Zagadnienie prawdy w nauce. Zeszyty Naukowe Stowarzyszenia PAX, 1(30), 1981.pdf

http://autonom.edu.pl

Mazur M., 1981, Zagadnienie prawdy w nauce . Zeszyty Naukowe Stowarzyszenia PAX,

nr 1 (30), s. 79-92.

Zeskanował i opracował Mirosław Rusek ( mirrusek@poczta.onet.pl ).

MARIAN MAZUR

ZAGADNIENIE PRAWDY W NAUCE

1. Prawdy i nieprawdy

Na temat "problemu prawdy" napisano już bez mała całe biblioteki, ale obfitość tej

literatury nie świadczy bynajmniej o trudności owego "problemu" lecz o jego fikcyjności.

Szukano bowiem odpowiedzi na pytanie "co to jest prawda?" a to w istocie nie było

rozwiązywaniem żadnego problemu lecz tylko domniemywaniem się znaczenia słowa

"prawda". Ponieważ domniemań może być tyle, ile osób zechce je snuć, więc jedynym tego

rezultatem były jałowe spory, czyje domniemanie jest "słuszne", i wprowadzanie zamętu do

sprawy prostej, podczas gdy do niej należy podejść we właściwy sposób, tj. od analizy

zjawisk, jak się to robi w naukach ścisłych.

Sposobu takiego dostarcza cybernetyka 1) . W każdym torze informacyjnym występuje

transformacja oryginałów (tj. komunikatów na początku toru) w obrazy (tj. komunikaty na

końcu toru). Relacja między dwoma oryginałami jest informacją nadawaną, a relacja między

dwoma obrazami jest informacją odbieraną.

Jeżeli informacja odbierana jest identyczna z informacją nadawaną, to jest ona

transinformacją (informacją wierną, prawdziwą). Na przykład, odległość z Londynu do

Rzymu jest dwukrotnie większa niż odległość z Londynu do Genewy - jeżeli na mapie

występuje taki sam stosunek długości odcinków przedstawiających te odległości, to w tym

zakresie mapa jest wierna, stanowi źródło prawdy. Tak samo jest we wszelkich pomiarach,

obserwacjach itp.

Wynikają stąd dwa ważne twierdzenia:

M. Mazur, Jakościowa teoria informacji. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 1970.

l) jeżeli dwie informacje są prawdziwe, to ich wypadkowa jest również prawdziwa

(np. jeżeli zmierzono, że jedna góra jest o 200 metrów wyższa od drugiej, a druga jest o 300

metrów wyższa od trzeciej, to bez mierzenia można powiedzieć, że pierwsza góra jest o 500

metrów wyższa od trzeciej),

2) jeżeli z informacją prawdziwą jest identyczna inna informacja, to i ona jest

prawdziwa (np. jeżeli kopia jest zgodna z dokumentem autentycznym, to zawiera informacje

prawdziwe).

Po takim uporaniu się z prawdami zobaczmy, jak się przedstawiają zniekształcenia

informacji odbieranych, czyli nieprawdy. Wchodzą tu w grę - w odróżnieniu od informowania

wiernego - dwie możliwości: informowanie pozorne oraz informowanie fałszywe.

Informowanie pozorne (pseudoinformowanie) powstaje, gdy liczba obrazów jest

nierówna liczbie oryginałów, przy czym może to być:

informowanie

rozwlekłe

(pseudoinformowanie

symulacyjne),

gdy

jednemu

oryginałowi odpowiada kilka obrazów (np. gdy ktoś mówi, że "zbudowano wiele zakładów

przemysłowych, fabryk i wytwórni", chociaż wszystkie te wyrazy oznaczają jedno i to samo,

przez co powstaje tylko pozór obfitości informacji),

informowanie

ogólnikowe

(pseudoinformowanie

dysymulacyjne),

gdy

kilku

oryginałom odpowiada jeden obraz (np. gdy ktoś zamiast "weszli mężczyzna i kobieta" mówi:

"weszły dwie osoby" - niby prawda ale zubożona, pozór prawdy).

Informowanie fałszywe (dezinformowanie) powstaje, gdy brakuje jakichś oryginałów

lub obrazów, przy czym może to być:

- zmyślanie (dezinformowanie symulacyjne), gdy obrazowi nie odpowiada żaden

oryginał (np. gdy w spisie figuruje towar, którego nie ma w magazynie),

- zatajanie (dezinformowanie dysymulacyjne), gdy oryginałowi nie odpowiada żaden

obraz (np. gdy w spisie nie figuruje towar, który jest w magazynie).

Informowanie może być wzbogacone o domniemanie (parainformowanie), gdy

z informacjami nadawanymi i odbieranymi sumują się informacje uprzednio zapamiętane

(parainformacje) u nadawcy i odbiorcy, przy czym można rozróżniać domniemanie trafne

i domniemanie nietrafne.

Domniemanie trafne występuje, gdy parainformacje u odbiorcy są takie same jak

u nadawcy (na tym polega rozumienie słów, zdań, aluzji, dzieł sztuki, itp.).

Domniemanie nietrafne występuje, gdy parainformacje u odbiorcy i nadawcy są

niejednakowe (prowadzi to do nieporozumień), przy czym może to być:

- domniemanie bezpodstawne, gdy parainformacje są u odbiorcy, a nie ma ich

u nadawcy (np. dopatrzenie się aluzji, której nie było),

- domniemanie niedomyślne, gdy parainformacje są u nadawcy, a nie ma ich

u odbiorcy (np. niedopatrzenie się aluzji, która była).

Dla kompletności systematyki trzeba dodać, że możliwe jest także informowanie

o informowaniu

(metainformowanie),

informowanie

metainformowaniu

(meta-

metainformowanie), informowanie o meta-metainformowaniu (meta-meta-metainformo-

wanie), i tak dalej aż do nieskończoności.

Podobnie

jak

informowanie,

również

metainformowanie

(oraz

meta-

metainformowanie itd.) może być wierne, pozorne (rozwlekłe lub ogólnikowe), fałszywe

(zmyślanie lub zatajanie) bądź polegać na domniemaniach (trafnych lub nietrafnych).

Jako przykłady metainformowania można wymienić metadecydowanie jako

decydowanie o sposobach decydowania, metadyskutowanie jako dyskutowanie o sposobach

dyskutowania, metanauczanie jako nauczanie o sposobach nauczania, itp.

Ogromna większość ludzi, w tym nawet bardzo wykształconych, nie odróżnia

metainformowania od informowania, co może prowadzić do przykrych skutków, zwłaszcza

w prawodawstwie. Na przykład, informacja o karalności "czynów szkodliwych" wymaga

z kolei informacji o tej informacji (metainformowanie), a mianowicie wyjaśnienia, co się

uważa za szkodliwe, a co nie, gdyż bez tego sprawca może nie wiedzieć, czy przekracza

prawo. Gdyby kodeks karny miał się składać wyłącznie z takiego rodzaju przepisów, to

można byłoby go zredukować do dwóch paragrafów: "1. Przestępstwa są karalne. 2. Co było

przestępstwem, oceni prokurator".

Rozróżnienie miedzy informowaniem a metainformowaniem pozwala też uchwycić

różnice między fałszem a kłamstwem. Fałszem jest dezinformowanie, kłamstwem zaś jest

metadezinformowanie przedstawiające to dezinformowanie jako transinformowanie. Inaczej

mówiąc, kłamstwem jest przedstawianie fałszu jako prawdy. Nie ma kłamstwa, gdy fałsz jest

przedstawiany jako fałsz (np. autor powieści historycznej fałszuje historię, ale przed zarzutem

kłamstwa chroni go wyraz "powieść" umieszczony przezeń pod tytułem książki).

Z tego punktu widzenia dość niefortunne jest sądowe wyrażenie "kara za fałszywe

zeznania" - powinno by się mówić o karze za kłamliwe zeznania, gdyż źródłem fałszywych

zeznań mogą być przecież omyłki, złudzenia itp., za co nie ma powodu nikogo karać.

Przedstawiona

systematyka

informowania

będzie

przydatna

sprawach

poruszanych poniżej.

2. Czy prawdomówność jest cnotą

Pogląd, że należy mówić prawdę, jest tak rozpowszechniony, że aż stał się sprawą

moralności, a prawdomówność uchodzi za zaletę charakteru. "To brzydko kłamać" - mówią

rodzice dzieciom, które gdy dorosną, będą mówić to samo swoim dzieciom. Podobnie mówią

nauczyciele swoim uczniom. Prawdomówności żądają urzędy dając obywatelom do

wypełnienia rozmaite ankiety (personalne, paszportowe, celne itp.), a często nawet dopisując

zdanie, że "powyższe dane podałem zgodnie z prawdą" lub coś w tym rodzaju, aby w ten

sposób przypomnieć wypełniającemu obowiązek prawdomówności. Zgodnie z prawdą mają

być sporządzane wszelkie sprawozdania i meldunki. Sądy żądają prawdomówności od

świadków i w tym celu inscenizują teatralne składanie przysięgi (lub "oświadczenia

w miejsce przysięgi"). W krajach anglosaskich wypracowano nawet formułę: "będę mówił

prawdę, całą prawdę i tylko prawdę", co w świetle systematyki informacji znaczy: "będę

informował wiernie, niczego nie tając i nie zmyślając".

Z drugiej jednak strony wiele jest przypadków, w których prawdomówność jest

potępiana, a nawet karalna. Zdanie: "ależ pani staro wygląda" zostałoby uznane za przejaw

chamstwa. Weredycy, mający zwyczaj mówić wszystkim "prawdę w oczy", to nieprzyjemni

ludzie, których wszyscy unikają. Człowiek rozgadujący się o przypadkowo zaobserwowanej

dyzlokacji wojsk ryzykuje postawienie przed sądem za "ujawnienie tajemnic państwowych",

a gdyby tam powoływał się na obowiązek prawdomówności, to powinien czuć się szczęśliwy,

jeżeli zostanie uznany tylko za głupca. Zwolniony z obowiązku prawdomówności jest

oskarżony w procesie karnym, adwokat fantazjujący na temat jego "ciężkiego dzieciństwa",

tudzież prokurator, który z okruchów udowodnionych informacji usiłuje skomponować obraz

przebiegu zbrodni.

Jakże to więc w końcu jest z prawdomównością - obowiązuje czy nie? A jeżeli czasem

tak, a czasem nie, to kiedy?

Sprawa staje się jasna, jeżeli się ją potraktuje na podstawach cybernetycznych. Każdy

proces sterowania jest przeprowadzany dla osiągnięcia określonego celu. Koniecznym tego

warunkiem jest, żeby sterujący miał prawdziwe informacje o obiekcie sterowanym. Znaczy

to, że człowiek dążący do jakiegoś celu, będzie szukał prawdziwych informacji, które go do

tego celu przybliżają, pozostanie obojętny wobec informacji nie mających z tym celem nic

wspólnego, a będzie potępiał informacje (choćby prawdziwe), które mu w osiąganiu celu

przeszkadzają.

Biorąc to pod uwagę łatwo zauważyć, że wymaganie prawdomówności pojawia się

zawsze w przypadkach zależności jednych ludzi od innych, przy czym jest ono

nieodwzajemniane. Rodzice żądają prawdomówności od dzieci, ale nie przychodzi im nawet

na myśl, że również sami powinni być wobec nich prawdomówni. Nauczyciele są skłonni do

karania uczniów, ale gdy nauczyciel dopuścił się czynu karygodnego, zostaje to przed

uczniami zatajone. Gdy przesłuchiwanemu zdarzy się o coś zapytać prokuratora, słyszy zaraz

że "ja tu jestem od zadawania pytań".

Sprawy te zasługują na to, żeby się im przyjrzeć nieco bliżej. Przenieśmy się w tym

celu do czasów niewolnictwa, w których rola niewolników polegała na wykonywaniu pracy,

a rola panów na przymuszaniu ich do tego. Skąd jednak wiadomo, czy niewolnicy wykonali

narzuconą im pracę? Ponieważ była to praca ciężka, uzasadnione było podejrzenie, że starali

się wykonać jej jak najmniej. Aby się przekonać o faktycznym stanie rzeczy, trzeba byłoby

przeprowadzić kontrolę wykonanej pracy. Jednakże kontrola to także praca, wyszłoby więc na

to, że niewolnicy wykonali jakąś pracę, ale jej kontrola obciążałaby ich panów. Ci jednak nie

byli skłonni do ponoszenia żadnych trudów, choćby tylko kontrolnych, toteż wcześniej czy

później musieli wpaść na pomysł, żeby i tym obciążyć samych niewolników (lub posłużyć się

nadzorcami, przeprowadzającymi kontrolę z upoważnienia panów, ale to nie zmieniało istoty

rzeczy, bo i nadzorcy woleli przerzucać trudy kontroli na samych niewolników). Czy jednak

niewolnicy kontrolowaliby samych siebie uczciwie? Mogli by przecież meldować wykonanie

pracy, którą w rzeczywistości wykonali tylko częściowo. Aby temu zapobiec, panowie (lub

nadzorcy) musieliby wziąć na siebie kontrolę tej samokontroli niewolników (metakontrola),

co jednak było już trudem znacznie mniejszym, wystarczało bowiem wyrywkowe

wychwycenie choćby jednego kłamstwa, aby zakwestionować cały meldunek. I tak doszliśmy

do tego, że kontrola pracy niewolników została zastąpiona kontrolą ich prawdomówności.

W konsekwencji, oprócz kar za opieszałość, spadały na niewolników również kary za

kłamstwo.

Niewolnictwa dawno już nie ma, ale mechanizm sprawy pozostał. Na przykład, aby

wymierzyć pasażerowi należne cło, celnik powinien by dokładnie przetrząsnąć jego bagaż.

Chcąc jednak zaoszczędzić sobie tego trudu zaczyna on od pytania: "co pan ma do oclenia"?

Prawdziwość otrzymanej odpowiedzi celnik sprawdza przez zajrzenie tu i ówdzie, ale gdy

znajdzie choćby jeden przedmiot zatajony przez pasażera, przeprowadza kontrolę

szczegółową, przy czym zakwestionowane przedmioty zostaną skonfiskowane (wraz

z opakowaniem i środkiem transportu, np. samochodem), pasażer zaś zostanie ukarany za

przemyt. Podobnie urząd podatkowy, zamiast zbadać dochody płatnika, żąda od niego

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: