Modele opieki pielegniarskiej.pdf

klinika

Modele opieki pielêgniarskiej

Nursing care models

Maria T. Szewczyk, Katarzyna Cierzniakowska, Robert Ślusarz, Justyna Cwajda, Alina Stodolska

S t r e s z c z e n i e

W pielêgniarstwie œwiatowym istnieje ponad 20 modeli opieki pielêgniarskiej. Modele te zosta³y

podzielone na 4 kategorie: œrodowiskow¹, deficytu samoopieki i potrzeb, kategoriê potrzeb, systemu

oraz wspó³dzia³ania. W pielêgniarstwie chirurgicznym znacz¹cymi modelami, które mo¿na stosowaæ w

praktyce, s¹ model Virginii Henderson – kategoria potrzeb, s. Calisty Roy – kategoria systemu i

wspó³dzia³ania, oraz Dorothy Orem – kategoria deficytu samoopieki i potrzeb.

Słowa kluczowe: model opieki, V. Henderson, s. C. Roy, D. Orem.

A b s t r a c t

International nursing care includes more than 20 models. They are divided on four categories:

environmental, self-care and needs deficit, needs, system and cooperation. In surgery nursing main

practical models are: Virginia Henderson model – needs category, sister Calista Roy model – system

and cooperation and Dorothy Orem model – self-care and needs deficit model.

Key words: nursing care model, Virginia Henderson, Calista Roy, Dorothy Orem.

Po³¹czenie modeli pielêgniarskich z praktyk¹ jest

najbardziej wysublimowanym rodzajem opieki. Pro-

ces zastosowania modeli zaczyna siê wówczas, gdy

badacz, student lub pielêgniarka praktyk próbuje

wyobraziæ sobie, jakie bêd¹ implikacje wdro¿enia da-

nego modelu w rozwi¹zywaniu problemu pielêgniar-

skiego. Poprzez stawianie pytañ, np. czy stosuj¹c

model opieki Virginii Henderson lub inny, mo¿na

oczekiwaæ zmian w stanie zdrowia chorego w okre-

œlonych warunkach? A ponadto, czy np. poprzez

bezpoœrednie zastosowanie dwóch wspó³zawodni-

cz¹cych modeli w rozwi¹zywaniu jednego problemu

mo¿e byæ on rozwi¹zany na drodze alternatywnej?

Modele opieki pielêgniarskiej s¹ interesuj¹c¹ stra-

tegi¹ pog³êbienia wiedzy w zakresie rozwi¹zywania

problemów pielêgniarskich. Stanowi¹ o rozwoju pie-

lêgniarstwa praktycznego i naukowego. Na gruncie

polskim niektóre z nich mog¹ siê jeszcze wydawaæ

ponadczasowe.

w sposób szczególny stosuje – a i ma mo¿noœæ stosowaæ –

osobist¹ odpowiedzialnoœæ, odpowiadaj¹c¹ potrzebom oso-

by , której s³u¿y, to czyni jej pracê w pe³ni kreatywn¹ (...).

Autorka uwa¿a, ¿e pielêgniarka powinna uczyæ siê

przez ca³e ¿ycie po to, by móc pomagaæ choremu

w sposób profesjonalny [1].

Henderson model pielêgniarstwa odnosi do reali-

zacji zaburzonych potrzeb cz³owieka i definiuje pie-

lêgniarstwo (1965 r.) jako pomoc okazywan¹ ludziom

(zarówno chorym, jak te¿ zdrowym) w wykonywaniu

czynnoœci przyczyniaj¹cych siê do utrzymania zdrowia

lub jego przywracania (wzglêdnie do spokojnej œmierci),

które to czynnoœci dana osoba wykonywa³aby sama, gdyby

mia³a doœæ si³, motywacji czy te¿ mia³a odpowiedni¹ wie-

dzê. Do zadañ pielêgniarki nale¿¹ takie dzia³ania i po-

moc danemu cz³owiekowi, aby w jak najkrótszym czasie

sta³ siê on od tej pomocy niezale¿ny [2]. Definicja ta zo-

sta³a zatwierdzona przez Miêdzynarodow¹ Radê Pie-

lêgniarek i Œwiatow¹ Organizacjê Zdrowia.

Pielêgniarka, wg Henderson, w wype³nianiu za-

dañ wystêpuje w roli opiekunki, œrodka zastêpczego

( substitute ), uzupe³niaj¹cego okreœlone niedomogi

i braki chorego w sferze bio-psycho-spo³ecznej. Jej

role to:

– profesjonalna pomoc w czynnoœciach opieki pie-

lêgnacyjnej,

Model Virginii Henderson

Zdaniem Virginii Henderson: Doskona³oœæ w pie-

lêgniarstwie zale¿y od tego, co kandydaci do niego wnosz¹

(...), doskona³a pielêgniarka jest osob¹ wra¿liw¹ i wspó³-

czuj¹c¹ w stosunku do pacjentów: która po mistrzowsku

opanowa³a techniczne sprawnoœci pielêgnacji i która

82 przewodnik lekarza

klinika

– partner ustalaj¹cy wspólnie z chorym plan pielê-

gnacji.

Autorka wyró¿ni³a 14 komponentów podstawo-

wej opieki pielêgniarskiej – zwiêz³ych, wyczerpuj¹-

cych i zgodnych z ró¿nymi hierarchiami i poziomami

potrzeb ludzkich. Mówi o potrzebie rozwoju zdol-

noœci intelektualnych pielêgniarek i ich umiejêtnoœci

technicznych. Zachêca, aby w ejœæ w skórê pacjenta, by

zrozumieæ jego potrzeby [2–4]. Podkreœla koniecznoœæ

ci¹g³ego doskonalenia umiejêtnoœci interpersonal-

nych, co razem z wykorzystaniem potencja³u pacjen-

ta pozwoli na jego niezale¿noœæ. [4].

Henderson uwa¿a, ¿e pewne podstawowe potrze-

by s¹ wspólne dla istot ludzkich i odpowiednio wy-

magaj¹ zaspokojenia. Potrzeby fizjologiczne s¹ za-

spokajane w pierwszej kolejnoœci, inne s¹ bardziej

lub mniej nagl¹ce. Zaspokojenie potrzeb fizjologicz-

nych stwarza potrzeby wy¿szego rzêdu. Podchodze-

nie do potrzeb zgodnie z ich pierwszeñstwem jest

odbiciem hierarchii potrzeb Mas³owa, w której s¹

one ustawione w nastêpuj¹cej kolejnoœci: potrzeby

fizjologiczne; bezpieczeñstwo; przynale¿noœæ i uczu-

cie; szacunek i poczucie w³asnej godnoœci; samoak-

tualizacja, która zawiera samospe³nienie – samore-

alizacjê, wraz z potrzeb¹ estetyczn¹. Potrzeby ni¿-

szego rzêdu zawsze pozostaj¹, ale poniewa¿

nastêpuje obni¿enie w napiêciu zwi¹zanym z tymi

potrzebami, osoba jest w stanie przesun¹æ siê na po-

ziom potrzeb wy¿szego rzêdu.

Poszukiwanie potrzeb wy¿szego rzêdu wskazuje,

¿e stan chorego przesuwa siê w kierunku zdrowia

i pomyœlnoœci oraz dobrego samopoczucia. Hierar-

chia potrzeb jest przydatn¹ struktur¹ organizacyjn¹

do oceny mocnych stron, ograniczeñ i potrzeby in-

terwencji pielêgniarskiej u chorego [5].

– adaptacja warunkowana potrzebami fizjologicz-

nymi ( physiologic needs ),

– interakcja z innymi osobami i obraz samego sie-

bie ( self-concept ),

– role pe³nione w spo³eczeñstwie ( role function ),

– adaptacja zale¿na od systemu wspó³zale¿noœci

w relacji z innymi ludŸmi (s ystem of interdepen-

dence ) [6, 7].

Podejmowanie decyzji przez pielêgniarkê i w³a-

œciwa ocena chorego to, zdaniem Roy, komponenty

dobrego pielêgniarstwa. W praktyce wprowadzane

s¹ przez zastosowanie procesu pielêgnowania, który

Roy ujmuje jako ocenê pierwszego i drugiego rzê-

du (diagnoza pielêgniarska, wdro¿enie i ocena). Pie-

lêgniarstwo Roy okreœla jako system wiedzy, proces

analizy i dzia³añ powi¹zany z opiek¹ nad chorymi

lub potencjalnie chorymi. [8]

Termin adaptacja rozumiany jest jako proces i stan .

Cz³owiek postrzegany jest jako otwarty system ada-

ptacyjny, znajduj¹cy siê w ci¹g³ym wzajemnym uk³a-

dzie zmian ze œrodowiskiem. Autorka ujmuje cz³o-

wieka jako osobê nara¿on¹ na ci¹g³e dzia³anie czyn-

ników œrodowiskowych, które w rezultacie wywo³uj¹

stres. W zwi¹zku z tym cz³owiek uruchamia system

obronny, którego zadaniem jest minimalizowanie

stresu [3].

C. Roy przyjmuje nastêpuj¹ce za³o¿enia:

1. Cz³owiek jest ca³oœci¹ biologiczn¹, psychiczn¹

i spo³eczn¹. Zmiany biologiczne tocz¹ce siê w or-

ganizmie cz³owieka zachodz¹ jednoczeœnie z ró¿-

norodnymi procesami w sferze psychicznej i spo-

³ecznej.

2. Cz³owiek znajduje siê w ci¹g³ej interakcji ze zmie-

niaj¹cym siê œrodowiskiem (doœwiadcza ustawicz-

nych zmian fizycznych, psychicznych i spo³ecz-

nych w okreœlonym œrodowisku i reaguje na nie).

3. Aby radziæ sobie ze zmieniaj¹cym siê otoczeniem,

cz³owiek wykorzystuje wrodzone lub nabyte me-

chanizmy obronne pochodzenia biologicznego,

psychicznego i spo³ecznego.

4. Zdrowie i choroba s¹ jedynym i nieuniknionym

wymiarem ¿ycia.

5. Aby pozytywnie reagowaæ na zmiany œrodowiska,

cz³owiek musi siê adaptowaæ zgodnie z w³asnym

systemem wartoœci.

6. C. Roy wymienia bodŸce, które oddzia³uj¹ na oso-

by, gdy staraj¹ siê zaadaptowaæ do œrodowiska, s¹

to bodŸce:

– g³ówne ; czêœæ z nich znajduje siê w najbli¿szym

otoczeniu,

– kontekstowe ; niektóre s¹ bardziej odleg³e, ale wi-

doczne,

Model s. Calisty Roy

Model s. Calisty Roy odnosi siê do systemu ada-

ptacji cz³owieka. Wed³ug Roy: ludzie to bio-psycho-

socjalne systemy zdolne do adaptacji, które radz¹ sobie ze

zmianami otoczenia poprzez z³o¿ony proces adaptacji.

Wyró¿nia 4 podsystemy potrzeb:

1. potrzeby fizjologiczne,

2. postrzeganie siebie,

3. funkcjê roli,

4. wspó³zale¿noœæ.

Pielêgnacja chorego reguluje bodŸce, które wp³y-

waj¹ na adaptacjê cz³owieka. Autorka wskazuje na

nastêpuj¹ce komponenty:

1. Ka¿dy cz³owiek jest postrzegany jako jednostka

w nieustannej wymianie ze œrodowiskiem.

2. Cz³owiek dysponuje czterema sposobami ada-

ptacji:

przewodnik lekarza 83

klinika

– pozosta³oœciowe ; niektóre s¹ czêœci¹ tej osoby ze

wzglêdu na jej dziedzictwo lub kulturê.

Dlatego adaptacja cz³owieka jest zdeterminowana

efektami dzia³ania stymulacji:

– stymulacja ogniskowa ( focal stimuli ) jest to sytuacja

wyzwalaj¹ca natychmiastow¹ reakcjê, sk³aniaj¹ca

do szukania pomocy. Zadaniem pielêgniarki bê-

dzie rozpoznanie podstawowego czynnika wyzwa-

laj¹cego okreœlone zachowanie;

– stymulacja znaczeniowa, œrodowiskowa ( contextual

stimuli ), wszystkie inne sytuacje dok³adaj¹ce siê do

stymulacji ogniskowej. Zadaniem pielêgniarki bê-

dzie okreœlenie czynników indywidualnych lub

œrodowiskowych, które w sposób poœredni wp³y-

waj¹ na zachowanie siê cz³owieka;

– stymulacja residualna, resztkowa, niespecyficzna

( residual stimuli ), to stymulacja ogólna, resztkowa,

niejasna, która mo¿e wp³ywaæ na cz³owieka, lecz

jej wp³yw mo¿e nie byæ natychmiast poznany. Pie-

lêgniarka poznaje wartoœci cz³owieka chorego, je-

go wierzenia, doœwiadczenie oraz czynniki wp³y-

waj¹ce na postawê i zachowanie [3, 7, 8].

Poziom adaptacji cz³owieka to poziom okreœlaj¹-

cy zakres stymulacji prowadz¹cych do pozytywnych

reakcji (je¿eli poziom stymulacji nie przekracza

okreœlonego poziomu adaptacji, cz³owiek reaguje

pozytywnie, je¿eli jednak stymulacja przekroczy ten

poziom, cz³owiek nie mo¿e lub nie potrafi reagowaæ

pozytywnie).

Pielêgniarka w procesie pielêgnowania okreœla tak-

¿e zachowanie cz³owieka i ocenê stymulacji.

C. Roy uzasadnia, ¿e jest ona wskaŸnikiem pozwalaj¹-

cym rozpoznaæ, w jaki sposób cz³owiek radzi sobie

z istniej¹cymi zmianami w stanie zdrowia oraz w jaki

sposób siê adaptuje. Zadaniem pielêgniarki bêdzie mo-

dyfikowanie nieefektywnego zachowania lub wzmac-

nianie pozytywnych zachowañ adaptacyjnych [9–11].

W Nursing: Concepts of Practice (wydanie

z 1980 r.) Orem formu³uje swoj¹ koncepcjê i pre-

zentuje 3 g³ówne za³o¿enia:

– materia i granice pielêgnowania,

– obiekt pielêgnowania,

– potrzeby pielêgniarek.

Wyró¿nia 5 dziedzin i zakresów dzia³ania pielê-

gniarki:

1. nawi¹zaæ i utrzymaæ relacjê pielêgniarka – pa-

cjent;

2. okreœliæ, czy danej osobie mo¿na pomóc przez

pielêgnowanie;

3. odpowiedzieæ na wymagania pacjenta i jego po-

trzeby pielêgnacyjne;

4. udzieliæ pomocy pacjentowi i jego rodzinie po-

przez pielêgnacjê;

5. koordynowaæ i ³¹czyæ pielêgnowanie ze s³u¿eniem

w innego rodzaju potrzebach [13].

Domen¹ pielêgniarstwa, wg Orem, jest definicja

dotycz¹ca pielêgnowania poszczególnych osób lub

grup, którym mo¿na pomóc poprzez pielêgnowanie

oraz dzia³ania, w które anga¿uje siê pielêgniarka.

Orem uwa¿a, ¿e pielêgnowanie jest to potrzeba samo-

dzielnej opieki, zapewnienie i przeprowadzanie jej nie-

ustannie, aby utrzymaæ ¿ycie, zdrowie, rekonwalescencjê

z choroby i radziæ sobie z ich nastêpstwami wobec po-

szczególnego cz³owieka [13].

W celu wyjaœnienia powy¿szej definicji Orem

wskazuje na 3 g³ówne punkty odniesienia:

– niedostateczna samodzielna opieka wskazuje na

potrzeby pielêgnacyjne;

– samodzielna opieka anga¿uje usystematyzowane

i celowe dzia³ania, które s¹ konieczne dla chorego;

– system pielêgnacyjny jest rezultatem praktyki pie-

lêgnacyjnej, która mo¿e zapewniæ konieczn¹ po-

moc choremu.

Wymagania w zakresie samodzielnej opieki s¹ po-

strzegane jako rozwojowe, uniwersalne lub odchyleñ

w zdrowiu. Aby sprostaæ tym wymaganiom, Orem

odnosi je do pewnych umiejêtnoœci sprawowania

przez cz³owieka samodzielnej opieki, natomiast pie-

lêgniarki, wkraczaj¹c w sytuacjê pacjenta, aby s³u-

¿yæ opiek¹, winny mieæ specjalne umiejêtnoœci

(D. Orem nazywa je nursing agency ).

Przyjmuje tak¿e, ¿e pomaganie powinno odby-

waæ siê na 3 poziomach opieki, a kryterium rozró¿-

niaj¹cym rodzaj udzielanej opieki powinien byæ za-

kres samodzielnoœci pacjenta [7, 8, 14].

System pielêgnacyjny Orem opiera siê na prze-

konaniu, ¿e pielêgniarki, pacjenci lub oboje grupy

razem mog¹ zaspokoiæ potrzeby.

Model opieki Dorothy Orem

Dorothy Orem zaproponowa³a interesuj¹cy mo-

del opieki pielêgniarskiej, który mo¿e byæ realizo-

wany w ramach procesu pielêgnowania w lecznic-

twie szpitalnym i œrodowiskowym. Autorka uwa¿a,

¿e ka¿dy cz³owiek powinien odpowiadaæ za w³asne

¿ycie, zdrowie, bezpieczeñstwo, pod warunkiem ¿e

jest zdolny do w³aœciwego postêpowania [12].

Orem skupia siê na zdolnoœciach cz³owieka do

sprawowania opieki nad sob¹, zdefiniowanej jako wy-

konywanie czynnoœci, które poszczególni pacjenci zapocz¹t-

kowuj¹, wykonuj¹ samodzielnie do utrzymania ¿ycia,

zdrowia . Zdolnoœæ do opieki nad sob¹ jest zdefinio-

wana jako samoopieka, a zdolnoœæ do opieki nad in-

nymi jako opieka zale¿na/uzale¿niona [12].

84 przewodnik lekarza

klinika

Autorka wyró¿nia 3 poziomy tego systemu:

– ca³oœciowo-kompensacyjny – to sytuacja, gdy pa-

cjent nie jest w stanie przeprowadziæ samodziel-

nej opieki i pielêgniarka ca³kowicie przejmuje od-

powiedzialnoœæ;

– czêœciowo kompensacyjny – to sytuacja, gdy pie-

lêgniarka i pacjent s¹ wzajemnie zaanga¿owani

w opiekê;

– system wspomagaj¹co-edukacyjny – to sytuacja,

gdy pacjent potrzebuje pomocy w takim dzia³aniu,

jak podejmowanie decyzji, przyswajanie wiedzy,

aby byæ za siebie odpowiedzialnym.

Autorka omawia wymiary praktyki pielêgniarskiej

w aspekcie socjalnym, interpersonalnym i technolo-

gicznym. Proces pielêgnowania odnosi wprost do fi-

lozofii na temat tego, czym jest pielêgnowanie i za co

jest odpowiedzialne. Podkreœla, ¿e etapy procesu to

technologiczne komponenty pielêgnacji, które po-

winny byæ skoordynowane ze sk³adnikami interper-

sonalnymi i spo³ecznymi w ka¿dej sytuacji. Pielêgno-

wanie okreœla jako proces wymagaj¹cy od pielêgniar-

ki uczestnictwa w dzia³aniach interpersonalnych,

spo³ecznych oraz technologiczno-profesjonalnych.

Dzia³ania interpersonalne i spo³eczne wymagaj¹ od

pielêgniarki:

– inicjowania i podtrzymywania efektywnej wspó³-

pracy z pacjentem, jego rodzin¹ i innymi,

– akceptowania koniecznoœci odpowiedzi na pytania

zwi¹zane ze zdrowiem,

– ustawicznej wspó³pracy i wymiany informacji z pa-

cjentem i innymi.

Z kolei w dzia³aniach technologiczno-profesjo-

nalnych wyró¿nia diagnostykê (najistotniejsze jest

okreœlenie deficytu samoopieki), aktualne i przysz³e

potrzeby opiekuñcze, dzia³ania zalecaj¹ce, reguluj¹-

ce i kontrolne.

Orem podkreœla, ¿e zakres realizacji procesu pie-

lêgnowania zale¿y od pacjenta i jego rodziny, pielê-

gniarki, a tak¿e innych czynników. Koncepcja zak³a-

da: okreœlenie deficytu samoopieki, pielêgnowania i przy-

gotowania do samoopieki. Zdaniem autorki, nie

wszystko, czym siê zajmuj¹ ludzie, koresponduje

z prowadzeniem zdrowego stylu ¿ycia, a stopieñ,

w jakim osoba prowadzi zdrowy styl ¿ycia, nazywa

terapeutyczn¹ samoopiek¹ [7, 8].

Zdaniem Orem rola pielêgniarki polega na poma-

ganiu (pomaganie w pielêgnowaniu) ludziom w reali-

zowaniu ich w³asnych potrzeb samoopiekuñczych.

Rozpoznanie deficytu opieki i jego tendencji rozwo-

jowych powinno siê odbywaæ na podstawie objawów,

w oparciu o wnikliw¹ obserwacjê i znajomoœæ ogól-

nych zasad i prawid³owoœci klinicznych. Wsparcie

emocjonalne pielêgniarki kierowane na pacjenta mo-

¿e polegaæ na dostarczaniu w umiejêtny sposób odpo-

wiedniej wiedzy. Brak wsparcia mo¿e wp³ywaæ ujem-

nie na przebieg i postrzeganie zaleceñ terapeutycz-

nych. Wp³yw pielêgniarki na sferê emocjonaln¹ i po-

znawcz¹ pacjenta mo¿na realizowaæ przy zastosowaniu

pewnej kombinacji metod, np. biblioterapii, muzyko-

terapii, æwiczenia samoœwiadomoœci, grup wsparcia

spo³ecznego, jak równie¿ poprzez tworzenie grup dy-

daktyczno-podtrzymuj¹cych [7, 8, 15, 16].

Podsumowanie

Zdaniem Henderson najwiêcej czynnoœci pielê-

gniarskich dotyczy obrêbu potrzeb fizjologicznych,

które nale¿¹ do potrzeb podstawowych, gwarantu-

j¹cych cz³owiekowi mo¿liwoœæ przetrwania i ¿ycia

jako istocie bio-psycho-spo³ecznej.

Koncepcja Roy zak³ada, ¿e poza zakresem po-

trzeb biologicznych cz³owieka podstawow¹ potrzeb¹

jest integracja psychiczna. Uznaje, ¿e ludzie musz¹

wiedzieæ, kim s¹, aby mogli ¿yæ w poczuciu jednoœci

ze sob¹. Najistotniejsz¹ i mocn¹ stron¹ modelu sio-

stry Roy jest wskazanie na potrzebê adoptowania siê.

Rol¹ pielêgniarki z kolei jest wzbogacanie i wzmac-

nianie oddzia³ywañ chorego z otoczeniem.

Orem zak³ada, ¿e cz³owiek jest zdolny do samo-

opieki. Ta zdolnoœæ wyra¿a siê mo¿liwoœciami zaj-

mowania siê sob¹ w stopniu koniecznym do normal-

nego funkcjonowania, rozwoju, zachowania zdrowia

i dobrego samopoczucia.

Przedstawione modele opieki pielêgniarskiej wska-

zuj¹ na ich praktyczny wymiar. Akcentuj¹ odpowie-

dzialnoœæ pielêgniarek za opiekê nad osobami chory-

mi i zdrowymi. Celem pielêgnowania, wg autorek,

jest pomoc okazywana ludziom w osi¹ganiu zdrowia,

zapobieganie chorobie poprzez w³aœciwie postawion¹

diagnozê pielêgniarsk¹ i proces pielêgnowania, wyra-

¿ony podjêtymi interwencjami pielêgniarskimi.

Piśmiennictwo

1. Henderson V. Excellence in nursing . Am J Nurs 1990; 90 (4):

76-7.

2. Collins S. Parker E. Propedeutyka pielêgniarstwa. PZWL,

Warszawa 1989.

3. Wronska I. Rola spo³eczno-zawodowa pielêgniarki. CEM,

Warszawa 1997.

4. Henderson V. The nursing process – is the title right? J Adv

Nurs 1982; 7 (2): 103-9.

5. Bruner LS, Suddarth DS. Medical – Surgical Nursing. JB.

Lippincott Company, Philadelphia 1988.

6. Roy CL. The adaptation model. Appleton-Century-Crofts,

New York 1980.

7. Polit D, Hungler B. Essentials of nursing research. Lippin-

cott Company. Philadelphia 1993.

8. Roy CL. Developing nursing knowledge: Practice issues raised

from four philosophical perspectives. Nurs Sci Q 1995; 8: 79-85.

przewodnik lekarza 85

klinika

9. Yura H, Walsh M. The nursing process. Appleton-Century-

-Crofts 1988.

10. Roy CL. The Roy adaptation model, conceptual models for nur-

sing practice. New York 1980.

11. Johnston NE. Roy’s adaptation model. Baumann A (ed.). Psy-

chiatric and Psychosocial Nursing. Dacker Inc Toronto – Phi-

ladelphia 1990.

12. Orem DE. Nursing concepts of practice. McGraw-Hill, New

York 1985.

13. Orem DE. Nursing: Concepts of practice . McGraw-Hill,

New York 1980.

14. Orem DE. Vardiman EM. Orem’s nursing theory and positive

mental health: practical considerations. Nurs Sci Q 1995; 8:

165-73.

15. Duff V. Orem’s Self-Care model. Baumann A (ed.). Psychia-

tric and Psychosocial Nursing . 1990.

16. Dennis C M. Self-care deficit theory of nursing: Concepts and

applications. St. Louis: Mosby 1997.

dr med. Maria T. Szewczyk

mgr Katarzyna Cierzniakowska

mgr Justyna Cwajda

mgr Alina Stodolska

Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego

Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy

kierownik Zakładu dr med. Maria T. Szewczyk

SPZOZ Wojewódzki Szpital im. dr. J. Biziela

dr med. Robert Ślusarz

Zakład Pielęgniarstwa Neurologicznego

i Neurochirurgicznego Collegium Medicum

kierownik Zakładu dr hab. n. med. Wojciech Beuth

SP Szpital Kliniczny im. dr. A. Jurasza w Bydgoszczy

86 przewodnik lekarza

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: