Gerard Labuda - Mieszko I.pdf - Średniowiecze Polski - Damian2101

GERARD LABUDA

MIESZKO I

WSTĘP

Nic pewnego nie wiemy o przodkach Mieszka I, pierwszego historycznego władcy Polski. Już

nasi najstarsi dziejopisarze, Anonim tzw. Gali i Mistrz Wincenty, zwany Kadłubkiem, oddaleni od

początków dynastii książęcej odległością dwu i trzech wieków, przekazali tylko wiązkę imion,

osnutych pajęczą siecią legend, a nawet uczonych zmyśleń u drugiego z nich. W pamięci

„starców" związanych z dworem książęcym na przełomie XI i XII wieku, utrwaliła się postać

Piasta, książęcego rataja z gnieźnieńskiego podgrodzia, którego syn Siemowit miał przejąć tron

po legendarnym Pąpielu (Popielu) i zapoczątkować nową dynastię, nazwaną z czasem

piastowską, w osobach Lestka i jego syna Siemomysła, który z kolei dał życie Mieszkowi.

Jedni, jak to zwykle bywa w tego rodzaju dociekaniach, uznają wiarygodność tej zaczątkowej

listy dynastycznej, inni, kierując się zawodowym sceptycyzmem, jej prawdziwości nie

zawierzają. Nie musimy rozstrzygać tego sporu, bo i tak nic więcej nie dowiemy się

O tych czasach, słusznie nazwanych przedhistorycznymi, choć są też zwolennicy nazwania ich

bajecznymi.

Historyczne dzieje Polski zaczynają się więc od syna Siemomysła, Mieszka I, którego panowanie

dość nagle zostało oświetlone nie tylko stosunkowo obfitymi, jak na tamten czas, doniesieniami

kronik i roczników, głównie niemieckich, lecz także własnymi, zresztą bardzo skąpymi

zapiskami roczników, a w formie regestowej dokumentem zawierającym coś na kształt

„ostatniej woli" Mieszka. Pozwalają one na odtworzenie łańcucha wydarzeń, które w sumie dość

wyraźnie ukazują poszczególne ogniwa rozwijającego się przestrzennie i ustrojowo państwa.

Odtwarzając te ogniwa i zmierzając do całościowego ujęcia poczynań księcia Mieszka na arenie

międzynarodowej, o których wiemy najwięcej, jak i też kształtowania przez niego niezbędnych

w tej działalności wewnętrznych instytucji państwowych, o których w świetle istniejących

wiadomości źródłowych wiemy o wiele mniej, starałem się poddać sprawdzeniu znaną

maksymę rzymskiego pisarza Kajusza Sallustiusza, iż „państwa łatwo utrzymują się [przy życiu]

tymi sprawnościami, którymi od początku zostały zrodzone". Na tej drodze Mieszko najbardziej

trwałe rezultaty osiągnął przez jednoczenie prawie wszystkich plemiennych ziem polskich w

granicach swego państwa.

Jakie to były umiejętności i jak zadziałały, na to pytanie musi odpowiedzieć historyk. Nad tym

zagadnieniem zastanawiali się najświetniejsi polscy mediewiści, którzy w swych badaniach

zajęli się czasami i Mieszka l, i Bolesława Chrobrego. Na ich czele można postawić aż trzech

koryfeuszy: Stanisława Zakrzewskiego, Romana Gródeckiego i Kazimierza Tymienieckiego; obok

nich wymienić jeszcze trzeba Władysława Abrahama, którego głos w tych sprawach był nieraz

tylko pośredni, ale za to znaczący.

Nieco później dołączyli do nich: Stanisław Kętrzyński, Zygmunt Wojciechowski oraz Henryk

Łowmiański, a całkiem ostatnio Jerzy Strzelczyk, podobnie jak Zakrzewski, autor dwu dzieł

poświęconych zarówno Mieszkowi, jak Bolesławowi Chrobremu.

Każdy z tych badaczy ma swoją wizję Mieszka, jako twórcy państwa piastowskiego; jest więc w

czym wybierać.

Z czasami Mieszka I zetknąłem się w mojej młodzieńczej rozprawie o zależności pierwszej

misyjnej organizacji Kościoła polskiego (pod nazwą biskupstwa poznańskiego) od metropolii w

Magdeburgu. Był to głównie dialog i dyskusja z ówczesnymi czołowymi historykami

niemieckimi (Paul Kehr i Albert Brackmann), czemu patronowali nauczyciele akademiccy

Kazimierz Tymieniecki i Leon Koczy.

Dla mnie najważniejszymi partnerami w toczącym się wtenczas dialogu historiograficznym byli

najpierw Zygmunt Wojciechowski (1939), później zaś Henryk Łowmiański, a to ze względu na

ich analityczne podejście do źródeł. Oprócz wielu poglądów zbieżnych musiało się wytworzyć

między nami równie wiele odmiennych. Wynika to ze szczupłości podstawy źródłowej, która

zawsze wywołuje wielorakość interpretacji.

Samodzielnie objąłem swoimi badaniami cały okres panowania Mieszka l w Studiach nad

początkami państwa polskiego (1946). Z wielu poglądami tam wyrażonymi podjął dyskusję

twórczą i świetną pod każdym względem w wielu artykułach, a zwłaszcza w imponujących

erudycją i przenikliwością trzech końcowych tomach swoich Początków Polski Henryk

Łowmiański (1967-1973). W odróżnieniu od naszych poprzedników, Henryk Łowmiański z

uwagą pochylał się nad każdą wypowiedzią źródłową, już to z zakresu kultury materialnej, już to

umysłowej, i na tej podstawie budował swoją historiograficzną wizję czasów Mieszka I.

Doceniając w pełni poznawczy walor tych propozycji, zająłem wobec nich stanowisko w drugim

i pomnożonym o nowy tom wydaniu Studiów nad początkami państwa polskiego (1987-1988),

w których zostały one rozpatrzone analitycznie po raz drugi, a następnie uzupełnione w wielu

rozprawach i artykułach, wywołanych rocznicami śmierci męczeńskiej św. Wojciecha (997) i

synodu gnieźnieńskiego (1000). Różnimy się nadal w sprawach zasadniczych, a mianowicie

dotyczących: genezy polsko-niemieckich stosunków prawno-politycznych, genezy

chrystianizacji i organizacji misyjnej Kościoła polskiego, okoliczności nawiązania (965) i

zerwania stosunków polsko-czeskich (987-989). Najwidoczniej różnice te zarysowały się w

poglądzie na treść dokumentu oblacyjnego Mieszka I i drugiej żony Ody, oddających „państwo

gnieźnieńskie" pod protekcję Stolicy Apostolskiej. Każdy, kto przystąpi do odczytania tego

dokumentu, stanie przed pytaniem - jaki był cel tej darowizny: czy zapoczątkowanie starań o

przekształcenie misyjnej organizacji Kościoła polskiego na metropolitalną, czy raczej

zapewnienie protekcji papieskiej dla dwu synów Mieszka z małżeństwa z Odą?

Zastanawiając się nad tą alternatywą, nie bez powodu wymieniłem także na początku, obok

maksymy Sallustiusza, znaczącą wiadomość dobrze w tej sprawie poinformowanego Thietmara,

że książę Mieszko umierając podzielił swoje państwo „między wielu". Trzeba więc postawić

sobie drugie pytanie: czy ojciec osadził jeszcze za życia swego pierworodnego w Krakowie, aby

trzon „państwa gnieźnieńskiego" zachować dla Mieszka i Lamberta - dwu swoich synów z

drugiego małżeństwa? Gdyby ten zamysł, mający zresztą - jak wiadomo - swoje prawno-

polityczne oparcie w słowiańskim prawie dynastycznym o podziale państwa między wszystkich

synów sprawnych do rządzenia, doszedł do skutku, to Mieszko swoją decyzją byłby podzielił to,

co przed tym wysiłkiem całego życia scalił i zjednoczył. Już w roku 992 mogło stać się to, co

dopiero jego praprawnuk Bolesław Krzywousty zapoczątkował swoim testamentem w roku

1138. Zapobiegł temu Bolesław Chrobry, gdy wnet podzielone państwo -jak powiada Thietmar -

„lisią chytrością złączył potem w jedną całość", wypędziwszy macochę Odę wraz z obu synami.

Każdy z wymienionych wyżej, poddawanych stale dyskusji tematów, wymaga więc stałej

interpretacji i reinterpretacji. W tym celu podjąłem się raz jeszcze szukać odpowiedzi na te

pytania.

Nie mogąc ze względów technicznych, przyjętych dla tego rodzaju biografii, zaopatrzyć książki w

pełny aparat erudycyjno-dysku-syjny, ustawiłem dla wygody przyszłych użytkowników

możliwie wyczerpujący drogowskaz bibliograficzny.

15 lipca 2001

POLSKA PIASTOWSKA X WIEKU W SYSTEMIE GEOGRAFICZNO-

POLITYCZNYM EUROPY ŚRODKOWEJ

L. PANORAMA DZIEJOWA

Na dzieje Polski X wieku możemy patrzeć zarówno w ujęciu diachronicznym i genetycznym, jak i

też synchronicznym, porównawczym. W pierwszym przypadku interesuje nas zagadnienie, jak

się Polska w X wieku kształtowała jako państwo, a nieco później również jako naród, w drugim

zaś, jakie miejsce zajęła jako państwo i jako naród wśród innych współczesnych państw i

narodów europejskich.

Każde tło powszechnodziejowe ma swoje podłoże historyczne. Gdy na dzieje Europy spojrzymy

właśnie z perspektywy długiego trwania, w granicach tysiąclecia, to łatwo stwierdzimy, że w

500 r. n.e. nie ma już systemu politycznego Imperium Romanum, a jeszcze nie wytworzyły się

kontury nowej struktury politycznej Europy, natomiast 1000 lat później taki system państw

narodowych istniał już w całej ówczesnej Europie. Jego geneza przypada na okres pierwszego

półtysiąclecia między 500 i 1000 r.

Najwięcej uznania w historiografii powszechnodziejowej zyskał pogląd, iż wszystkie państwa i

narody europejskie wyrosły już to bezpośrednio na podłożu kultury i cywilizacji Imperium

Romanum, już to pośrednio na podłożu „sukcesji rzymskiej". W Europie średniowiecznej

dominującym był kierunek rozwoju znad Morza Śródziemnego ku Bałtykowi i Morzu

Północnemu; dopiero w czasach nowożytnych rozpoczęła się wielokierunkowa ekspansja

cywilizacji europejskiej, przy czym kierunek wschodni choć był znaczący, nie był bynajmniej

najważniejszy. Wyrastająca ze wspólnego korzenia sukcesja rzymska doznała na przełomie

antyku i średniowiecza podziału zrazu na dwa odrębne pnie: rzymsko-łaciński z ośrodkiem w

Italii, bizantyńsko-hellenistyczny z ośrodkiem w Grecji i Macedonii, a następnie na samym progu

średniowiecza dołączył do nich pień trzeci - arabski, obcy etnicznie i kulturowo, z ośrodkiem w

Hiszpanii. Ten ostatni nie odegrał większej roli w dziejach Europy i w ramach reconquisty został

już w XIII wieku w dużej mierze zlikwidowany. Od czasów tureckich, a także wypraw

krzyżowych chylił się ku upadkowi trzon kultury bizantyńskiej, na progu czasów nowożytnych

został on całkowicie w swoim mateczniku (1453) zawojowany i zniszczony przez państwo

Turków osmańskich.

Na tak zarysowanym podłożu powstał w formie zalążkowej już na przełomie antyku i

średniowiecza system państw europejskich. Zaczął się on tworzyć jakby we współdziałaniu

trzech wspólnot, mianowicie: wspólnoty politycznej w bezpośrednim nawiązaniu do instytucji

państwowych dawnego Imperium: wspólnoty etnicznej, przekształcającej się dość wcześnie we

wspólnoty narodowe, oraz wreszcie wspólnoty kulturowej, w obrębie której najważniejszą była

wspólnota religijna.

W zależności od dynamiki rozwoju tych wspólnot wytworzyły się już w okresie 500-1000 r. n.e.

trzy strefy państwo-, narodowo-i kulturotwórcze:

1. śródziemnomorska, łacińsko-hellenistyczna, dziedzicząca bezpośrednio dorobek

cywilizacyjny antycznego imperium; należy do niej: Bizancjum, Italia, Hiszpania, południowa

Francja;

2. peryferyjna, rzymsko-bizantyńska, mieszcząca się w granicach systemu militarnych limesów

Cesarstwa Rzymskiego; należały do niej całe Bałkany, Bawaria, Frankonia (wschodnia),

Saksonia, Fryzja; w pewnym stopniu również Brytania i Irlandia;

3. „barbarzyńska" (w nomenklaturze źródeł antycznych Barbaricum), na północ od limesów

rzymskich; należały do niej plemiona wschodnio- i zachodniosłowiańskie, ludy tureckie i

alańskie, to jest Awarowie, Bułgarzy, Madziarowie, Jassowie, Chorwaci i wszystkie plemiona

germańskie, które po wędrówkach ludów pozostały w swoim mateczniku (Dania, Skandynawia,

tudzież plemiona bałtyckie i fińskie).

Szczególnie negatywnie do już istniejących państw, zarówno w starożytności, jak i w

średniowieczu, a także wszelkich poczynań państwotwórczych w średniowieczu były

nastawione imperia: najpierw rzymskie, starożytne i średniowieczne, dalej bizantyńskie, oraz

wreszcie kalifaty arabskie i sułtanaty tureckie. Jeżeli z takich czy innych względów nie potrafiły

ich zniszczyć, to usiłowały je przynajmniej zniewolić lub sobie podporządkować (klientela

rzymska, wasalstwo średniowieczne); taka polityka należała immanentnie do samej istoty

Cesarstwa.

Największe ciosy rozpadającemu się Cesarstwu Rzymskiemu zadali Germanie, których plemiona

w ślad za Hunami przeniknęły najpierw do jego strefy peryferyjnej, a następnie do samego

środka strefy śródziemnomorskiej, a nawet w V-VII wieku zdołały wyłonić kilka królestw na

terenie Italii, południowej Francji, w Hiszpanii i w północnej Afryce (Ostrogoci, Wizygoci,

Gepidzi, Longobardowie, Burgundzi, Swewowie, Wandale), ale wszystkie one - z wyjątkiem

najpóźniej powstałego państwa Longobardów w północnej Italii -uległy rozbiciu w toku wielkiej

kontrofensywy bizantyńskiej w VI stuleciu; reszty ich zniszczenia dokonali Arabowie, zajmując

na wiele wieków prawie cały Półwysep Iberyjski w VII i VIII stuleciu.

Po opuszczeniu strefy peryferyjnej przez pierwszą falę plemion germańskich i huńskich została

ona zasiedlona przez napierające od wschodu i północy ludy ałtajskotureckie (Awarowie,

Bułgarzy, Madziarzy), alańskie i słowiańskie. Próbowały one również tworzyć wyższe formy

ponadplemiennej organizacji politycznej pod wodzą swoich książąt (archontów), ale mimo

przejściowych sukcesów nie potrafiły się wydobyć spod kurateli Bizancjum. Dopiero w IX i X

wieku zaczęły tam powstawać pierwsze państwa plemienne na poziomie monarchii (Bułgarzy,

Węgrzy, Chorwaci, Słoweńcy - jak feniks z popiołów zapomnienia wydobyli się na powierzchnię

Rumuni).

W bardziej sprzyjających warunkach kładli zręby swojej państwowości Frankowie, mający zrazu

swój matecznik w dolnej Nadrenii, a następnie w miarę przesuwania się innych plemion

germańskich w głąb Imperium, zajmowali środkową Nadrenię i północną połać Galii aż po Loarę.

Wytworzyli oni kolejno po sobie następujące dwie wielkie monarchie: merowińską (VI-VII wiek)

i karolińską (VIII-IX wiek). W gronie historyków nie ma potrzeby dokładniej zajmować się

dziejami obu tych monarchii. Dla naszych potrzeb wystarczy uwydatnić renowację zachodniego

Cesarstwa Rzymskiego w roku 800 przez Karola Wielkiego, króla Franków i Longobardów, czyli

Italii. Zasługą królów z dynastii Merowingów było przesunięcie granic państwowych aż po rzekę

Salę. Karol Wielki, idąc ich śladem, ujarzmił Sasów i przesunął na wschodzie granice swego

imperium aż po rzekę Łabę i narzucił zwierzchnictwo ludom zachodnio-słowiańskim aż po rzekę

Odrę i Bałtyk z jednej, oraz rzekę Drawę i Adriatyk z drugiej strony. Ze spadku ideowego i

politycznego Cesarstwa karolińskiego wyłoniła się druga renowacja Cesarstwa Rzymskiego

saskich Ottonów w 962 r.

Na przykładzie Cesarstwa karolińskiego można po raz pierwszy zaobserwować zderzenie się

trzech wspólnot w jednym i tym samym organizmie politycznym. Instytucje państwowe same

nie zdołały zapewnić jego spoistości. Monarchia została rozsadzona od wewnątrz pod rządami

jednej i tej samej dynastii według kryterium etnicznego. Na jej miejsce powstała poliarchia

złożona z trzech członów: zachodniofrankijskiego na podłożu romańsko-celtyckim, czyli Francja;

wschodniofrankijska na podłożu teutońskim, czyli Niemcy, oraz italska na podłożu łacińsko-

longobardzkim, czyli Italia, złożona z heterogenicznych składników politycznych (Lombardia,

Państwo Kościelne, księstwa południowoitalskie, z czasem normańska Sycylia). Czynnik

etniczny zadziałał więc dezintegracyjnie.

Natomiast czynnikiem coraz silniej oddziaływającym na spuściznę po Cesarstwie karolińskim

okazała się rzymska wspólnota kulturowa, której składnikiem podstawowym stała się religia i

reprezentujący ją Kościół rzymskokatolicki z papieżem, jako głową tego Kościoła. Ta symbioza

trwała do schyłku XI stulecia, aż do sporu o inwestyturę. Wspólnota ta miała jednak dwa oblicza:

jedno integrujące przez współdziałanie Kościoła z instytucjami monarchicznego państwa, z

drugiej zaś dezintegrujące przez przeciwstawienie uniwersalizmu papieskiego uniwersalizmowi

cesarstwa. Kościół rzymski przypieczętował też ostatecznie schizmę Kościoła bizantyńskiego i

rozbił ostatecznie dawną wspólnotę polityczną między hellenistycznym cesarstwem

bizantyńskim a wznowionym łacińsko-germańskim cesarstwem zachodnim. Kościół rzymski,

zwalczając również aspiracje cesarstwa do sprawowania dominium mundi nad całym

chrześcijańskim Zachodem, wspierał dążenia do suwerenności państw narodowych, które

zaczęły się pojawiać nie tylko w strefie peryferyjnej, lecz także w strefie barbarzyńskiej już za

czasów Cesarstwa karolińskiego.

Na pierwszy rzut oka widoczne jest opóźnienie procesów pań-stwotwórczych między jedną i

drugą strefą o bez mała dwa, trzy, a nawet cztery wieki; zjawisko to zwykło się nazywać w

historiografii polskiej „młodszością cywilizacyjną". W dawniejszej historiografii zachodniej

przypisywano to opóźnienie niewydolności Słowian - improductivite slave. Trzeba szukać

przyczyn natury obiektywnej. Nietrudno je wskazać.

W strefie pierwszej, śródziemnomorskiej, doszło albo do prostej kontynuacji życia państwowego

(Bizancjum), albo do wejścia przez przybywające z północy plemiona germańskie w gotowe

struktury drogą asymilacji lub podporządkowania (cała hemisfera cesarstwa zachodniego). W

strefie drugiej, którą nazwaliśmy peryferyjną, sukcesja rzymska albo pozostawiła struktury i

instytucje gotowe do zagospodarowania lub przyswojenia (monarchia frankijska) albo skłaniała

najeźdźców do narzucenia własnych instytucji administracyjnych podbitej ludności (Bułgarzy,

Awarowie, Madziarzy). Do czynników sprzyjających dalszej kontynuacji i ewolucji należało: 1)

oddziedziczenie gotowych struktur ekonomicznych (jak np. wielka własność ziemska, rzemiosło

i handel wymienny, targi, przetarte szlaki komunikacyjne) oraz 2) gotowy zarys administracji

terytorialnej i fiskalnej, dalej 3) obsługująca tę administrację warstwa urzędnicza i intelektualna,

wreszcie 4) działająca już obok państwowej organizacja kościelna.

W strefie trzeciej wszystkich tych składników życia gospodarczego i ustrojowego nie było.

Warto tu przypomnieć słowa Prokopa z Cezarei o Słowianach z VI wieku n.e., że „nie podlegają

władzy jednego człowieka, lecz od dawna żyją w ludowładztwie" i że wszystkie swoje sprawy

publiczne rozstrzygają „na ogólnych zgromadzeniach” (Historia wojen gockich, VII, 14, 22).

Tymczasem 500 lat później sytuacja była całkiem odmienna. Większość plemion słowiańskich

znajdowała się już wówczas w ustroju książęcym i monarchicznym.

Gerard Labuda - Mieszko I.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: