linii brzegowej państwa (jeśli takową posiada), klimat, rodzaje gleby i surowce. Cechy położenia geograficznego tak silnie rzutowały na postępowanie państw, że ukształtował się podział na państwa morskie i kontynentalne. Państwa morskie miały ograniczone wodami terytorium, za to chronione naturalnymi przeszkodami, a państwa kontynentalne dążyły do maksymalnej rozległości swego terytorium. Łatwo jest jednak popaść w skrajny determinizm tak jak np. Charles de Montesquieu, który w determinizmie geograficznym przeceniał wpływ klimatu na zjawiska polityczne i postawy społeczeństw zorganizowanych. Zwolennikami determinizmu geograficznego byli również: F.Ratzel, E. Huntington, R.W. Wheeler, J. Mackinder, A.T. Mahan, K. Haushofer (Lebensraum). Znaczenie poszczególnych elementów środowiska dla SM ulega zmianom.
b) czynnik demograficzny – w przeszłości liczba ludności pełniła rolę decydującą w określaniu potęgi państwa, a wysoki przyrost naturalny służył uzasadnieniu ekspansji terytorialnej pod pretekstem „przeludnienia”. Potęp naukowo-techniczny wpłynął na spadek znaczenia tego czynnika. Podstawą siły państwa nie jest już potencjał ludnościowy, a poziom rozwoju gospodarczego. Problemem stała się z kolei bomba demograficzna w Trzecim Świecie.
c) czynnik narodowy – podział ludzkości na państwa opiera się głównie na kryterium narodowym. Kryteriami decydującymi o przynależności narodowej są cechy o charakterze obiektywnym i subiektywnym(poczucie przynależności, świadomość narodowa). Rzadkością są państwa jednorodne narodowościowo, wielu krajach są mniejszości narodowe. Najpoważniejsza obecnie kwestia – problem kurdyjski. Sposoby rozwiązywania problemów mniejszościowych :
=zapewnianie mniejszościom ochrony pod nadzorem organizacji międzynarodowych
=przesiedlanie lub wymiana mniejszości narodowych (przesiedlenia dobrowolne lub przymusowe)
=przyznanie danej mniejszości ograniczonej autonomii przez państwo, na którego terytorium zamieszkuje
Spoistość narodowa państw wielonarodowych to czynnik w istotny sposób wzmacniający siłę państwa na arenie międzynarodowej. Problematyka narodowa to podstawa doktryn nacjonalistycznych, niekiedy zabarwionych elementami religijnymi, rasowymi, historycznymi lub ekonomicznymi. Polityka nacjonalistyczna to taka, która zakłada wspólny interes narodowy i zmierza do podporządkowania jej innych narodów.
d) czynniki ideologiczne – u ich podłoża tkwią struktury społeczno-ustrojowe państw, systemy ideologiczne i przynależność do odmiennych systemów światowych. Istnieje pluralizm ustrojowy na świecie. W rezultacie różnego postrzegania zjawisk i procesów międzynarodowych, obserwujemy ścieranie się koncepcji i programów działań dotyczących sposobów realizacji nowego międzynarodowego ładu politycznego, ekonomicznego, społecznego, kulturalnego i informacyjnego. Upadek komunizmu ograniczył rolę ideologii i ich pochodnych (doktryn) w polityce i SM. Fukuyama ogłosił nawet ideologiczny „koniec historii”. Jednakże zwycięska ideologia liberalno-demokratyczna jest poważnie kontestowana przez nowe, totalistyczne koncepcje ładu społecznego, zwłaszcza przez islamski fundamentalizm.
e) czynnik religijny – w przeszłości więź religijna odgrywała znaczącą rolę w polityce i była przyczyną solidarności jak i konfliktów. Więź religijna jest istotnym czynnikiem w formowaniu się narodów i utrzymywaniu świadomości narodowej, ale może być też gruntem, na którym kształtują się ruchy nacjonalistyczne (np. syjonizm). Obecnie czynnik religijny silniej wpływa na politykę państw słabiej rozwiniętych, jednakże nie należy zapominać o nasilaniu się nowego konfliktu, wynikającego z odmiennych wzorców i wartości cywilizacyjnych tzw. Zachodu i świata Islamu.
3) Czynniki realizujące
a) ekonomiczno-techniczne (potencjał gospodarczy państwa, postęp w nauce i technice) Potencjał gospodarczy warunkuje międzynarodową pozycję państwa. Potencjał gospodarczy jest podstawą potęgi, ale musi być świadomie wykorzystywany jako narzędzie polityki zagranicznej. Zauważamy ogromne tempo postępu naukowo-technicznego, co ułatwia kontakty między państwami ale również generuje pewne zagrożenia (np. terroryzm) Zakaz wojny sprawił, że państwa zaczęły używać innych środków wywierania nacisku na inne państwa – w tym środków ekonomicznych (jako forma pomocy lub sankcji). Postęp naukowo-techniczny rodzi tyleż możliwości, co zagrożeń – np. pozyskiwanie energii atomowej, zależnie od intencji użytkowników, może być wykorzystane w celach pokojowych lub do produkcji broni jądrowej.
b) czynniki wojskowe – ogromny wpływ siły wojskowej na SM. Współcześnie ius ad bellum jest całkowicie zakazane. Mimo to istnieją państwa, które się na wojnę decydują w sytuacji, gdy zastosowanie innych środków nie przyniosło rezultatów. Przejawem nieustannej gotowości państw do użycia siły jest wyścig zbrojeń. Broń masowego rażenia zaczęła mieć znaczenie psychologiczne („odstraszanie”) polityczne i ekonomiczne (narzucenie przeciwnikowi forsownego wyścigu zbrojeń, by go zrujnować gospodarczo)
c) czynniki organizacyjno-społeczne – należą do nich instytucje państwowe i międzynarodowe, ich organizacja i współdziałanie, które bezpośrednio wpływają na SM. Równie istotne są procesy decyzyjne.
d) czynniki osobowościowe – na SM wpływają również wybitne jednostki – przywódcy państw, narodów. Nie każdego przywódcę można uznać za wybitnego. Nie można jednak wskazać jednoznacznie cech, które sprawiają, że dany przywódca jest wybitny. Ponadto w warunkach demokratycznych decyzje polityczne rzadko są decyzjami jednostkowymi.
5. Państwo jako szczególny podmiot stosunków międzynarodowych
1) Atrybuty uczestnictwa w SM
Uczestnictwo sensu stricte przejawia się w 2 zdolnościach:
-aktywność – celowe i świadome działanie, postępowanie ukierunkowane na zagranicę.
-zdolność do zmieniania lub utrwalania pewnych stanów – muszą być intencje, zamiar, potem działania ten zamiar realizujące
2) Atrybuty państwowości – podmiotowość prawno-międzynarodowa państwa
-dokonywać wszelkich czynności prawnych w relacjach międzynarodowych
-utrzymywać stos z innymi podmiotami (dyplomatyczne, konsularne) – IUS LEGATIONIS
-tworzyć normy prawa międzynarodowego (może zawierać umowy mnd.) – IUS TRACTATUUM
-występować przed trybunałem, dochodzić roszczeń – IUS STANDI
-przysługują mu przywileje i immunitety (osobom je reprezentującym)
-ponoszenie odpowiedzialności międzynarodowej
3) Atrybuty państwowości – powstanie państwa
Państwo wg teorii G. Jellinka jest jednością 3 elementów : ludność, terytorium i władza. Wszystkie elementy są tak samo ważne. Do tych 3 elementów dodano 4-ty, niezbędny do powstania państwa – uznanie międzynarodowe
Dziś państwo może powstać tylko na skutek przekształcenia się już istniejących państw. 3 sposoby:
-rozpad istniejącego już państwa – podmiot, który się rozpada przestaje istnieć jako podmiot prawa międzynarodowego (np. rozpad ZSRR)
-unia, zjednoczenie – dobrowolne połączenie się co najmniej 2 państw (np.: 1959-61 Zjednoczona Republika Arabska powstała z połączenia Egiptu i Syrii)
-oderwanie się (secesja) części terytorium i powstanie nowego (np.: Kosowo)
4) Atrybuty państwowości – uznanie państwa
Uznanie pozwala nowopowstałemu państwu występować w stosunkach międzynarodowych. Uznanie jest dobrowolne, nowe państwo nie może się go domagać, a państwa uznając (lub nie) jakieś nowe państwo kierują się własnymi interesami. Uznanie to akt prawny stwierdzający istnienie pewnych faktów oraz przyznający określone skutki prawne.
Skutki uznania:
-zarejestrowanie i powszechne zaakceptowanie danego państwa – uniemożliwia kwestionowanie jego podmiotowości i kompetencji
-państwo ma możliwość nawiązywania stosunków dyplomatycznych (może ale nie musi)
-jego przedstawicielom przysługują stosowne przywileje i immunitety
-zawiera umowy międzynarodowe, występuje z roszczeniami/wnioskami do sądów wewnętrznych i międzynarodowych
2 typy uznania:
-Co do skutku – uznanie de facto (tymczasowe, niepełne)/de iure (ostateczne, nieodwracalne)
-co do formy- wyraźne (np. w formie noty dyplomatycznej)/dorozumiane (np. poprzez nawiązanie z danym państwem stosunków dyplomatycznych)
5) Cechy państwa:
a) państwo jest organizacją polityczną – przeznaczoną do rządzenia
b) najwyższa forma organizacji społecznej
c)organizacja o charakterze powszechnym – obejmuje wszystkich ludzi będących na jego terytorium
d)organizacja o charakterze absolutnym – państwo w większym lub mniejszym stopniu reguluje wszystkie sfery życia
e)organizacja o charakterze ...
cezarfirst