8. Karbon.pdf

5. Skały metamorficzne wieku dewońskiego występują w: Górach Świętokrzyskich,

Sudetach, okolicach Krakowa.

6. Między Euroameryką a Gondwaną znajdował się ocean: lapetus, Paleotetyda, Uralski.

7. Utwory dewonu leżą niezgodnie na sylurze w górach: Kaczawskich, Bardzkich,

Świętokrzyskich.

8. Rafy występują w obrębie utworów wieku: emskiego, eifelskiego, irańskiego.

9. Głowonogi dewońskie to: ceratyty, goniatyty, belemnity.

10. Dolnodewońskie surowce skalne w Polsce to: piaskowce, wapienie, granity.

KARBON

(359,2-299 mln lat temu)

Nazwa okresu pochodzi od łacińskiej nazwy węgla — carbo, który występuje

w utworach tego wieku na wszystkich kontynentach. Nazwa została wprowadzona

do literatury geologicznej przez W.D. Conybeare'a i W. Phillipsa w 1822 r.

W Europie środkowej i zachodniej karbon był do niedawna dzielony na dwa

oddziały i pięć pięter, a ich nazwy pochodziły od nazw geograficznych w Belgii

i Niemczech. Obecnie jest dzielony na dwa oddziały i siedem pięter (tab. 8).

Tabela 8. Podział systemu karbońskiego; po prawej stronie podział karbonu stosowany do

niedawna w Europie zachodniej

System/Okres

Oddział/Epoka

Piętro/Wiek

Oddział/Epoka

Piętro/Wiek

gżel

Stefan

pensylwan

kazim

późny/górny

westfal

karbon

moskow

namur

baszkir

serpuchow

mississipp

wizen

wczesny/dolny

wizen

turnej

Podział na dolny i górny karbon wynika z różnej litologii skał. Dolny karbon

w Europie zachodniej i środkowej to osady morskie z licznymi skamieniałościami,

górny zaś (zwany karbonem produktywnym) zawiera złoża węgla kamiennego,

powstałe przeważnie w środowisku lądowym (bagiennym i jeziornym) lub na

równinach nadbrzeżnych okresowo zalewanych przez morze.

ŚWIAT ORGANICZNY

W karbonie nastąpił dynamiczny rozwój roślin i zwierząt lądowych. Podstawowe

znaczenie stratygraficzne mają jednak nadal bezkręgowce morskie.

106

Karbon

Z pierwotniaków znaczenie stratygraficzne i skałotwórcze, szczególnie dla

karbonu Europy wschodniej, mają otwornice, osiągające rozmiary do 1 cm

(Fusulina, Parafusulina, Schwagerina).

Jamochłony są najliczniej reprezentowane przez koralowce czteropromienne (Dibu-

nophyllum, Zaphrentis, Caninia, Lonsdaleia, Lithostrotion ). Wśród denkowców często

występują Syńngopora i Michelina (ryc. 83).

Lithostrotion verticale Syńngopora geniculata

Ryc. 83. Koralowce i denkowce karbonu

Mszywioły są w karbonie dość rzadkie ( Fenestella, Archimedes, Fistulipora),

ale mają niekiedy znaczenie skałotwórcze.

Ramienionogi (ryc. 84) mają duże znaczenie stratygraficzne, a niekiedy

i skałotwórcze. Najbardziej charakterystycznymi grupami są produktusy, często

gruboskorupowe i osiągające znaczne rozmiary ( Productus, Gigantoproductus,

Lino product us), oraz spiryfery ( Spirifer, Syringothyris, Choristites).

Dictyoclostus semireticulatus

Spirifer striatus

Gigantoproductus giganteus

Ryc. 84. Ramienionogi karbonu

Świat organiczny

107

Mięczaki (ryc. 85) mają zróżnicowane znaczenie. Małże występują licznie,

ale podlegają powolnej ewolucji i dlatego ich znaczenie stratygraficzne jest

niewielkie. Znane są rodzaje żyjące w morzach ( Posidonia ), a także formy

słodkowodne, np. Anthraconaia, Carbonicola, Anthracosia. Ślimaki są również

liczne, ale jako formy bardzo konserwatywne też nie odgrywają większej roli

w stratygrafii; pospolite wśród nich są Euomphalus i Omphalotrochus ; w karbonie

pojawiają się także pierwsze ślimaki tyłoskrzelne.

MAŁŻE

Anthraconaia

adamsi

Ryc. 85. Małże słodkowodne i głowonogi karbonu

Bardzo duże znaczenie stratygraficzne mają natomiast amonitowate, a wśród

nich goniatyty ( Goniatites, Eumorphoceras, Gastńoceras, Anthracoceras), które w póź-

nym karbonie i wczesnym permie przeżywają szczyt rozwojowy. Na ich podstawie

wyróżnia się w karbonie podpiętra i poziomy goniatytowe. Łodzikowate są znacznie

słabiej zróżnicowane, choć rodzaj Orthoceras występuje często w utworach tego okresu.

Znaczenie stawonogów (ryc. 86) jest zróżnicowane, ale nie tak istotne

stratygraficznie. W schyłkowej fazie rozwoju znajdowały się wtedy trylobity

(Phillipsia, Cyrtosymbole). Liczne w utworach tego okresu są natomiast małżoraczki

(Cypridella ), żyjące zarówno w wodach słonych, jak i brakicznych. Liczne, choć

pozbawione znaczenia stratygraficznego, są pajęczaki, a także owady, które

opanowały środowisko powietrzne, a niektóre z nich (np. gigantyczne ważki

Meganeura) osiągały rozpiętość skrzydeł dochodzącą do 0,8 m.

Rozkwit przeżywają również szkarłupnie (ryc. 86), a największe zróżnicowanie

osiągają liliowce ( Poteriocrinus, Actinocrinus).

Ogromne znaczenie stratygraficzne mają nadal konodonty (ryc. 87), m.in.

Gnathodus i Idiognathodus.

108

Karbon

STAWONOGI

Phylomylarcis

villeti

Phillibole

aequalis

Brachymetopus

maccoy

SZKARŁUPNIE

Macrocrinus

jucundus

Lovenechinus

Ryc. 86. Stawonogi i szkarłupnie karbonu

Świat organiczny

109

lacazei

W morzach, zbiornikach słodkowodnych i na lądzie bujnie rozwijały się

kręgowce. W wodach morskich i słodkich żyły ryby: powszechne stały się ryby

chrzęstnoszkieletowe, promieniopłetwe, trzonopłetwe i dwudyszne. Te ostatnie

mogły żyć także w okresowo wysychających zbiornikach na lądzie. Spośród

kręgowców lądowych we wczesnym

karbonie żyły wyłącznie płazy — labi-

ryntodonty (ryc. 88). Był to okres ich

silnego różnicowania, a niektóre z nich

osiągały znaczne rozmiary. Niektóre

płazy prowadziły drapieżny tryb życia,

a budowa ich ciała świadczy o dużej

specjalizacji. Swym wyglądem zewnęt-

rznym przypominały traszki, salamandry

lub węże. W późnym karbonie pojawiły

się pierwsze gady, które wywodziły się

z grupy płazów zwanej antrakozaurami.

Znaleziono nawet ogniwo przejściowe

między płazami a gadami. Jest to Sey-

mouria — zwierzę o długości około 0,5 m. Najstarszym znanym gadem jest

Romeriscus , znaleziony w osadach górnego karbonu Nowej Szkocji. Później

pojawiły się kotylozaury i pelykozaury o masywnej budowie ciała, lecz niewielkich

rozmiarów.

Na lądach bujnie rozwijała się flora (ryc. 89), która była kontynuacją

dewońskiego świata roślinnego. Była to głównie roślinność bagienna, porastająca

tereny podmokłe. Wszystkie gromady roślin uległy w karbonie ogromnemu

zróżnicowaniu. Wiele z nich osiągało wielkie rozmiary, dochodząc do 40

m wysokości. Powszechne były mszaki, a widłaki i skrzypy przeżywały wówczas

okres swego największego rozkwitu. Pod koniec karbonu pojawiły się pierwsze

rośliny iglaste, które mogły rosnąć na terenach bardziej suchych i wyniesionych

(Walchia, Lebachia).

Widłaki miały często postać roślin drzewiastych i mogły dochodzić do 40

m wysokości i 2 m średnicy. Przedstawicielami widłaków jednozarodnikowych

z tego okresu są Lycopodites i Eleutherophyllum , różnozarodnikowych zaś

— Lepidodendron, zwany też drzewem łuskowym od śladów liści rosnących na

pniach drzew, i Sigilaría , zwana też drzewem pieczątkowym. W stanie kopalnym

zachowały się także podziemne pędy lepidodendronów — stigmaria. Obok nich

rosły widłaki nasienne (m.in. Miadesmia, Lepidocarpoń).

Skrzypowe również osiągały dużą wysokość. Reprezentowane były zarówno

przez formy krzaczaste, jak i drzewiaste, a ich przedstawiciele, kalamity, miały do

20 m wysokości. Odciski ich pni i liści często zachowały się w stanie kopalnym.

Powszechnie spotykane są Calamites, Asterocalamites, Sphenophyllum. Obok nich

żyły skrzypy nasienne ( Calamocarpon).

110

Karbon

Rye. 88. Labiryntodonty (wg H. Makowskiego)

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: