1175.txt

BIBLIOTEKA PSYCHOLOGII WYCHOWAWCZEJ POD REDAKCJ�
PROF. DR� ZIEMOWITA W�ODARSKIEGO l DR ANNY MATCZAK





ZBIGNIEW ZABOROWSKI
Rodzina jako grupa spo�eczno-wychowawcza


NASZA KSI�GARNIA WARSZAWA 1980

PRZEDMOWA
Problematyka rodziny jest z�o�ona i mo�e by� rozpatrywana w r�nych aspektach. W ksi��ce rozwa�am ten problem z punktu widzenia psychologii spo�ecznej, a wi�c nauki zajmuj�cej si� wp�ywem innych ludzi i grup spo�ecznych na prze�ycia i zachowania cz�owieka^ Rodzina stanowi pierwsz� i podstawow� grup�, " w kt�rej dziecko rozwija si� fizycznie i psychicznie, l Stosunki ��cz�ce dziecko z rodzicami s� relacjami totalnymi, gdy� funkcjonuj� na wielu p�aszczyznach, np. emocjonalnej, spo�ecznej, wychowawczej, ekonomicznej. W rodzinie otworz� si� okre�lone normy, reguluj�ce zachowanie jej cz�onk�w, oraz role i pozycje, wytwarzaj�ce wzajemne oczekiwania i wymagania. W rodzinie istniej� mniej lub bardziej stabilne modele r�wnowagi interpersonalnej i normy sprawiedliwo�ci, kszta�tuj�ce poprzez konkretne do�wiadczenia emocjonalne i spo�eczne r�wnowag� wewn�trzn� i osobowo�� dziecka1. j Jego integralno�� i to�samo�� psychiczna maj� swe �r�d�o w wi�zi z rodzicami i rodze�stwem. Opuszczenie rodziny lub �mier� rodzic�w zaburza,
' Na temat wp�ywu r�nych modeli r�wnowagi interpersonalnej na osobowo�� jednostki i zachowanie podnosz�ce, obni�aj�ce, wymienne i nerwicowe pisz� szerzej w pracy pt. Z po-Oranicza psychologu spo�ecznej i psychologii osobowo�ci. Warszawa 1980.
a niekiedy nawet niszczy to�samo�� psychiczn� dziecka.
G��wn� uwag� skoncentrowa�em na wewn�trznej. strukturze rodziny, a mianowicie na normach, rolach i pozycjach, stosunkach mi�dzy rodzicami oraz mi�dzy rodzicami a dzie�mi, analizuj�c oddzia�ywanie tych czynnik�w na rozw�j psychiczny i osobowo�� dzieci. Przedmiotem mojej uwagi by�a rodzina miejska mieszcz�ca si� w granicach tzw. normy, a wi�c pomin��em problemy rodziny rozbitej, zaniedbanej moralnie lub patologicznej.
Ksi��ka przeznaczona dla nauczycieli, dzia�aczy spo�ecznych i rodzic�w ma na celu pobudzi� do my�lenia o rodzinie w kategoriach psychospo�ecznych i pedagogicznych oraz uwydatni� potrzeb� bardziej z�o�onego i g��bszego widzenia zagadnie� wychowawczych. Je�li przyczyni si� ona r�wnie� do usprawnienia i doskonalenia praktyki wychowawczej, zadanie jej b�dzie spe�nione.
PRZEMIANY WSPӣCZESNEJ RODZINY
W ostatnich latach wyra�nie wzros�o zainteresowanie ! problematyk� rodziny, kt�ra sta�a si� przedmiotem uwagi demograf�w, ekonomist�w, socjolog�w, psychiatr�w, a r�wnie� psycholog�w i pedagog�w '. Wynika to z przyczyn bezpo�rednich, zwi�zanych ze zmianami, jakie zachodz� obecnie w rodzinie. We wsp�czesnych warunkach spo�eczno-ekonomicznych rodzina podlega daleko id�cym przekszta�ceniom, zmieniaj� si� jej pod-, stawy ekonomiczno-spo�eczne, struktura wewn�trzna i funkcje, zmienia si� tre�� �ycia rodzinnego.
Zainteresowanie rodzin� wyp�ywa te� z przyczyn natury po�redniej. Trudno�ci wychowawcze, nerwowo��, chuliga�stwo, przest�pczo�� nieletnich wi��� si� m. in. z tym, �e wsp�czesna rodzina nie spe�nia nale�ycie funkcji wychowawczej, opieku�czej, rekreacyjnej. Coraz cz�ciej podkre�la si�, �e w�a�nie w tre�ci i strukturze �ycia rodzinnego tkwi �r�d�or0��"orodnych ^zaburze� 'wrbzwo]u~'""mbralno-spo�ecznym dziecka, zachwiania '"""jSg� r�wnowagi emocjonalnej. Tak wi�c
* Z prac pedagogicznych i psychologicznych nale�y wymieni� ksi��ki: H. Izdebskiej: Wasze dzieci i my. Warszawa 1970;
K. Kot�owskiego: Problemy wychowania rodzinnego. Warszawa 1966; Cz. Czapowa: Rodzina a wychowanie. Warszawa 1968;
J. Rembowskiego: Rodzina w �wietle psychologii. Warszawa 1978; M. Ziemskiej: Rodzina a osobowo��. Warszawa 1978.


skutki nieprawid�owego funkcjonowania rodziny przejawiaj�ce si� w niedostosowaniu spo�ecznym m�odzie�y sprawiaj�, �e zagadnienie wsp�czesnej rodziny staje si� donios�ym problemem zw�aszcza dla pedagog�w i dzia�aczy spo�ecznych.
Jakie s� kierunki przemian zachodz�cych we wsp�czesnej rodzinie?
Wsp�czesna rodzina opiera si� z regu�y na r�wno-rz�dno�ci kobiety i m�czyzny. Przewa�nie jest dwu-pokoleniowa, obejmuje ona z regu�y rodzic�w i m�odsze dzieci. Dzieci powy�ej 18-20 lat opuszczaj� rodzin�, przy czym zjawisko to jest cz�stsze w mie�cie ni� na wsi. Charakterystyczn� cech� wsp�czesnej rodziny jest zmiana pozycji kobiet. Dor�wnuj� one coraz cz�ciej m�czyznom wykszta�ceniem i dzi�ki swej pracy zawodowej staj� si� wsp�ywicielkami rodziny. Aktywizacja zawodowa kobiet wp�ywa na

ograniczenie liczby potomstwa. Wsp�czesna rodzina sk�ada si� najcz�ciej z rodzic�w i 2 dzieci. Zmniejszenie si� liczby dzieci mo�na powi�za� z coraz bardziej utrwalaj�c� si� opini�, �e nie prokreacja jest g��wnym celem ma��e�stwa, lecz wzajemne szcz�liwe wsp�ycie ma��onk�w. Motywem zawarcia ma��e�stwa staje si� najcz�ciej uczucie. Wsp�czesna rodzina odznacza si� mniejsz� trwa�o�ci� i integracj� ni� dawna rodzina typu patriarchalnego.
Rodzina traci stopniowo funkcje^ kt�re kiedy� p�^ ni�a, m. in. funkcje polityczne, religijne, zdrowotne. Niekt�re funkcje podlegaj� przekszta�ceniom; dotyczy to np. funkcji gospodarczych. Cz�onkowie rodziny przebywaj�c poza domem cz�sto korzystaj� z us�ug zak�ad�w zbiorowego �ywienia, w zwi�zku z czym ich domowe zaj�cia gospodarcze ulegaj� redukcji.
Funkcje opieku�cze,, wychowawcze oraz rozrywkowe rodziny przejmuj� r�norodne instytucje o�wiato-wo-wychowawcze i organizacje m�odzie�owe. Rodzina spe�nia podstawow� rol� w procesie uspo�eczniania dziecka ma�ego (do trzech lat), p�niej jej rola opie-ku�czo-wychowawcza .maleje, -Na rozwo]' moralno-spo" �eczny dziecka zaczynaj� bowiem r�wnie� oddzia�ywa� przedszkole, szko�a i inne instytucje wychowawcze oraz �rodowisko r�wie�nicze, w kt�rym dziecko poddane jest z regu�y wp�ywom nie kontrolowanym.
Przebudowie ulegaj� r�wnie� funkcje psychologiczne rodziny zwi�zane z zaspokajaniem potrzeb psychicznych dzieci i rodzic�w.
Uk�ad stosunk�w w rodzinie mo�e w r�nym stopniu sprzyja� zaspokajaniu potrzeb psychicznych. W rodzinie patriarchalnej, w kt�rej istnia�o �cis�e uzale�nienie dzieci od rodzic�w i matki od ojca, potrzeby psychiczne poszczeg�lnych cz�onk�w rodziny nie mog�y by� nale�ycie zaspokojone. W rodzinie wsp�czes-

nej wzajemne wi�zi s� coraz silniejsze i nabieraj� charakteru rzeczowego wsp�dzia�ania i wsp�partner-stwa. Demokratyzacja �ycia spo�ecznego przenikn�a r�wnie� na teren rodziny i znalaz�a wyraz w przebudowie podstaw autorytetu rodzic�w w ich relacjach z dzie�mi. Autorytet ten w coraz mniejszym stopniu wynika z tzw. w�adzy rodzicielskiej, a w coraz wi�kszym staje si� uzale�niony od w�a�ciwo�ci moralno-spo�ecznych  rodzic�w,  ich do�wiadczenia �yciowego.
Wed�ug wybitnego socjologa R. Mc Ivera wsp�czesnej rodzinie pozosta�y trzy zasadnicze funkcje, kt�rych poza ni� nikt nie potrafi wype�ni�. S� to: sta�e zaspokajanie potrzeb seksualnych ma��onk�w, prokre-
10
acja i piel�gnacja dzieci oraz zaspokajanie potrzeby �ycia domowego. Funkcje powy�sze, �ci�le ze sob� zwi�zane, zosta�y w czasach wsp�czesnych jako�ciowo
przekszta�cone.
Jakie przyczyny le�� u pod�o�a ewolucji rodziny oraz
przekszta�cania si� jej struktury i funkcji?
Mo�na je podzieli� na dwie kategorie: przyczyny og�lne, charakterystyczne dla rozwoju wsp�czesnej cywilizacji, dzia�aj�ce nie tylko u nas, lecz i w innych krajach, oraz przyczyny specyficzne, �ci�le zwi�zane z naszymi warunkami politycznymi, gospodarczymi
i spo�ecznymi.
a. Przyczyny og�lne.
Sta�e uprzemys�awianie kraj�w wymaga coraz wi�kszej liczby r�k roboczych; zatrudnianie kobiet jest wyrazem potrzeb spo�ecznych w tym zakresie. W �cis�ym zwi�zku z uprzemys�owieniem wyst�puje urbanizacja; nap�yw nowych ludzi do pracy w zak�adach przemys�owych przyczynia si� do powstawania lub rozbudowy wielkich o�rodk�w miejskich. Oba te czynniki maj� donios�e nast�pstwa dla ewolucji rodziny. Tradycyjne normy rz�dz�ce �yciem rodzinnym ulegaj� os�abieniu i zanikowi. R�wnouprawnienie kobiety, mo�liwo�ci kszta�cenia i pracy zarobkowej zmieniaj� jej rol� spo�eczn� i rzutuj� silnie na struktur� wewn�trzn� rodziny. Zmniejsza si� zale�no�� materialna kobiety od m�czyzny, w coraz szerszym zakresie zdobywa ona pozycj� r�wnorz�dnej partnerki. Zanikaj� tradycyjne pogl�dy o uprzywilejowanej roli m�czyzny, kt�ry nierzadko przejmuje na siebie cz�� obowi�zk�w kobiety. Przemiany te prowadz� do tworzenia si� nowego modelu rodziny typu egalitarnego, charakteryzuj�cego si� takimi samymi prawami ma��onk�w. Wyra�nie zmniejszy� si� nacisk oraz kontrola opinii
spo�ecznej i rodzic�w w stosunku do zawieraj�cych
11
ma��e�stwa, do ich po�ycia i wychowania dzieci. Zmniejsza si� r�wnie� kontrola rodziny ze strony ko�cio�a, kt�ry dawniej bezpo�rednio regulowa� funkcjonowanie tej instytucji, utrwalaj�c jej patriarchalny model.
b. Przyczyny specyficzne.
Socjalistyczna industrializacja Polski wywo�a�a istotne przekszta�cenia struktury spo�ecznej. Spo�ecze�stwo rolniczo-drobnomieszcza�skie ust�pi�o miejsca spo�ecze�stwu miejsko-przemys�owemu. Zanik�a warstwa ziemia�ska i wielkich w�a�cicieli oraz bur�uazja. Przoduj�c� rol� uzyska�a u nas klasa robotnicza.
Procesy migracyjne zmieni�y struktur� spo�eczn� Polski. Cz�� ch�op�w wyemigrowa�a ze wsi i zasili�a klas� robotnicz� i inteligencj�. Wyst�pi� r�wnie� awans klasy robotniczej, kt�rej przedstawiciele znale�li si� w grupie inteligencji.
Nast�pi� wzrost ludno�ci zatrudnionej poza rolnictwem. Liczba os�b w zawodach nie zwi�zanych z rolnictwem wynios�a w roku 1978 oko�o 77% ludno�ci (w stosunku do 39,4% w r. 1938). Na wsi ponad po�owa ludzi utrzymuje si� z pracy nie zwi�zanej z rolnictwem.
Nar�d nasz przekszta�ca si� w nar�d socjalistyczny, w kt�rym g��wnym miernikiem oceny cz�owieka staje si� jego praca. Na tym tle kszta�tuj� si� nowe wzorce wsp�ycia spo�ecznego. Procesy demokratyzacji wp�ywaj� na zacieranie si� r�nic spo�ecznych, implikuj�c ujednolicanie si� wzor�w i idea��w �yciowych. Zanika tak typowe dla okresu mi�dzywojennego zjawisko mezaliansu.
W zwi�zku z przemianami ...