15. Czwartorzęd człowiek.pdf

Czwartorzęd

Czwartorzęd jest obecnie nieformalną jednostką stratygraficzną, obejmującą

najmłodsze dzieje Ziemi, trwającym do czasów współczesnych. Nazwę tę wprowadził

J. Desnoyers w 1829 r. O wyróżnieniu tego krótkiego odcinka czasu zadecydowała

odrębność klimatyczna; wyrażała się ona istnieniem okresów zimniej szych

(glacjałów), z którymi związany był rozwój pokryw lodowych na kontynentach

półkuli północnej oraz okresów cieplejszych (interglacjałów), w których lądolody

topniały. Jedną z najważniejszych cech czwartorzędu było także pojawienie się

i ekspansja człowieka.

Czwartorzęd dzielony jest na preplejstocen, plejstocen i holocen (tab. 15).

Najstarsza jego część zalicza się jeszcze do późnego pliocenu (piętro gelas),

jednak dolna granica czwartorzędu ciągle pozostaje dyskusyjna.

ŚWIAT ORGANICZNY

Świat organiczny na początku czwartorzędu był już bardzo zbliżony do

współczesnego. Wśród organizmów morskich dużą rolę w stratygrafii odgrywają

nadal otwornice ( Globorotalia, Globigerina ), a także mięczaki — małże i ślimaki,

wśród których wyróżnia się formy ciepłolubne (np. Conus guinaicus) i zimnolubne

(m.in. Yoldia arctica). Ślimaki występują często również w osadach lądowych.

Dla stratrygrafii czwartorzędu duże znaczenie mają kręgowce. Rolę dominującą

odgrywały ssaki. Z początkiem czwartorzędu pojawili się liczni przedstawiciele

216

Czwartorzęd

Tabela 15. Zlodowacenia czwartorzędowe

dwóch grup, szczególnie charakterystycznych dla czwartorzędu — koniowatych

i słoniowatych. Nosorożce były zarówno ciepło- jak i zimnolubne. Do tych

ostatnich należał nosorożec włochaty (ryc. 173), żyjący współcześnie z mamutem.

Ważną rolę odgrywały też jeleniowate i niedźwiedzie (m.in. Ursus spelaeus,

niedźwiedź jaskiniowy) oraz drapieżne gryzonie.

W preplejstocenie, kiedy wahania klimatyczne nie były jeszcze tak znaczne,

dominowały w Europie formy ciepłolubne. Dopiero w plejstocenie, w okresach

zimniej szych, pojawiała się fauna zimnolubna. Niekiedy formy ciepło- i zimnolubne

żyły obok siebie.

Świat organiczny

217

Ryc. 173. Szkielet nosorożca włochatego ze zbiorów Muzeum Geologicznego PIG w Warszawie;

u góry — prawa strona, u dołu — lewa strona (wg P. Woźniaka); 1 — oryginalne kości,

2 — uzupełnienia, 3 — widoczne kości z przeciwnej strony szkieletu

Z końcem plejstocenu, w miarę ocieplania się klimatu na półkuli północnej,

formy zimnolubne zaczęły zanikać. Jednak przyczyna ich całkowitego wyginięcia

m.in. mamutów, na zimnych do dzisiaj obszarach tundry, pozostaje nadal zagadką.

Jednym z najważniejszych wydarzeń w dziejach świata organicznego

czwartorzędu jest, zapoczątkowany jeszcze w trzeciorzędzie, rozwój naczelnych

i wyodrębnienie się z nich człowieka.

W oligocenie z grupy naczelnych wyodrębniła się linia człowiekowatych.

Pierwsze formy były naziemnymi małpami stepowymi, prowadzącymi wędrowny

218

Czwartorzęd

Ryc. 174. Ewolucja człowieka w czwartorzędzie (wg W.R. Kowalskiego, nieco uproszczone)

tryb życia. We wczesnym miocenie pojawiły się pierwsze formy o postawie

pionowej. Cecha ta została ukształtowana z końcem pliocenu i od tej pory

ewolucja następowała głównie w kierunku rozwoju mózgu (ryc. 174).

Pierwszymi człowiekowatymi, które miały zdecydowanie ludzkie cechy, były

australopiteki, których szczątki są dobrze znane ze wschodniej Afryki. Ich

prymitywnym przedstawicielem był Zinjanthropus z końca pliocenu. Blisko z nim

spokrewniony był Paranthropus , którego szczątki znaleziono w południowej

Afryce. We wczesnym plejstocenie z australopiteków wyodrębnił się Homo habilis

(człowiek zdolny), który posiadał umiejętność posługiwania się narzędziami. Od

niego pochodzą formy przedneandertalskie, m.in. Pithecanthropus erectus i Homo

Świat organiczny

219

ergaster (znalezisko Homo ergaster w Gruzji, liczące ok. 1,7 min lat,

jest najstarszym znaleziskiem człowieka poza Afryką), a także boczna linia,

reprezentowana przez Pithecanthropus i Sinanthropus. Przed ostatnim zlodowace-

niem z form przedneandertalskich wyodrębniła się forma człowieka z Neander-

talu, Homo neandertalensis, oraz człowiek z Heidelbergu, Homo heidelbergensis.

Jednocześnie na obszarze Azji i Afryki, około 200 tys. lat temu, wyodrębnili

się przedstawiciele współczesnych Homo sapiens , którzy napłynęli do Europy

po wycofaniu się lądolodu. Wyparli oni neandertalczyków i heidelbergeń-

czyków, których przedstawiciele wyginęli lub zmieszali się z formami napły-

wowymi.

W migracji człowieka wielka rolę odegrała Beringia, dawny pomost lądowy

między północno-wschodnią Azją a północno-zachodnią Ameryką Północną,

powstająca w czasie zlodowaceń plejstoceńskich wskutek obniżania się poziomu

oceanu światowego (ryc. 175). Obszar lądowy stanowiły duże fragmenty dzisiejszych

mórz szelfowych: Morza Beringa i Morza Czukockiego. Ląd był płaski, płynęły

po nim liczne rzeki biorące początek z gór Alaski i Czukotki. Istnienie Beringii

sprzyjało migracji fauny i flory między Azją a Ameryką. Przez ten obszar

przeniknął też do Ameryki Północnej ówczesny człowiek. Beringia przestała

istnieć w końcu plejstocenu, ok. 12 tys. lat temu, gdy topnienie lądolodów

spowodowało podniesienie się poziomu oceanu światowego.

Ryc. 175. Beringia podczas ostatniego zlodowacenia; 1 — granica między lądem i morzem ok.

18 000 lat temu, 2 — lodowce, 3 — tajga, 4 — tundra, 5 — stanowisko człowieka

220

Czwartorzęd

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: