SYSTEM POLITYCZNY SZWECJI.pdf

psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych

System polityczny Szwecji

Krzysztof Dêbiec

26.02.2006.

Szwecja jest z pewno¶ci± jednym z najstarszych pañstw narodowych w Europie, a i system

polityczny nale¿y do tych posiadaj±cych najbogatsze tradycje. Za pierwszy szwedzki statut

konstytucyjny wielu historyków uznaje proklamacjê na polach Mora koło Uppsali z 1319 roku,

zawieraj±c± gwarancjê swobód ko¶cielnych i szlacheckich oraz zobowi±zanie króla do

nienakładania "nieuczciwych obci±¿eñ" na lud. Sporna jest data powstania szwedzkiego

parlamentu, Riksdagu. Choæ sama nazwa Riksdag pochodzi z XVI wieku, dla wielu pierwszym

ogólnonarodowym parlamentem jest zgromadzenie z Arboga z 1435 roku.

Tym niemniej, pierwsza nowo¿ytna konstytucja została uchwalona dopiero w czerwcu 1809

roku, po tym jak od władzy odsuniêty został król Gustaw VI Adolf. Opierała siê ona na

monteskiañskiej zasadzie podziału i równowagi władz; przetrwała a¿ do koñca 1974 roku,

jednak liczne poprawki wnoszone do niej w ró¿nych czasach nadały jej ¿artobliwe miano

"szwedzkiej historii w formie paragrafów". Zgodnie z jej zapisami król dzier¿ył cało¶æ władzy

wykonawczej, za¶ władz± ustawodawcz± dzielił siê z Riksdagiem. Jednak to Riksdag

decydował o wysoko¶ci podatków, za¶ ministrowie byli poddani jego kontroli. Wa¿n± postaci±

stał siê ombudsman parlamentarny, nadzoruj±cy przestrzeganie praw.

Pomimo licznych prób a¿ do 1866 roku nie udało siê zreformowaæ przestarzałej struktury

Riksdagu. Wtedy to zniesiono jego podział na cztery stany, wprowadzaj±c bikameralny

parlament. Reprezentacja stanu ust±piła miejsce reprezentacji jednostek. Niemniej, dostêp do

parlamentu był wci±¿ bardzo ograniczony - niemal 90 proc. ludno¶ci nie miało prawa głosu. W

2. połowie XIX wieku powstały nowoczesne masowe partie polityczne. Szczególnie

reprezentanci dwóch z nich, socjaldemokraci i liberałowie, postawili sobie za główny cel walkê

o powszechne prawo wyborcze. Ich starania doprowadziły najpierw do połowicznego sukcesu

reformy z 1907 roku (prawo wyborcze dla mê¿czyzn od 24 lat), a nastêpnie do ostatecznego

wprowadzenia prawa wyborczego tak¿e dla kobiet w 1921 roku.

W 1917 ostatecznie zaakceptowano, ¿e to siła partii w Riksdagu bêdzie decydowaæ o

kompozycji przyszłych rz±dów. Odt±d wiêc datuje siê de facto pocz±tek nowoczesnego

szwedzkiego parlamentaryzmu.

W 1966 roku partie zawarły kompromis, na podstawie którego zapowiedziano zniesienie izby

wy¿szej parlamentu (ostatecznie od 1 I 1971 Riksdag ma tylko jedn± izbê), a tak¿e zmieniono

system wyborczy: dotychczas obowi±zuj±cy był korzystny dla du¿ych partii; ten uzgodniony

wówczas miał z kolei zapewniaæ bardziej proporcjonaln± reprezentacjê, przy wprowadzeniu 4-

procentowego progu wyborczego. Ustalono, ¿e wszystkie wybory bêd± odbywaæ siê tego

samego dnia, tak do Riksdagu, jak i do hrabstw i rad municypalnych, a ich kadencja bêdzie

trwaæ 3 lata. Pierwszy raz zastosowano nowy system wyborczy w 1970 roku.

W 1974 roku przyjêto nowy Instrument o Rz±dzie (wszedł w ¿ycie 1 I 1975 roku). Jednym z

jego najbardziej kontrowersyjnych ustaleñ było utrzymanie monarchii przy jednoczesnym

pozbawieniu monarchy wszystkich mocy decyzyjnych. Głównym celem nowej konstytucji była

jednak nie zmiana, a raczej kodyfikacja ju¿ obowi±zuj±cych praktyk, które zd±¿yły rozwin±æ

siê w okresie obowi±zywania poprzedniej konstytucji. Nowo¶ci± było umieszczenie osobnego

rozdziału po¶wiêconego prawom człowieka, który pó¼niej jeszcze rozbudowano.

W 1993 roku, po długim okresie debat konstytucyjnych, przywrócono 4-letni czas kadencji

Riksdagu i władz lokalnych, utrzymuj±c zasadê ł±czonych wyborów.

http://www.psz.pl/content/view/2330/

Utworzono 9 February, 2008, 14:51

psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych

Kryzys gospodarczy lat 90, skierował dyskusje raczej na tematy ekonomiczne, za¶ ogłoszenie

w 1990 roku przez premiera I. Carlssona chêci członkostwa Szwecji w Unii Europejskiej -

tak¿e na tematy europejskie, zwiastuj±c powrót Szwecji - po niemal 200-letnim okresie

przerwy - do głównego nurtu polityki europejskiej. Z dniem 1 I 1995 roku Szwecja stała siê

ostatecznie członkiem UE.

Gdy spogl±da siê z perspektywy czasu na rozwój szwedzkiego systemu politycznego, jasnym

staje siê, ¿e wiele z jego cech ma swe korzenie w czasach do¶æ odległych. Je¶li chcieæ je

przedstawiæ w sposób zwiêzły, mo¿liwe jest wyodrêbnienie piêciu szczególnych okoliczno¶ci,

które pomogły uformowaæ obecny szwedzki system polityczny.

Po pierwsze, z czasów ¶redniowiecza odziedziczono tradycje samorz±du lokalnego, które mimo

zapêdów centralizacyjnych wielu szwedzkich rz±dów s± wyra¼nie obecne po dzi¶ dzieñ.

Z okresu XVII-wiecznej potêgi Szwecji wywodzi siê dobrze zorganizowany aparat administracji

pañstwowej. Eksperymenty Riksdagu XVIII wieku (zwanego w Szwecji "wiekiem wolno¶ci") z

systemem parlamentarnym nie prze¿yły poza ten okres; tym niemniej, pewna ci±gła linia

ł±czy zasady swobody publikacji wprowadzone przez Akt o Wolno¶ci Prasy z 1766 roku z

podstawami nowoczesnego systemu wolno¶ci informacji. Wiek XIX był ¶wiadkiem zamierania

starych o¶rodków władzy i powstawania nowych. Powstałe w tym czasie ruchy społeczne stały

siê pó¼niej kluczowym elementem XX-wiecznego społeczeñstwa. Z kolei zainicjowana wraz z

procesem modernizacji kultura in¿ynierii społecznej ukształtowała koncepcje organizacji

społeczeñstwa.

Z jednej wiêc strony samorz±d lokalny, wolno¶æ obiegu informacji i ruchy społeczne, z drugiej -

administracja pañstwowa i in¿ynieria społeczna reprezentuj± na szwedzkim gruncie

powracaj±cy w teorii politycznej konflikt pomiêdzy wolno¶ci± i ładem. W Szwecji udało siê

jednak w du¿ym stopniu pogodziæ elementy demokratyczne i egalitarne z silnym,

scentralizowanym pañstwem.

KONSTYTUCJA

W Szwecji s± obecnie cztery dokumenty maj±ce statut konstytucyjny.

Najwa¿niejszym z nich jest uchwalony w 1974 roku Regeringsformen - Instrument o Rz±dzie

(nazywany te¿ Aktem o Formie Rz±dów), który definiuje najwa¿niejsze instytucje pañstwa i

relacje pomiêdzy nimi. Pozostałe "prawa podstawowe" (grundlagar) to Akt o Sukcesji

(Successionsordningen) z 1810 roku, Akt o Wolno¶ci Prasy (Tryckfrihetsförordningen) z 1766

roku oraz Podstawowe Prawo Swobody Wyrazu (Yttrandefrihetsgrundlagen) z 1991 roku.

Specjalny status ma te¿ Akt o Riksdagu z 1974 roku, aczkolwiek nie jest on zaliczany do

"praw podstawowych".

Zmiany dokonywane w grundlagar, jak równie¿ w Akcie o Riksdagu, wymagaj± do wej¶cia w

¿ycie co do zasady nie tylko decyzji Riksdagu jednej kadencji, ale te¿ odczekania do kolejnych

wyborów i potwierdzenia tego przez nowy skład parlamentu.

GŁOWA PAÑSTWA

Zgodnie z Instrumentem o Rz±dzie głow± pañstwa w Szwecji jest król lub królowa,

zasiadaj±cy/a na szwedzkim tronie, zgodnie z kolejno¶ci± nastêpstwa tronu regulowan± przez

Akt o Sukcesji z 1810 roku. Instrument o Rz±dzie pozostawił głowie pañstwa de facto jedynie

ceremonialne funkcje, st±d te¿ nie po¶wiêca mu zbyt du¿o miejsca.

http://www.psz.pl/content/view/2330/

Utworzono 9 February, 2008, 14:51

psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych

Mo¿na wszak znale¼æ wzmiankê, ¿e premier musi na bie¿±co informowaæ głowê pañstwa o

sprawach narodowych (w praktyce spotkania odbywaj± siê kilka razy do roku). Głowa pañstwa

przewodniczy Komitetowi Doradczemu Spraw Zagranicznych, który jest forum konsultacji

rz±du i Riksdagu w tej dziedzinie (posiedzenia odbywaj± siê zwykle raz na dwa miesi±ce). Król

przyjmuje te¿ ambasadorów i bierze udział w oficjalnych wizytach pañstwowych.

Monarcha cieszy siê specjaln± pozycj± prawn±: nie mo¿e byæ ¶cigany za wykroczenia, za¶ te

dokonane przeciw niemu s± szczególnie surowo karane.

Od 1973 roku w Szwecji panuje Karol XVI Gustaw z dynastii Bernadotte, wywodz±cej siê od

napoleoñskiego marszałka, który został wybrany przez Riksdag w 1810 roku na dziedzica

szwedzkiego tronu i rz±dził w latach 1818-44 jako Karol XIV Jan.

¯on± Karola XVI jest królowa Sylwia, trzy lata od niego starsza, pochodz±ca z rodziny

niemiecko-brazylijskiej, z wykształcenia tłumaczka (posługuje siê biegle sze¶cioma jêzykami i

jêzykiem migowym).

Zgodnie z wprowadzon± w 1980 roku poprawk± do Aktu o Sukcesji, dziedzicem tronu jest

najstarsze dziecko monarchy, bez wzglêdu na płeæ. Kolejno¶æ nastêpstwa tronu jest

nastêpuj±ca:

1. ksiê¿niczka Victoria (ur. 1977),

2. ksi±¿ê Carl Philip (ur. 1979)

3. ksiê¿niczka Madeleine (ur.1982)

Akt o Sukcesji precyzuje, ¿e król musi "wyznawaæ czyst± wiarê ewangelick±, tak± jaka została

przyjêta i wyja¶niona w niezmienionej Konfesji Augsburgskiej i w Rezolucji z Uppsali z roku

1593". Ka¿dy członek rodziny królewskiej wyznaj±cy inn± wiarê jest automatycznie

pozbawiony prawa sukcesji. Dzieci monarchy musz± byæ wychowywane w Szwecji i nie mog±

zmieniæ stanu cywilnego bez zgody rz±du.

Oprócz porzucenia wiary luterañskiej, członek rodziny królewskiej mo¿e wiêc straciæ prawo

sukcesji przez bycie wychowanym za granic±, zmianê stanu cywilnego bez zgody rz±du lub te¿

zostanie głow± innego pañstwa bez zgody monarchy i Riksdagu.

Opinia publiczna nie popiera pomysłów zniesienia monarchii, st±d partie s± nadzwyczaj

ostro¿ne z wypowiedziami o wprowadzaniu republiki. Odk±d rola monarchy jest de facto

symboliczna, symboliczny stał siê te¿ np. obecny do dzi¶ zapis w manife¶cie socjaldemokratów

o d±¿eniu do zniesienia monarchii.

PARLAMENT (RIKSDAG)

Wraz z wyborami 1970 roku czê¶ciowa reforma konstytucyjna wzmocniła proporcjonalno¶æ

systemu wyborczego. W tym samym czasie zniesiono wy¿sz± (pierwsz±) izbê parlamentu, co

weszło w ¿ycie 1 styczna 1971 roku.

- wybory do Riksdagu

W Riksdagu zasiada 349 posłów. 29 wieloosobowych okrêgów wyborczych wybiera od 2 do 35

reprezentantów. Ł±czna liczba 310 miejsc rozdzielana jest pomiêdzy okrêgi wyborcze w

oparciu o wielko¶æ (ludno¶æ) okrêgu, na podstawie zmodyfikowanego systemu Sainte-Laguë

(pierwszym dzielnikiem jest 1,4). Tylko z jednym wyj±tkiem, jedynie te partie, które w skali

kraju uzyskaj± 4 proc. Głosów, otrzymuj± mandaty. Wspomniany wyj±tek dotyczy sytuacji, w

http://www.psz.pl/content/view/2330/

Utworzono 9 February, 2008, 14:51

psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych

której partia osi±gnie poparcie 12 proc. w danym okrêgu wyborczym - wówczas uczestniczy

ona w podziale miejsc w Riksdagu przypisanych danemu okrêgowi, nawet nie osi±gn±wszy

ogólnokrajowego progu 4 proc. Do¶æ jednak wysoki 12-procentowy próg sprawił, ¿e ¿adna

partia nie dostała siê do Riksdagu tylko w oparciu o t± zasadê. Bardzo bliskie spełnienia tego

warunku było w ostatnich wyborach regionalne ugrupowane Norrbottenspartiet, jednak 9,1

proc. uzyskane w poło¿onym najdalej na północ okrêgu Norrbotten nie wystarczyło do

przekroczenia progu. Dla partii, które uzyskaj± 4 proc. głosów w skali kraju przewidziany jest

udział w rozdziale dodatkowych 39 mandatów, tak by zapewniona została mo¿liwie najlepsza

proporcjonalno¶æ pomiêdzy liczb± głosów a liczb± uzyskanych mandatów.

Wraz z wyborami w 1998 roku wprowadzono system "głosów z pozytywn± preferencj±". Obok

głosu oddawanego na partiê, wyborcy mogli odt±d wybraæ tak¿e konkretnego kandydata na

li¶cie partyjnej. Je¶li liczba głosów oddana na danego kandydata wynosi przynajmniej 8 proc.

cało¶ci oddanych głosów na partiê w konkretnym okrêgu wyborczym, wówczas ów kandydat

przesuwa siê automatycznie na czołow± pozycjê listy partyjnej (w przeciwnym wypadku

pozostaje ona jednak niezmieniona). W wyborach 1998 roku ok. 30 proc. wyborców (w 2002 -

26 proc.) skorzystało z mo¿liwo¶ci u¿ycia "głosów z pozytywn± preferencj±", niemniej i tak

wiêkszo¶æ z nich oddana została na kandydatów ju¿ znajduj±cych siê na czele list partyjnych.

Dane z tych wyborów wskazuj±, ¿e bezpo¶rednim efektem tej zmiany był fakt, ¿e 12 z 349

posłów zostało wybranych w miejsce kandydatów umieszczonych wy¿ej na listach partyjnych

(w 2002 roku - dziesiêciu).

Z perspektywy wyborców jest niew±tpliw± wad± systemu oddanie partiom niemal całkowitej

kontroli nad listami. Mimo zaznaczaj±cego siê trendu dawania wiêkszego zakresu decyzji w

rêce wyborców, pozycja partii jest wci±¿ niepodwa¿alna.

- stosunki z rz±dem

Jedn± z podstawowych zasad systemu parlamentarnego jest kontrola rz±du przez parlament.

Od wprowadzenia parlamentaryzmu w 1917 roku a¿ do 1971 roku zasada, ¿e rz±d musi

zrezygnowaæ, je¶li nie cieszy siê ju¿ poparciem wiêkszo¶ci parlamentarnej obowi±zywała

jedynie na mocy pewnego konwenansu. Czê¶ciowa reforma konstytucyjna przeprowadzona w

1971 roku dała prawne podstawy dla głosowania wotum nieufno¶ci wobec rz±du. Zgodnie wiêc

z pisan± zasad±, do obalenia rz±du wymagana jest bezwzglêdna wiêkszo¶æ parlamentarna (tj.

50 proc. + jeden głos). Zapewnia to rz±dom stabilno¶æ, nawet tym nie maj±cym du¿ego

poparcia w Riksdagu (np. rz±dom mniejszo¶ciowym), jako ¿e ka¿de wstrzymanie siê od głosu

w takim przypadku oznacza de facto poparcie dla rz±du w takim głosowaniu.

Razem z now± konstytucj±, wprowadzone zostały nowe zasady dotycz±ce formowania rz±du.

Jedn± z najwa¿niejszych cech instytucjonalnych szwedzkiej demokracji parlamentarnej jest jej

tzw. "negatywny parlamentaryzm". O ile "pozytywny parlamentaryzm" wymaga poparcia

rz±du przez wiêkszo¶æ parlamentu, w "negatywnym parlamentaryzmie" wystarcza tolerowanie

go przez wiêkszo¶æ, niekoniecznie za¶ aktywne wspieranie. W ramach tej kategorii szwedzkie

zasady s± niezwykłe w dwójnasób. Po pierwsze, od 1 stycznia 1975 roku głowa pañstwa,

monarcha, został wył±czony z procesu formowania rz±du. Po drugie, nieco inaczej ni¿ w

modelu wygl±da procedura głosowania w sprawie osoby premiera: przewodnicz±cy Riksdagu

(Talman) wysuwa kandydaturê, która zostaje odrzucona tylko je¶li ponad połowa posłów

(175) zagłosuje przeciw kandydaturze. Dlatego te¿ wszyscy kandydaci proponowani przez

Talmana od 1975 roku aprobowani byli ju¿ w pierwszym głosowaniu.

Obecnie (przełom 2005/2006) przewodnicz±cym Riksdagu jest socjaldemokrata Björn von

Sydow, były minister obrony. Zwa¿ywszy na jego uprawnienia mo¿na bez przesady stwierdziæ,

¿e urz±d Talmana jest poniek±d na gruncie szwedzkim "nietytularn± prezydentur±".

Wotum nieufno¶ci mo¿e byæ głosowane w odniesieniu do konkretnego ministra, ale je¶li

dotyczy premiera, to cały gabinet, w wypadku jego przegranej, musi zrezygnowaæ. Próby

http://www.psz.pl/content/view/2330/

Utworzono 9 February, 2008, 14:51

psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych

stosowania tej procedury w stosunku do premiera pojawiły siê dot±d 4-krotnie, po raz ostatni

w 2002 roku - nigdy nie były jednak skuteczne. Głosowania takie słu¿± raczej demonstracji

niezadowolenia z polityki rz±du. W wypadku, gdy wynik głosowania jest przes±dzony

prawdopodobna jest tak¿e rezygnacja z urzêdu ministra przed głosowaniem. Tak stało siê np.

w 1988 roku, gdy minister sprawiedliwo¶ci zrezygnował, by unikn±æ usuniêcia go z urzêdu.

W latach 90. ubiegłego stulecia wprowadzono dwie znacz±ce zmiany w funkcjonowaniu

wewnêtrznej struktury Riksdagu: now± procedurê bud¿etow± oraz komitet EU-namnden.

Pierwsza z nich została wymuszona problemami finansowymi, zwi±zanymi z tym, ¿e procedura

bud¿etowa była ¼le koordynowana i podatna na nadmierne zwiêkszanie wydatków: parlament

nie podejmował dot±d decyzji w sprawie całego bud¿etu, a ka¿d± jego czê¶æ dyskutowano i

głosowano osobno. Wszystkie liczby dodawano i powstawał bud¿et. Reforma to zmieniła:

Riksdag uchwala teraz cele bud¿etowe obowi±zuj±ce przez 3 lata. Głosowanie w sprawie

rocznego bud¿etu odbywa siê na jesieni, przed rozpoczêciem roku bud¿etowego. Bud¿et

podzielony jest na 27 obszarów, za¶ Riksdag decyduje o limitach wydatków w poszczególnych

obszarach oraz o alokacji ¶rodków w ich obrêbie.

Komitet EU-namnden powołano w zwi±zku z przyst±pieniem Szwecji do Unii Europejskiej; z

celem monitorowania rz±du w kontek¶cie reprezentowania przezeñ kraju w Radzie Unii

Europejskiej. Komitet pozwala nadzorowaæ ministrów, nie posiada jednak praw regularnego

komitetu Riksdagu, nie mog±c np. wysuwaæ własnych propozycji polityk czy kierowaæ spraw

na forum całego parlamentu. Jest on niemniej uwa¿any za istotny, co wyra¿a siê choæby w

fakcie, ¿e partie opozycyjne wysyłaj± na spotkania komitetu licz±cych siê posłów.

Ciekawy jest zestaw innych mechanizmów demokratycznych zapewniaj±cych stabilno¶æ rz±du.

W przeciwieñstwie do wiêkszo¶ci zachodnich demokracji parlamentarnych, nawet je¶li

odbywaj± siê dodatkowe wybory, konstytucyjny termin zwykłych wyborów parlamentarnych

musi zostaæ zachowany, tj. czas, gdy koñczy siê wcze¶niejsza kadencja parlamentu. W efekcie

zmniejsza to skłonno¶æ do opowiadania siê za dodatkowymi wyborami. W okresie powojennym

raz tylko, w 1958 roku, odnotowano przypadek dodatkowych wyborów.

Konstytucja daje posłom do Riksdagu prawo zadawania ministrom pytañ odno¶nie kwestii

objêtych kompetencjami rz±du. Jest to w wielu przypadkach u¿yteczne, gdy¿ zmusza danego

ministra do po¶wiêcenia uwagi konkretnej kwestii, udzielenia posłowi informacji, a czasem i do

działania. Z poselskiego punktu widzenia korzystny jest te¿ fakt przyci±gniêcia uwagi mediów.

Obecnie istniej± trzy formy takich pytañ; pierwsza z nich to wprowadzone w 1991 roku

cotygodniowe, transmitowane przez telewizjê sesje, w których pytania zadawane s± ustnie, a

odpowiedzi s± formułowane bezpo¶rednio przez ministrów. Posłowie maj± te¿ prawo

formułowania pytañ w formie pisemnej oraz interpelacji. O ile na te pierwsze odpowied¼ mo¿e

byæ przedstawiona tylko na pi¶mie, o tyle te drugie mog± wywołaæ debatê parlamentarn±. W

takiej debacie mo¿liwa jest bezpo¶rednia dyskusja danego posła na forum parlamentu z

ministrem, w którego obszarze odpowiedzialno¶ci znajduje siê dyskutowana kwestia.

- frekwencja i równa reprezentacja

Chocia¿ głosowanie nie jest w Szwecji obowi±zkowe, frekwencja w wyborach do Riksdagu 4-

krotnie przekraczała 90 proc. (w wyborach 1973 - 82). Najwy¿szy wynik w historii

zanotowano w 1976 roku, gdy swój głos oddało 91,8 proc uprawnionych do tego osób. W

ostatnich czasach frekwencja wykazuje raczej tendencjê do spadku, a notowana w ostatnich

wyborach (80,1 proc) jest najni¿sz± od czasu dodatkowych wyborów w 1958 roku, gdy

wyniosła 77,4 proc.

Ciekawym zjawiskiem obserwowanym w polityce we wszystkich krajach skandynawskich w

ostatnim æwieræwieczu jest promowanie przez wszystkie ogólnokrajowe partie równej proporcji

mê¿czyzn i kobiet na listach partyjnych. W efekcie, udział kobiet zasiadaj±cych w Riksdagu od

http://www.psz.pl/content/view/2330/

Utworzono 9 February, 2008, 14:51

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: