PSYCHOLOGIA ROZWOJU CZŁOWIEKA

Rozwój człowieka nie kończy się na adolescencji, a trwa do końca życia. Istnieją dwa podstawowe pytania, na które musi odpowiadać teoria dotycząca rozwoju:

1.     Jaka jest natura zmiany rozwojowej?

2.     Jaki jest mechanizm powstawania tych zmian?

Historia badań nad rozwojem

Trzy pierwsze wielkie teorie rozwoju:

Biologia

Pierwszą teorią rozwojową była teoria ewolucji Darwina. Jest on także prekursorem badań ontogenetycznych nad rozwojem psychicznym człowieka – wprowadził dziennik obserwacyjny zachowań swojego syna, który później opublikował. Dzienniczek obserwacyjny, jako podstawowa metoda badania rozwoju ontogenetycznego, był później stosowany aż do I Wojny Światowej.

Socjologia

Twórcami pierwszych teorii dotyczących rozwoju społeczeństw byli Le Bon i Tarde. Obserwując zachowanie tłumów doszli do wniosku, że bunty i rewolucje nie prowadzą do zmian społecznych, ale są ich przejawem.

Psychologia

Pierwszą psychologiczną teorią rozwoju była psychoanaliza Freuda, w której możemy znaleźć rozwój psychoseksualny, ale też rozwój, jako rozwój trzech podstawowych struktur osobowości.

Pod koniec XIX w. lekarze zaczęli ubiegać się o los dzieci – zauważyli, że stan fizyczny dziecka przekłada się na jego formę, jako osoby dorosłej. Drugim czynnikiem, który zwiększył zapotrzebowanie na wiedzę na temat rozwoju człowieka, było zobligowanie się państwa do zapewnienia edukacji. Dziedziną, która wywierała największy nacisk na badania nad rozwojem była więc pedagogika. Jej związki z psychologią widać w różnych aspektach – pierwsze czasopismo dot. rozwoju nosiło nazwę „Psychopedagogika”.

W 1905 r A. Binet na zlecenie francuskiego rządu stworzył pierwszy test mierzący IQ, który miał służyć preselekcji szkolnej.

Dopiero pod koniec lat siedemdziesiątych XX w. pojawiło się spojrzenie na badania rozwojowe pod kątem rozwoju człowieka podczas całego życia. W 1978 r w Stanford, Baters, Lenner i Brimm zorganizowali konferencję pt. „Behaviour and development”.

W Polsce pierwsza praca na ten temat została opublikowana 10 lat później pod redakcją Marii Tyszkowej: „Psychologia rozwoju człowieka. W ciągu życia”.

Pierwszy podręcznik na świecie o tej tematyce to „Human development”  pod red. Pinkus z 1980 r., jednak pracą, która wywarła największy wpływ na badania rozwojowe była praca Lenner i Hulsch pt. „Human development” z 1982 r.

Przedmiot badań współczesnej psychologii rozwojowej

Początkowo stosowano podział na psychologię rozwoju dziecka i człowieka. Są to jednak tylko dwa różne podejścia do jednego przedmiotu – genezy funkcji procesów czynności psychicznych. Podstawowymi zadaniami są opisanie, wyjaśnienie i optymalizacja zmian rozwojowych. Przy optymalizacji mówi się o profilaktyce, korekcji i stymulacji.

Taki podział uległ powszechnie pewnemu przekształceniu. Poza opisem ontogenezy, należy również zrozumieć i wyjaśnić zmiany zachodzące w zachowaniu psychicznym obserwowane w filogenezie i antropogenezie.

Działy psychologii rozwoju człowieka:

1.     Filogenetyczna psychologia rozwojowa – jej zadaniem jest opisanie i wyjaśnienie genezy przemian przejawów życia psychicznego, jakie dokonywały się i dokonują w historii rozwoju gatunku od organizmów najprostszych do najbardziej złożonych.
Badania w tej dziedzinie nie są czysto psychologiczne, a interdyscyplinarne
(np. genetyka behawioralna).
* Badania nad tasiemcami – wykazano, że już u tasiemców, które nie posiadają kory mózgowej, zachodzi warunkowanie klasyczne. Ponadto kolejne pokolenia były na warunkowanie bardziej podatne – reakcja warunkowa zachodziła średnio po trzeciej próbie, podczas gdy w pierwszym pokoleniu dopiero po siedemnastej. Doświadczenia poprzednich pokoleń dokonały pewnych zmian w strukturze białka.
Doświadczenie jest kodowane i przekazywane kolejnym pokoleniom
* Badania nad zdolnością uczenia się u myszy i szczurów – szczury szybciej uczyły się labiryntu niż myszy. Wszczepiano homolgat mózgu szczurów myszom, co zaskutkowało tym, że myszy uczyły się labiryntu prawie dwukrotnie szybciej (choć nie osiągnęły poziomu szczurów)
W strukturze białka poza wiedzą, doświadczeniem, są kodowane zdolności, które mogą być przekazywane na drodze mechanicznej asymilacji.

2.     Antropogenetyczna psychologia rozwojowa – jej zadaniem jest opisanie i wyjaśnienie genezy przemian przejawów w życiu psychicznym w rozwoju od człekokształtnych do homo sapiens.
Hipoteza archeologiczna – rozwój mózgowia wynika z tego, że nasi przodkowie jedli mózgi innych człekokształtnych

3.     Ontogenetyczna psychologia rozwojowa - jej zadaniem jest opisanie i wyjaśnienie genezy przemian przejawów w życiu psychicznym, jakie zachodzą w indywidualnej historii życia organizmu od jego poczęcia, aż do śmierci.

Geneza życia psychicznego jest opisywana w trzech wymiarach i aby w pełnie zrozumieć jego przemiany nie można zamykać się w jednym z nich.

Ogólny model rozwoju – (Goulet, Baltes) – musimy opisywać przemiany życia psychicznego w ciągu całego życia indywidualnego w różnych kulturach i w ramach wszystkich gatunków

Klasyczna teoria rozwoju – koncentruje się na wczesnych latach rozwoju w jednej kulturze i w ramach jednego gatunku.

Pojęcie rozwoju

1.     Rozwój – proces wzrostu w zakresie procesów, czynności i funkcji psychicznych (zmiany ilościowe, behawioralne rozumienie rozwoju)

2.     Rozwój – zmiana w zakresie procesów, czynności i funkcji psychicznych, która dokonuje się wraz z upływem czasu (zmiany jakościowe)

Większość psychologów uważa jednak, że zamiana i wzrost to desygnaty rozwoju, które się uzupełniają.

P. Baltes zwątpił w to, że rozwój jest monolitycznym procesem zmian o charakterze progresywnym. W każdym punkcie ontogenezy mamy do czynienia ze wszystkimi rodzajami zmian – progresywnymi i regresywnymi, krótko i długotrwałymi, które są ze sobą powiązane funkcjonalnie.

Regresja pozorna – człowiek w okresie starzenia się nie traci zdolności rozwojowych. Obserwowane zmiany są funkcją kultury a nie rozwoju biologicznego. Na starość nie spadają nasze kompetencje, a aktywność.

Rozwój – proces zmian o charakterze adaptacyjnym do zdarzeń życiowych, zarówno intelektualnych, jak i społecznych.

Plany badań rozwojowych

Trzy klasyczne plany rozwojowych:

1.     Plan poprzeczny (transwertywny) – jednokrotny pomiar interesującej nas zmiennej tym samym narzędziem, mniej więcej w tym samym czasie badania, w obrębie grup różniących się wiekiem. O rozwoju wnioskujemy na podstawie różnic między pomiarami interesującej nas zmiennej w grupach wiekowych, zakładając, że różnice te są funkcją różnic w wieku osób badanych. Aby tego rodzaju wnioskowanie było uprawnione, musi być spełniony warunek – grupy wiekowe muszą być równoważne sobie – muszą być wyrównane ze względu na wszystkie zmienne poza wiekiem. Fizycznie jest to niemożliwe, więc w praktyce wyrównywanie ogranicza się do najistotniejszych zmiennych socjo-demograficznych. Różnica między grupami jest więc też wynikiem działania zmiennych ukrytych, których nie jesteśmy w stanie kontrolować, pomiar w tym planie jest więc obciążony dość dużym błędem.

2.     Plan podłużny (longitudalny) – powtarzanie pomiaru interesującej nas zmiennej tym samym narzędziem w stałych odstępach czasu w ramach tej samej grupy osób badanych. O rozwoju wnioskujemy na podstawie różnic pomiędzy pomiarami interesującej nas zmiennej w tej grupie, zakładając, że te różnice są funkcją upływu czasu. Warunek, który musimy spełnić, aby takie wnioskowanie było uzasadnione, to reprezentatywność grupy dla populacji, o której chcemy wnioskować.
Te badania są też obciążone błędem pomiarowym. W ciągu całego badania stosuje się to samo narzędzie, które z czasem się deaktualizuje. Poza tym narzędzie skonstruowane do pomiaru dzieci nie jest trafne i rzetelne przy badaniu młodzieży i dorosłych. Kolejnym problemem są ubytki grupy badawczej, przez które traci ona swoją reprezentatywność. Ponadto grupa jest reprezentacyjna dla populacji w momencie rozpoczynania badania, a struktura populacji zmienia się wraz z czasem.

3.     Plan ukośny (odstępów czasowych) – powtarzanie pomiaru interesującej nas zmiennej w stałym odstępie czasu, tym samym narzędziem, w stale tych samych grupach wiekowych reprezentujących kolejne pokolenia. Stosowany jest po to, aby rozpoznać zmiany antropogenetyczne. Posiada wszystkie wady zarówno planów podłużnych, jak i poprzecznych.

Plan sekwencyjny

Schaie – w badaniach poprzecznych nie oddzielamy od siebie efektów wpływu wieku od efektów przemian międzygeneracyjnych w ich wpływie na przebieg badań. W badaniach podłużnych nie oddzielamy od siebie efektów wpływu wieku od efektów powtarzania pomiaru i ich wpływu na przebieg badania.

Plan sekwencyjny:

Rok badania	2000	2005	2010
Wiek badanych	5	10	15
	10	15	20
	15	20	25

Korzystając z tego planu uzyskujemy wyniki, które wskazują na czysty wpływ wieku.

Różnice w wynikach badań w zależności od zastosowanego planu:

* w planie sekwencyjnym, ubytek IQ w wieku 81 lat był wynikiem chorób itp. a nie regresji.

Źródła błędów w pomiarach psychologicznych:

-          narzędzia pomiarowe

-          plany badawcze

-          modele matematyczne

Mechanizm powstawania zmian rozwojowych

1.     Perspektywa filogenetyczna
Imprinting (wdrukowanie) Lorentza – Lorentz zauważył, że pewne zmiany rozwojowe nie pojawiają się spontanicznie, ale potrzebują ściśle określonej stymulacji środowiskowej, która musi pojawić się w ściśle określonym momencie ontogenezy. Jeśli konkretnego wzoru stymulacji zabraknie, to zmianę mogą wywołać wzory podobne. Istnieją określone okresy krytyczne, w których organizm jest na stymulację najbardziej podatny. (Później jednak okazało się, że okresy krytyczne mają charakter względny i trudno je określić) Badania pokazały też, że zmiany nie są przypisane tylko jednym stymulacjom w określonym czasie. Niektóre zdolności mogą być wywołane przez zmodyfikowany wzór stymulacji odpowiadający innemu momentowi ontogenezy.
Dziedziczymy nie tylko wzór zachowania, ale również wzór aktywacji.
Badania D. Hebb’a – badał zachowania inteligentne u szczurów. Wyodrębnił dwie linie genetyczne – zdolne i mniej zdolne, z których utworzył trzy grupy eksperymentalne. Każdą z nich hodował w różnych warunkach stymulacji środowiskowej:
I grupa – stymulacja normalna
II grupa – stymulacja ograniczona (zaciemnienie klatek, „przeszczurzenie”)
III grupa – stymulacja wzbogacona
Okazało się, że:
- poziom inteligentnych zachowań szczurów zdolnych i niezdolnych z grupy I był różny – mało zdolne popełniały w testach więcej błędów
- w II i III grupie nie zauważono różnicy
- w II grupie poziom zachowań mało zdolnych szczurów nie różnił się od zachowań szczurów mało zdolnych z I grupy, lecz szczury zdolne w II grupie przejawiały gorsze wyniki niż szczury z I grupy
- w III grupie tendencja była odwrotna – u szczurów zdolnych poziom zachowań pozostał bez zmian, a u mało zdolnych wzrósł
Nie można mówić o jednostronnym, bezpośrednim wpływie któregoś z czynników (geny lub środowisko), ani o sumie wkładu tych czynników, ale o złożonej interakcji jednego i drugiego
Teoria konwergencji (William Stern – 1928) – w mechanizmie powstawania zmian rozwojowych przenikają się czynniki endo- i egzogenne




Badania Pawłowa nad rolą czynników środowiskowych w powstawaniu patologii rozwojowych:
I faza – jednomiesięczne szczeniaki spychano ze schodów, wywołując lęk przed wysokością, który potem wygaszano
II faza – wydzielono dwie grupy rocznych psów – z przeżytą traumą i bez. Prezentowano im koła i elipsy, warunkując je według schematu – koło – jedzenie, elipsa – wstrząs. Następnie modyfikowano bodźce – koła stawały się coraz bardziej eliptyczne, a elipsy coraz bardziej okrągłe, co dezorientowało psy, wywołując w nich nerwicę. Psy z traumą zapadały na nerwicę wcześniej.
Niezależnie od poziomu zaawansowania ewolucyjnego istnieje zależność między wpływem czynników egzo- endogennych.

2.     Perspektywa antropogenetyczna – antropologowie skoncentrowali się na roli kultury w rozwoju
Margaret Mead – badania na Borneo – badacze skoncentrowali się na jednej, oddalonej i wyizolowanej wyspie, gdzie zauważono zachowania schizoidalne – brak zdolności do empatii (nawet w obrębie rodziny kontakty były powierzchowne) i łatwość wchodzenia w stany uniesień psychotycznych (trans). Powodem tych różnic była kultura – pewne praktyki wychowawcze matek, które, gdy dziecko kończyło rok, przerywały zabawę z dzieckiem w najlepszym momencie, mimo protestów dziecka, po to by ponownie je rozbawić i odejść itd.
Dennis – badanie plemienia Hoppi – jedna z praktyk wychowawczych polegała na przywiązywaniu dzieci chustą do deski (zanim nauczyły się chodzić). Gdy odwijało się deskę, to dzieci płakały aż do ponownego jej założenia – praktyki wychowawcze wyparły naturalne nawyki. Gdy plemię Hoppi przeniosło się do miast USA i przejęło współczesne wzory wychowania, nie było różnic między dziećmi białymi, a Hoppi – jednak dominacja predyspozycji genetycznych
Badania, w których porównywano tempo rozwoju u dzieci ludzkich i małpich:
Kellogg’owie – wychowywali szympansicę Bua ze swoim synem Davidem. Były wychowywane w tych samych warunkach. W pierwszych 12 miesiącach, tempo rozwoju małpy było szybsze niż dziecka (24 czynności życiowe, podczas gdy David tylko 4). Po roku ta tendencja odwróciła się. Skok u Davida pojawił się wraz z opanowywaniem mowy. Bua zbierała wiedzę poprzez doświadczenie, natomiast David wykorzystywał w tym celu mowę. Przeszedł od dziedziczenia biologicznego o dziedziczenia społecznego

3.     Perspektywa ontogenetyczna

a.      Rola środowiska w rozwoju psycho-motorycznym
Mac-Graw – porównywała rozwój psychomotoryczny dwóch bliźniąt jednojajowych. Jedna z nich była ćwiczona (stymulacja pewnych czynności), podczas gdy u drugiej nie ćwiczono czynności psycho-motorycznych.

i.  Ćwiczenie czynności filogenetycznych (np. chodzenie) nie przyspiesza ich rozwoju

ii.                       Ćwiczenie czynności ontogenetycznych (np. jazda na rowerze) przyspiesza ich rozwój

iii.                     Przyspieszony pod wpływem ćwiczenia rozwój ulega zahamowaniu w momencie przerwania treningu

b.      Rola środowiska w rozwoju społeczno-emocjonalnym
Spitz – badał dzieci w meksykańskich sierocińcach, w których znajdowały się dzieci urodzone przez skazane matki (matka mogła urodzić, po czym musiała oddać dziecko i wrócić do więzienia). Jedna opiekunka przypadała na dużą liczbę dzieci, a kojce były od siebie oddzielone prześcieradłami (boksy). Ilorazy rozwojowe tych dzieci gwałtownie spadały po opuszczeniu ich przez matkę. Z 54, w pierwszym roku zmarło 27, a po dwóch latach 35.




Czterofazowa koncepcja choroby sierocej:
I – faza protestu – dziecko płacze i jest wymagające
II – faza „lepkości”/”lgnięcia” – dziecko poszukuje kontaktu z osobą dorosłą
III – faza rozpaczy – płacz, skowyt, trwające bez przerwy, w dzień i w nocy aż do wyczerpania
IV – faza letargiczna – wszystkie wskaźniki zdrowia psychicznego i fizycznego gwałtownie spadają
Goldfarb – badał dzieci adoptowane i dowiódł, że przejawiają one gorsze wyniki we wszystkich dziedzinach
Bowlby – wskazał na okres krytyczny, w którym musi dojść do związania – między 6 miesiącem, a 3 rokiem życia. Po trzecim roku życia wzrasta tolerancja na rozłąkę, a w 6-7 roku dziecko jest już na nią zupełnie odporne. W okresie krytycznym dziecko podejmuje maksymalnie trzy próby związania. Bowlby jest też twórcą stylów przywiązania
Ainsworth – kolejna koncepcja stylów przywiązania – dowiódł, że nie tylko brak przywiązania z osobą dorosłą zaburza rozwój, ale też niewłaściwy styl przywiązania ma podobne skutki. Późniejsze badania wykazały, że tylko 40% dzieci, które doświadczają złych stylów przywiązania, przejawia zaburzenia w dorosłości.
Palacious – badał cztery grupy dzieci:
a. Wychowywane w pełnych rodzinach
b. Wychowywane w rodzinach patologicznych
c. Wychowywane w domach dziecka
d. Adoptowane
Nie wykazano istotnych różnic między grupami a., c. i d. Różnica dotyczyła tylko grupy b.

c.      Rola środowiska w rozwoju poznawczym

*Inteligencja

1.     Ogólna zdolność do adaptacji przy wykorzystaniu środków, jakimi dysponuje rozum

2.     zdolność wnioskowania o tym co nieznane na podstawie tego co dane

3.     to co badają testy inteligencji

Modele inteligencji

Pierwszym modelem inteligencji, który porządkował różne podejścia do niej, był model Spearmana. Wyodrębnił on dwa czynniki – inteligencję ogólną (G) i zdolności specjalne (S). Spearman zauważył, że na podstawie jednej podskali testu można z 30% prawdopodobieństwem przewidzieć wyniki innych podskal. Na tej podstawie wyciągnął wniosek o istnieniu inteligencji ogólnej, dodając, że jest ona dziedziczna, podczas gdy zdolności specjalne są nabywane.

Cattel i Donaldson

Thurstone – model czynników równoważnych sobie. Jego analiza pozwoliła wyróżnić siedem zdolności zamiast jednej ogólnej i kilku specjalnych.

Rola środowiska w rozwoju poznawczym – ciąg dalszy:

1.     Podejście psychometryczne – badacze zadają pytanie jaki poziom zdolności człowiek posiada. Miarą inteligencji jest wskaźnik ilościowy
Testy:

a.      Test A. Binet’a

b.      Test Wechsler’a

c.      Test Thurstone’a

Krytyka testów inteligencji:

a.      IQ nie jest miarą stabilną – obserwujemy fluktuację wartości IQ w zależności od:

a.      Czasu badania

b.      Rodzaju testu

b.      Obciążenie kulturowe większości testów (nawet test Ravena jest obciążony – badania na wyspach polinezyjskich, gdzie mieszkańcy posługiwali się innymi, kulturowo określonymi reprezentacjami przestrzeni)

c.      Nie ma liniowej zależności między poziomem IQ, a zdolnością człowieka do radzenia sobie z trudnościami życiowymi

2.     Podejście poznawczo-rozwojowe – pytanie w jaki sposób człowiek rozwiązuje zadania. Utożsamienie poziomu rozwoju z zaawansowaniem sposobu rozwiązania

Koncepcja rozwoju intelektualnego wg. Piaget:

1.     faza senso-motoryczna

2.     faza przedoperacyjna

3.     faza operacji konkretnych

4.     faza operacji formalnych

Piaget na początku był zorientowany skrajnie biologicznie i sądził, że rozwój jest funkcją dojrzałości układu nerwowego. Pod wpływem wyników późniejszych badań zmienił zdanie i określił cztery czynniki, które determinują rozwój:

-          własna aktywność

-          wychowanie

-          socjalizacja

-          zadatki wrodzone

 ...