biblijne symbole maryjne.doc

ks. Paweł Batory, II rok Historii Sztuki

BIBLIJNE SYMBOLE MARYJNE

W procesie kształtowania się ikonografii Niepokalanego Poczęcia, przy końcu XV stulecia, powstał typ wizerunku maryjnego zwany: "Maryja w otoczeniu symboli biblijnych", "Maryja w otoczeniu symboli z litanii loretańskiej"[1] lub, od słów z Pieśni nad pieśniami (Pnp 4,7), "Tota pulchra". Przedstawienia te ukazują Niepokalaną bez Dzieciątka, otoczoną symbolami, którym niekiedy nadaje się nazwę Arma Virginis (przez analogię do narzędzi Męki Pańskiej - Arma Christi). Większość z nich pochodzi z Pieśni nad Pieśniami, reszta - z innych ksiąg Starego Testamentu: Księgi Mądrości, Mądrości Syracha, Proroctwa Ezechiela, Księgi Sędziów, Księgi Rodzaju, Psalmów. Teksty odnoszące się m. in. do Oblubienicy (PnP), mądrości Bożej (Syr, Mdr), czy Mesjasza lub innych osób (Rdz, Iz) zostają zastosowane do Osoby Maryi.

Biblijne symbole maryjne propago­wały typologiczne dzieła średniowieczne,
m. in. Speculum humanae salvationis (ok. 1324 r.). Symbole te zostały następnie, już w czasach nowożytnych, spopula­ryzowane przez litanię loretańską, zatwierdzoną
w Rzymie w 1578 r.; Go­dzinki o Niepokalanym Poczęciu NMP (zaaprobowane przez papieża w 1615, a na polski przeło­żone w 1616 r.) oraz przez pozostałe litanie maryjne, oparte na scenach z Pisma świętego i apokryfów.

Typową kompozycją Tota pulchra jest część środkowa tryptyku szkoły ni­derlandzkiej z pocz. XVI w., określana jako "Alegoria Niepokalanego Poczę­cia",
w Muzeum Narodowym w Warszawie. Obraz ten przedstawia Maryję
w biało-niebieskiej szacie w złote gwiazdy, stojącą pośród obłoków z dłońmi złożonymi do modlitwy. Błogosławi ją z nieba Bóg Ojciec. U góry tablicy umieszczono w półkolu napis: "Tota pulchra es amica mea et macula non est in te" - "Cała piękna jesteś przyjaciółko moja i nie ma w tobie skazy" (Pnp 4,7). Słowa te odnoszono do Matki Chrystusa wolnej od wszelkiego grze­chu. Maryję otacza na warszawskim malowidle 15 podpisanych symboli.

Przedstawimy i krótko omówimy symbole z tegoż obrazu, jak i inne najważniejsze biblijne symbole spotykane w przedstawieniach maryjnych. Występują one najczęściej wkomponowane w pejzaż w tle lub podtrzymywane przez anioły i putta. Dla większej przejrzystości posegregujemy je w odpowiednie grupy.

Ciała niebieskie

·         słońce - ­Electa ut sol - "Wybrana jak słońce" (Pnp 6, 9) – tu w znaczeniu czystości Maryi; por. też Ap 12,1: „kobieta ubrana w słońce”.

·         księżyc - Pulchra ut luna ­- "Piękna jak księżyc" (Pnp 6, 9) – oznacza tu czystość i Niepokalane Poczęcie (choć księżyc ma też wiele innych znaczeń, np. symbolizuje zło; por. Ap 12,1: niewiasta z księżycem pod stopami).

·         gwiazda - Ten symbol pochodzi z wczesnochrześcijańskiego hymnu ku czci NMP Ave maris stella, którego najstarszy znany tekst zachował się
w Codex Sangallensis z IX w. w opactwie Sankt-Gallen. "Gwiazdą morza" nazywano Matkę Bożą za św. Hieronimem, który twierdził, że jest to tłumaczenie jej imienia (gra słów Maria – maris); niekiedy imię to tłu­maczono także jako "kroplę morza" - Stilla maris - kroplę goryczy, symbol cierpienia Maryi (por. hebr. mar – kropla i jam – morze). "Gwieździe morza" poświęcano czasem w sztuce odrębne kompozycje.

·         gwiazda zaranna - Stella matutina - symbol z Apokali­psy: "Jam jest  Odrośl i Potomstwo Dawida, gwiazda świecąca poranna" (Ap 22,16), oznaczający początkowo Chrystusa, później przeniesiony na Ma­ryję.

·         jutrzenka - Aurora consurgens - "Kimże jest ta, która świeci z wysoka jak zorza" (Pnp 6,10) – obraz podobny do gwiazdy zarannej – Maryja zwiastująca światu zbawienie.

·         tęcza – arcus pulcher aeteri - znak przymierza Boga z ludźmi oraz Bożej łaskawości i dobroci, a także pokoju (zob. Rdz 9,11-13).

Rośliny

·         krzew różany - Plantatio rosae - ­"Wyrosłam (...) jak krzewy róży
w Jerychu" (Syr 24,14). Czasem też np. korona różana.

·         cedr – Cedrus exaltata - "Wyrosłam jak cedr na Libanie" (Syr 24,13) – drzewo bardzo cenione ze względu na pień, zazwyczaj bardzo wysoki
i prosty, a także z racji bardzo miłego zapachu. Co jednak najważniejsze
w odniesieniu do symboliki maryjnej – drzewo cedrowe jest odporne na działanie wszelkiego robactwa i wedle przekonania starożytnych w ogóle nie gnije. Staje się tym samym symbolem Maryi, która wolna była od zepsucia grzechu.

·         czerwony kwiat na wysokiej łodydze - Virga Jesse floruit ­– „Różdżka Jessego zakwitła” (por. Iz 11,1). Słowa odnoszone w pierwszym rzędzie do zapowiadanego Mesjasza mającego narodzić się z rodu Jessego, zostają zastosowane do Maryi, wywodzącej się również z rodu Dawidowego. Przepowiednię tę chętnie stosowano do NMP ze względu na grę słów: virga (różdżka) – virgo (dziewica)[2]. 

·         lilia - Sicut lilium inter spinas – „Jak lilia pośród cierni, tak przyjaciółka ma pośród dziewcząt” (Pnp 2,2). Czasem symbol ten interpretowano jako różę bez kolców - symbol Maryi wolnej od wszelkiego grzechu. Zdarzało się też, że Matkę Bożą po prostu utożsamiano z lilią.

·         palma i oliwka – quasi palma exaltata sum in Cades et (…) quasi oliva speciosa in campis – „Wyrosłam (…) jak palma w Engaddi (…) jak wspaniała oliwka na równinie” (Syr 24,14). Palma symbolizuje wszystko, co wzniosłe i szlachetne. Oliwka jest symbolem skromności i pokory, a także zapowiedzią pokoju i błogosławieństwa Bożego (por. historia potopu). Poza tym, jeśli kogoś porównuje się do oliwki, to chce się przez to powiedzieć, że pozostaje on pod szczególną opieką Boga (por. Ps 52,10).

Przedmioty

·         brama otwarta ze złotym wnętrzem - Porta coeli – „Brama do nieba” (Rdz 28,17): Maryja jako Po­średniczka między Bogiem i ludźmi.

·         brama zamknięta – „I rzekł do mnie Jahwe: Ta brama ma być zamknięta. Nie powinno się jej otwierać, albowiem Jahwe, Bóg Izraela wszedł przez nią. Dlatego winna ona być zamknięta” (Ez 44,2): znak dziewictwa Maryi.

·         studnia (Puteus aqua­rum vivientium) i fontanna (Fons hortorum) – „Tyś źródłem mego ogrodu, zdrojem wód żywych, spływających z Libanu” (Pnp 4,15) – symbol życia, urodzajności, oczyszczenia. W znaczeniu przenośnym może też odnosić się do życiodajnego łona niewiasty
(por. Kpł 20,18).

·         zwierciadło - Speculum sine macula – „Jest odblaskiem wieczystej światłości, zwierciadłem bez skazy” (Mdr 7,26) – obraz odnoszący się do Bożej Mądrości zostaje przeniesiony na Maryję („bez skazy” etc.)

·         runo Gedeona – na które spadła rosa z nieba (znana historia biblijna
z Sdz 6,36-40), stanowi symbol i czystości, i Niepokalanego Poczęcia Matki Bożej.

·         drabina lub schody – odniesienie do drabiny Jakubo­wej: „I we śnie ujrzał drabinę opartą na ziemi, sięgającą swym wierzchoł­kiem nieba” (Rdz 28, 12): pośrednictwo Najświętszej Panny i jej pomoc dla wiernych, którzy pragną osiągnąć niebo.

·         Arka Noego - od wczesnego chrześcijaństwa była symbolem Kościoła
i jego ziem­skiej egzystencji. Arkę ocaloną z potopu przyrównywano
w emblematyce do Marii Niepokalanej, która jako jedyna, wybrana przez Boga, uniknęła losu potomków Adama.

·         Arka Przymierza – Foederis Arca (zob. Wj 25,10-22) – porównanie Maryi z Arką Przymierza, na którą spuścił się „obłok Jahwe”, tak jak na Marię jak cień zstąpiła „moc Najwyższego” (Łk 1,35). Ponadto Arka Przymierza zawierała największe świętości oraz była znakiem obecności Boga wśród ludu.

Miejsca

·         ogród - Hortus conclusus – „Ogrodem zamkniętym jesteś, siostro ma, Oblubienico” (Pnp 4,12): symbol dziewictwa Maryi.

·         miasto - Civitas Dei – „Miasto Boże, najświęt­szy przybytek Najwyższego” (Ps 45,5); „Głoszą o tobie rzeczy pełne chwały, o miasto Boże” (Ps 86,3): jak w Jeruzalem na Syjonie zamieszkał Jahwe, tak w Maryi zgotował sobie mieszkanie Syn Boży.

·         zamek warowny z wieżą - Turris David cum propugnaculis – „Szy­ja twa jak wieża Dawida, warownie zbudowana” (Pnp 4,4): Maryja twierdzą zasłaniającą nas przed napaściami wrogów duszy. Ponadto smukłość
i kolor szyi Oblubienicy jest symbolem wysokiej godności i niezwykłej świętości duszy NMP.

·         dom na wzgórzu – Mons domus Domini – „góra świątyni Pańskiej”
(Iz 2,2): góra oznaczała m. in. miejsce spotkania nieba z ziemią i miejsce zamieszkania chwały Pańskiej.

W litaniach i godzinkach maryjnych spotyka się też inne zaczerpnięte ze Starego Testamentu symbole odnoszone do Maryi, m. in.: Abiszag (pulchra Abisag virgo verum fovens David), Judyta (mulier fortis et invicta Judith), świecznik siedmioramienny (candelabrum cum septem lucernis), naczynie z manną (urna habens manna), laska Aarona (virga Aaron), plaster miodu Samsona (favus Samsonis).

* * *

Zdarzało się również, że nie tylko biblijne symbole towarzyszyły Matce Bożej. Były to na przykład:

·         łabędź – „ptak niepokalany”, „żywe objawienie światła” był jednym ze średniowiecznych symboli czystości i niewinności duszy z powodu swej niezwykłej bieli i piór nieprzepuszczających wody. Nic dziwnego, że wszedł bardzo szybko do kręgu symboli maryjnych i stał się bardzo popularny
w baroku, głównie za sprawą emblematów. Oznaczał czystość Matki Bo­żej. Pta­k, którego najczystszych piór nie może zmoczyć woda był porównywany do Marii niesplamio­nej grzechem pierworodnym.

·         obelisk w kształcie piramidy – wyraża związek między mądrością niebiańską i ziemską. Nadawano mu formę piramidy – symbolu doskonałości, cnoty i chwały. Piramida wznosząca się ku słońcu, piramida, której nie ogarniają ciemnoś­ci, jest obrazem Matki Bożej, która, zgodnie ze słowami św. Hieronima, nigdy nie była w ciemnościach grzechu,
a zawsze w świetle łaski. Piramida, nad którą słońce stoi w zenicie, nie rzuca cie­nia i dusza Maryi, którą oświetla Sł0ńce – jej Syn Chrystus, jest wolna od cienia grzechu.

·         perła w otwartej muszli - muszlę, konchę łączono z tekstem z Księgi Sędziów (Sdz 6,37), g...