LEKSYKON PRZYRODNICZY Karl Peter Buttler Storczyki DZIKO ROSN�CE GATUNKI I PODGATUNKI EUROPY, PӣNOCNEJ AFRYKI I BUSKIEGO WSCHODU Przek�ad z niemieckiego Jadwiga Koz�owska Oznaczenia w cz�ci opisowej � Gatunek lub podgatunek wyst�puje tylko na terenie obj�tym zakresem ksi��ki (endemiczny w Europie, Azji Mniejszej i p�nocnej Afryce). t Gatunek lub podgatunek wymar�y na tym terenie. * Gatunek lub podgatunek nie jest rodzimy i wyst�puje na tym terenie tylko okazjonalnie. ? Wyst�powanie na tym terenie w�tpliwe i wymaga potwierdzenia. Cz�� rysunk�w przerysowano wed�ug wzoru innych autor�w. Zawsze zosta�o to oznaczone obok skali wymiar�w pierwszymi literami nazwisk autor�w: E.G. Camus (C), L. Ferlan (F), P. G�lz i H. R. Reinhard (GR), R. Keller (Ke), H. Kumpel (Kii), E. Nelson (Ne), L.A. Nilsson (Ni), H.G. Reichenbach (R), W. V�th (V), J.J. Wood (W), D.P. Young (Y). Zastosowane w tej ksi��ce nowe kombinacje nazw �aci�skich zosta�y w spos�b obowi�zuj�cy opublikowane w �Med-Checklist Notulae" w czasopi�mie �Wildenowia" (Berlin). � 1986 Mosaik Verlag GmbH, Munchen/5 � polskiego wydania Bertelsmann Publishing Sp. z o.o., Warszawa 2000 Redaktor serii: Pawe� Koz�owski Redaktor tomu Storczyki Magdalena Hildebrand Redaktor techniczny: Miros�awa Kostrzy�ska Korekta: Ewa Garbowska, Bogus�awa Kry�piak Sk�ad i �amanie: PHOTOTEXT, Warszawa Printed in Germany Bertelsmann Media Sp. z o.o. �wiat Ksi��ki, Warszawa 2000 ISBN 83-7227-419-3 Nr 2412 Spis tre�ci 6 Wst�p 8 Symbole obrazkowe z kluczem do oznaczania rodzaj�w 12 Obuwik Cypripedium 14 Kruszczyk Epipactis 32 Bu�awnik Cephalanthera 38 Limodorum 40 Storzan Epipogium Gnie�nik Neottia 42 Listera Listera 44 Kr�czynka Spiranthes 48 Taj�a Goodyera Miodokwiat Herminium 50 Gennaria Habenaria 52 Podkolan Platanthera 58 Potrostek Chamorchis 60 Ozorka Coeloglossum Kukuczka Neottian�he 62 Go�ek Leucorchis Go�ka Gymnadenia 66 Ciemnog��w Nigritella 70 Kuku�ka (Storczyk) Dactylorhiza 104 Steveniella Comperia 106 Neotinea Acer as 108 Storczyca Traunsteinera 110 Storczyk Orchis 150 Ko�laczek Anacamptis 152 Bar/ia 154 Himan�oglossum 158 Serapias 168 Dwulistnik Ophrys 230 Calypso ���b i k Corallorrhiza 232 Lipiennik Liparis Wyblin Malaxis 234 W�tlik Hammarbya i uzupe�nienie do Nigritiella 236 Klucze do oznaczania 254 Opis storczyk�w 257 Systematyka i taksonomia storczyk�w 263 Biologia storczyk�w 268 Rozmieszczenie storczyk�w 276 Ochrona storczyk�w 278 Pi�miennictwo 280 Wykaz gatunk�w 287 Autorzy fotografii 288 O wydawnictwie i autorach Wst�p Ksi��ka ta, jako jedyna z naszej serii, po�wi�cona jest tylko jednej rodzinie. Szacuje si�, �e na �wiecie wyst�puje ok. 20000 gatunk�w storczyk�w. W ten spos�b rodzina storczyk�w nale�y do najwi�kszej w kr�lestwie ro�lin - a tak�e do najbardziej rozwini�tej i niezwykle interesuj�cej grupy. Gt�wnym terenem jej wyst�powania s� tropiki Starego i Nowego �wiata, przede wszystkim lasy deszczowe. Europa, ze swymi 215 dziko rosn�cymi gatunkami storczyk�w, jest dla nich tylko terenem marginalnym. Po raz pierwszy zosta�y one, wraz z 30 dalszymi podgatunka-mi, zebrane w jednej ksi��ce i opatrzone tekstem, barwnymi zdj�ciami i rysunkami. Zamieszczono w niej tak�e klucz do oznaczania gatunk�w i podgatunk�w poszczeg�lnych rodzaj�w z obszaru ca�ej Europy, z jej nielicznymi p�nocnymi przedstawicielami w��cznie. Ponadto obj�to r�wnie� storczyki z teren�w Azji Mniejszej czyli azjatyckiej Turcji (Anatolii), i znajduj�cych si� nad wschodni� cz�ci� Morza �r�dziemnego, zwanych Lewantem, a tak�e z Afryki P�nocnej i z Wysp Kanaryjskich, Madery i Azor�w. Rozszerzony teren geograficzny uwzgl�dnia� obszar zaszeregowany wed�ug mi�dzynarodowych kryteri�w florystycznych niezale�nie od granic politycznych. W ten spos�b zainteresowani botanik�, wyje�d�aj�cy na po�udnie urlopowicze, dostaj� do r�ki wyczerpuj�ce kompendium wszystkich gatunk�w storczyk�w wyst�puj�cych w okolicach Morza �r�dziemnego. Ponadto podane przy ka�dym gatunku informacje, na jakim terenie mo�na go w danym czasie znale��, powinny stanowi� du�� pomoc. W szczeg�lnie niezb�dnych tu dok�adnych danych dotycz�cych rozmieszczenia, wzi�to za podstaw� osi�gni�cia geografii opisowej (chorologii). Pe�ne udokumentowanie barwnymi zdj�ciami gatunk�w i podgatunk�w, opisanych nawet dawniej, uda�o si� skompletowa� dzi�ki uprzejmo�ci koleg�w, kt�rzy ch�tnie udost�pnili swoje fotografie. Ka�de zdj�cie zosta�o opatrzone danymi dotycz�cymi czasu i miejsca jego powstania. Te na pierwszy rzut oka nieistotne dodatkowe informacje okazuj� si� wa�ne w�wczas, gdy mi�o�nik storczyk�w chce by� pewien, �e znajdzie szukany przez siebie gatunek kwitn�cy na swym siedlisku. Tylko przy jednym gatunku Goodeyd i jednym podgatunku Ophrys nie zamieszczono barwnej ilustracji, ale zosta�y one wyczerpuj�co opisane. Podobnie jak motyle w�r�d owad�w, tak storczyki w�r�d ro�lin kwiatowych ciesz� si� szczeg�lnym zainteresowaniem zar�wno naukowc�w jak i amator�w, kt�rzy nierzadko po�wi�caj� si� z naukow� wnikliwo�ci� wybranej przez siebie dziedzinie. Mimo to w�r�d europejskich storczyk�w istnieje jeszcze wiele niewyja�nionych zagadnie�. Autor zwraca na nie uwag� osobno przy opisie ro�liny. Badania wielu problem�w nie s� jeszcze zako�czone. W niekt�rych przypadkach oznaczanie mo�e by� trudne i niepewne. Ponadto wiele gatunk�w storczyk�w ma sk�onno�ci do tworzenia miesza�c�w ��cz�cych cechy obu gatunk�w wyj�ciowych. Je�eli w naszej ksi��ce mo�na by�o jeszcze uwzgl�dni� w pe�ni podgatunki, to w przypadku miesza�c�w sta�o si� to ju� zupe�nie niemo�liwe. Trzeba by by�o po�wi�ci� im osobn� ksi��k�. W nazewnictwie autor przestrzega� najnowszych ustale�. Poniewa� obecnie jeszcze nie wszystkie problemy systematyczne zosta�y rozwi�zane, nazwy �aci�skie storczyk�w podlegaj� zmianom. Cierpi na tym mo�liwo�� por�wnywania pi�miennictwa z r�nych lat. Dlatego autor podaje synonimy zar�wno przy opisie jak i w spisie gatunk�w. Dzi�ki temu znacznie wzrasta warto�� tomu jako kompendium i klucza do prowadz�cej dalej literatury fachowej. Mimo naukowej dok�adno�ci opis�w ro�lin, z konieczno�ci wchodz�cej w szczeg�y, autor pisze r�wnie� dla zainteresowanych, cho� pod wzgl�dem botanicznym niewykszta�conych laik�w. W tekstach dotycz�cych gatunk�w poza skr�tami nazw kraj�w nie stosowano innych skr�t�w, jak to cz�sto zdarza si� w fachowej literaturze, i tylko tyle termin�w fachowych, ile by�o nieodzowne przy charakteryzowaniu gatunku. Poszczeg�lne terminy fachowe wyja�niono w cz�ci og�lnej. Ksi��ka zawiera nast�puj�ce cz�ci: 1. Uproszczony klucz do oznaczania gatunk�w w obr�bie rodzaj�w. Klucz do 36 rodzaj�w tej ksi��ki znajduje si� jako rozszerzony przegl�d symboli na stronach 8-11. Klucze do blisko spokrewnionych gatunk�w grup i do podgatunk�w umieszczono na ko�cu danego tekstu o gatunkach w cz�ci dotycz�cej oznaczania. Ka�dy z kluczy cz�ciowych mo�na u�ywa� z pozosta�ymi kluczami cz�ciowymi lub samodzielnie, �cie�ka do oznaczania wed�ug klucza mo�e w najd�u�szym przypadku obejmowa� nast�puj�ce stopnie (klucze cz�ciowe): rodzaj - forma - grupa - gatunek, - podgatunek. W mniejszych rodzajach gatunek wzgl�dnie podgatunek, zostaje oznaczony bezpo�rednio. 2. Opis storczyk�w z wyja�nieniem termin�w fachowych. 3. Systematyka storczyk�w, podzia�, zwi�zane z tym problemy naukowe, anomalie barwne i miesza�ce. 4. Biologia storczyk�w z charakterystyczn� dla tej rodziny symbioz� z grzybami. 5. Rozmieszczenie, elementy florystyczne z map�. 6. Ochrona storczyk�w. Zar�wno w Niemczech jak i w Polsce wszystkie dzikie storczyki podlegaj� prawnej ochronie. Ksi��ka ta ma za zadanie przyczyni� si� do tego, �eby krajowe gatunki storczyk�w pozosta�y nieprzemijaj�c� cz�ci� naszego �wiata ro�lin. G.S. Klucz do oznaczania 36 rodzaj�w storczyk�w obj�tych zakresem ksi��ki Barwne pola (rodzaje) odsy�aj� do cz�ci opisowej gatunk�w 1 War�ka u nasady bez ostrogi......... 1 1* War�ka z ostrog�, ostroga niekiedy kr�tka w postaci tylko nieznacznego uwypuklenia ..................................18 2 War�ka trzewiczkowato rozd�ta, d�ugo�ci powy�ej 2 cm Obuwik > (Cypripedium), str. 12 2* War�ka nie rozd�ta trzewiczkowato, cz�sto kr�tsza ni� 2 cm.....3 3 Ro�lina bez zielonych li�ci, wszystkie li�cie pochwiasto-�uskowate, nie rozpostarte p�asko..............................4 3* Ro�lina co najmniej z 1 zielonym li�ciem, li�cie p�asko rozpostarte (niekiedy w�skie i trawiaste)........................5 4 Ro�lina br�zowawa; war�ka z przodu rozci�ta z 2 rozsuni�tymi koniuszkami, br�zowawa Gnie�nik > (Neottia), str. 40 4* Ro�lina zielonkawa; war�ka w przodu nie podzielona, zaokr�glona, bia�a z czerwonymi plamami �lobik > (Corallonhiza), str. 230 5 (3) War�ka podzielona prostopadle do osi pod�u�nej na dwa niejednakowe odcinki..................................6 5* War�ka nie podzielona poprzecznie (ale niekiedy z latkami i cypelkami) 9 6 Li�cie siatkowata unerwione, na kr�tkim ogonku Taj�a > (Goodyera), str. 48 6* Li�cie r�wnolegle unerwione, bezogonko-we...................................... 7 7 Dzia�ki kielicha i boczne p�atki korony tworz� zamkni�ty, zaostrzony he�m; przysadki kwiatowe sk�rzaste, w kolorze dzia�ek kie- licha, tak�e najwy�sze z nich prawie tej samej d�ugo�ci co kwiaty Serapias > str. 158-167, klucz str. 246 Boczne dzia�ki kielicha rozpostarte, dlatego kwiaty bez he�mu (ale czasami kwiaty si� nie otwieraj�!); przysadki zielne, zielone, co najmniej g�rne o wiele kr�tsze od kwiat�w ........................................ ' Kwiaty z zal��ni� bez szypu�ki lub z niewyra�n� szypu�k�, skierowane sko�nie ku g�rze; przedni odcinek wargi (epi-chilum) z pod�u�nymi listewkami Bu�awnik > (Cephalanthera), str. 32-37, klucz str. 239 Kwiaty z zal��ni� na wyra�nej szypu�ce, poziomo odstaj�ce lub zwisaj�ce; epi-chilum g�adkie lub z haczykami Kruszczyk > {Epipactis), str. 14-31, klucz str. 237 (5) War�ka z �lusterkiem": nag�, jaskrawo zabarwion� plam� w �rodku, o...
GAMER-X-2015