Przyroda Sudetów 8_2005.pdf

Tom 8

2005

Publikacja sfinansowana ze środków

Wojewódzkiego Funduszu

Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

we Wroc³awiu

MUZEUM PRZYRODNICZE w JELENIEJ GÓRZE

ZACHODNIOSUDECKIE TOWARZYSTWO PRZYRODNICZE

PRZYRODA

SUDETÓW

ROCZNIK

Tom 8, 2005

JELENIA GÓRA 2005

PRZYRODA SUDETÓW

t. 8(2005): 3-12

Anna Jakubska, Michał Smoczyk, Marcin Kadej*

Redaktor wydawnictwa

ANDRZEJ PACZOS

Kruszczyk błotny Epipactis palustris (L.) C r a n t z

na Ziemi Kłodzkiej

Zespó³ redakcyjny

BO¯ENA GRAMSZ (Redaktor naczelny)

CZES£AW NARKIEWICZ

REGINA PODSADOWSKA

Recenzenci

TOMASZ BLAIK (Opole), ALFRED BORKOWSKI ( Bonn, Niemcy),

ANNA DROZDOWICZ (Kraków), ZBIGNIEW JAKUBIEC (Wrocław),

JAN KUSZNIERZ (Wrocław), PIOTR MIGOŃ (Wrocław),

JULITA MINASIEWICZ (Gdańsk), ANDRZEJ PIECHOCKI (Łódź),

PIOTR REDA (Wrocław), JOSEF RUSEK (Česke Budejovice, Czechy),

EWA SZCZĘŚNIAK (Wrocław), PRZEMYSŁAW SZWAŁKO (Kraków),

Wstęp

obejmowały: wysokość roślin (cm), liczbę liści,

długość kwiatostanu, liczbę kwiatów w kwiato-

stanie, oraz długość i szerokość największego

liścia. Badania struktury wiekowej populacji

prowadzono zgodnie z metodą K amińs Kiego

i s a r o s i e k a (1990). Dla każdej powierzchni ba-

dawczej skartowano rośliny z uwzględnieniem

stadium wiekowego. Uzyskane dane posłużyły

do określenia cech grupowych populacji, tj.

liczebności oraz typu struktury przestrzennej.

Do oceny struktury wiekowej populacji

wykorzystano liczbę liści zgodnie z metodą

wprowadzoną przez K amińsKiego i s a r o s i e k a

(1990). Zastosowano podział na cztery stadia

rozwojowe: młodociane (juwenilne) o 1-2 li-

ściach, niedojrzałe (immaturalne) o 3-4 liściach,

wegetatywne wyrośnięte (wirginilne), o 5

i więcej liściach oraz generatywne.

Obserwacje entomofauny związanej

z kruszczykiem błotnym prowadzono w terenie.

Obserwowane bezkręgowce były odławiane

(metodą „na upatrzonego”) i konserwowane

w alkoholu (75%) lub octanie etylu w ce-

lach dokumentacyjnych. Oprócz obserwacji

i odłowów wykonywane były zdjęcia techniką

cyfrową aparatem fotograficznym Nikon Cool-

pix 4800 ED.

ANDRZEJ TRACZYK (Wrocław), WANDA M. WEINER (Kraków)

Niniejsze opracowanie prezentuje roz-

mieszczenie i aktualny stan populacji krusz-

czyka błotnego Epipactis palustris (L.) C r a n t z

na obszarze Ziemi Kłodzkiej w odniesieniu do

danych historycznych. W latach 2004-2005

na terenie Ziemi Kłodzkiej potwierdzono 2

stanowiska kruszczyka błotnego podawane

we wcześniejszej literaturze. W odnalezionych

populacjach przeprowadzono szczegółowe

badania ekologiczne polegające na określeniu

typów zbiorowisk roślinnych, zmienności naj-

ważniejszych cech biometrycznych, tj. cech

osobniczych i grupowych, a także oszacowano

stan populacji oraz czynniki, które mogłyby

stanowić w przyszłości zagrożenie dla funkcjo-

nowania tych ekosystemów. Przeprowadzono

także wstępne badania entomofauny związanej

z kruszczykiem błotnym.

T³umaczenie streszczeñ

(na j. niemiecki)

ALFRED BORKOWSKI

(na j. czeski)

JIØÍ DVOØÁK

Opracowanie graficzne

i sk³ad komputerowy

„AD REM”, tel. 075 75 222 15, www.adrem.jgora.pl

Opracowanie

kartograficzne

„PLAN”, tel. 075 75 260 77 (str. 98, 134)

Druk

ANEX, Wrocław

Nak³ad

1200 egz.

Wydawnictwo

MUZEUM PRZYRODNICZEGO w JELENIEJ GÓRZE

oraz

ZACHODNIOSUDECKIEGO TO WA RZY STWA PRZYRODNICZEGO

Materiały i metody

Badania nad rozmieszczeniem stanowisk

Epipactis palustris (L.) C r a n t z na Ziemi Kłodz-

kiej prowadzono w latach 2004-2005. Stano-

wiska lokalizowano w siatce ATPOL (Z ając

i Z ając 2001), podając współrzędne kwadratów

o boku 1 × 1 km. Nazewnictwo gatunków

i podgatunków przyjęto za opracowaniem M i r -

k a i in. (2002), a nazwy syntaksonów podano

za M a t u s z k i e w i C z e M (2001).

Pomiarami biometrycznymi cech osob-

niczych w przypadku populacji w okolicach

starego Waliszowa objęto wszystkie ramety,

tj. 63 (z uwagi na niewielką liczebność tej

populacji), natomiast w populacji na Przełęczy

Polskie Wrota koło Dusznik-Zdroju wyznaczo-

no powierzchnie próbne losowo według K a m iń -

s k i e g o i in. (1980). Powierzchnie podzielono

na kwadraty o boku 1 m. Wykonane pomiary

Adres redakcji:

58-560 Jelenia Góra, ul. Wolnoœci 268

tel./fax 075 75 515 06, tel. 075 75 574 00

e-mail: muzeum@muzeum-cieplice.pl

www.muzeum-cieplice.pl

Charakterystyka gatunku

Kruszczyk błotny jest największym spośród

europejskich gatunków kruszczyków i osiąga

wysokość 10-90 cm, chociaż zdarzają się też

osobniki o wysokości przekraczającej 1 m

(D e l f o r g e 1994, 1995, P o t ů č e K i č ačKo 1996,

B u t t l e r 2000). Kruszczyk błotny posiada zwykle

5-10 charakterystycznych lancetowatych liści

asymilacyjnych, często z czerwoną nerwacją.

Łodyga owłosiona w górnej części, zwykle zie-

lono, czerwono lub brązowo nabiegła . Kwiaty

duże, pojedyncze w liczbie 5-30 zwieszone na

Wydawca : MUZEUM PRZYRODNICZE

w Jeleniej Górze

ISSN 1895-8109

Na ok³adce: Rezerwat „Kruczy Kamień” koło Lubawki (fot. Cz. Narkiewicz).

ANNA JAKUBSKA, MICHAŁ SMOCZYK, MARCIN KADEJ

Kruszczyk błotny Epipactis palustris (L.) C r a n t z na Ziemi Kłodzkiej

to o dużym tempie zanikania stanowisk tego

gatunku. Nie udało się potwierdzić stanowiska

w rejonie Kudowy-Zdroju, mimo istnienia tam

nadal odpowiednich siedlisk – młak węgla-

nowych ze związku Caricion davallianae .

Również poszukiwania kruszczyka błotnego na

innych stanowiskach młak węglanowych w re-

jonie Dusznik-Zdroju (np. Słoszów, Zieleniec,

między miastem a Zdrojem w Dusznikach)

oraz w okolicach Pokrzywna nie przyniosły

efektów.

Oszacowanie liczby osobników w bada-

nych populacjach jest bardzo trudne, ponieważ

kruszczyk błotny jest taksonem klonalnym,

a pojawiające się nad ziemią kwitnące pędy nie

są odrębnymi osobnikami, lecz zwykle rameta-

mi należącymi do jednego genetu.

Na stanowisku w okolicach wsi Stary Wa-

liszów w Masywie Krowiarek (ok. 1,5 km na N

od wsi, BF 3635 , 370 m n.p.m.) odnotowano 63

ramety (z tego jedynie 29 kwitnących pędów).

Istnieje prawdopodobieństwo, że wszystkie

odnalezione ramety należały do jednego osob-

nika. Populacja ta zajmuje areał zaledwie kilku

metrów kwadratowych.

Potwierdzono również stanowisko z Gór

Orlickich w okolicy Dusznik-Zdroju. Licz-

na populacja kruszczyka błotnego rośnie

w sąsiedztwie Przełęczy Polskie Wrota na

niewielkiej polance na stromym zboczu doliny

potoku Jastrzębnik o południowo-zachodniej

ekspozycji ( BF 2451 , 665 m n.p.m.) i zajmuje

powierzchnię około 0,2 ha.

Fot. 2. Epipactis palustris w trakcie sekrecji nektaru,

Przełęcz Polskie Wrota, 17.07.2005 (fot. A.

Jakubska).

Ryc. 1. Rozmieszczenie Epipactis palustris (L.) C r a n t z

na Ziemi Kłodzkiej. Numeracja stanowisk

zgodna z wykazem w tekście, ( ● ) – stanowiska

aktualne, ( ○ ) – stanowiska historyczne.

Fot. 1. Anomalia rozwojowa Epipactis palustris, Stary

Waliszów, 20.07.2005 (fot. A. Jakubska).

wskazuje na to, że podobnie jak pozostałe

gatunki z rodzaju, kruszczyk błotny zdolny

jest do autogamii. Gatunek ten nie wytwarza

nektaru (s z l a C h e t k o i s k a k u j 1996, s z l a C h e t k o

2001), choć uzyskane w trakcie przeprowadzo-

nych badań wyniki wydają się temu przeczyć

(fot. 2) (j a k u B s k a 2005, dane npbl.).

Badany gatunek rośnie przede wszystkim

na torfowiskach, podmokłych łąkach, czasami

w zaroślach, na podłożu bogatym w węglan

wapnia. Wkracza on również na siedliska

antropogeniczne – notowany był w rowach

melioracyjnych, kamieniołomach, na nasypach

kolejowych, a także na terenach miejskich

(m r ó Z i r u D e C k i 1995, w y r z y k i e w i C z -r a s z e w s k a

i in. 2001).

wymiar historyczny. W związku z tym na tere-

nie Dolnego Śląska E. palustris został uznany za

gatunek wymierający (kat. EN, K ącKi i in. 2002).

Obecnie kruszczyk błotny jest gatunkiem rzad-

kim (Z ając i Z ając 2001), a wiele jego stanowisk

podawanych w starszej literaturze należy uznać

za historyczne.

Na terenie Ziemi Kłodzkiej kruszczyk błot-

ny podawany był z 7 stanowisk (ryc. 1):

1 – BF23 , Kudowa-Zdrój (s t e n z e l 1863,

l i M p r i C h t 1943), lokalizacja ogólna, niepo-

twierdzony.

2 – BF24 , Przełęcz Polskie Wrota koło

Dusznik-Zdroju, (l i M p r i C h t 1943, P rocháZKa

1977; herb .: Duszniki, na wilgotnej łące, Gra-

bowski, s. d., WRSL ) .

3 – BF25 , lasy w okolicach Pokrzywna

(s C h u B e 1915; herb .: Pokrzywno, sine leg. ,

07.1915, WRSL), niepotwierdzony.

4 – BF36 , okolice Starego Waliszowa

w Krowiarkach (C z u l u k 1999).

5 – BF37 , Strachocin koło Stronia Śląskiego

w Masywie Śnieżnika (w i M M e r 1857, s C h u B e

1903), niepotwierdzony (s Zeląg 2000).

6, 7 – BF46 , Iglicznia i wodospad Wilczki

od strony Igliczni w Masywie Śnieżnika (w i M M e r

1857, s C h u B e 1903); jak sugeruje s Zeląg (2000)

w obu przypadkach chodzi prawdopodobnie

o to samo stanowisko; niepotwierdzony.

W trakcie badań w latach 2004-2005 po-

twierdzono aktualność dwóch z nich. Świadczy

długich owłosionych szypułkach. Sporadycznie

można zaobserwować anomalię rozwojową,

powstałą w ontogenezie na skutek zaburzeń

w procesie rozdziału zawiązków dwóch kwia-

tów, pojawia się ona zazwyczaj pojedynczo

w obrębie kwiatostanu i nie ma znaczenia

taksonomicznego (fot. 1). Jako jedyny z euro-

pejskich przedstawicieli rodzaju – Epipactis

palustris wytwarza warżkę zbudowaną z dwóch

połączonych stawowo części. Epichil jest

zazwyczaj biały, sporadycznie bladoróżowy,

falisty, u nasady z 2 ząbkowanymi wypukło-

ściami (B a r t h e l 1997). Biały hypochil pokryty

jest w części zewnętrznej barwnymi pasami

(zazwyczaj purpurowoczerwonymi). Położony

centralnie w wewnętrznej części hypochilu pas

z licznymi czerwonopomarańczowymi punk-

tami stanowi prawdopodobnie powabnię dla

owadów. Pozostałe płatki okwiatu są zazwy-

czaj czerwonobrązowe lub czerwonozielone

z charakterystyczną białą krawędzią i wyraź-

nie zaznaczoną nerwacją (s z l a C h e t k o i s k a k u j

1996). Gatunek ten wytwarza, choć rzadko,

zielone kwiaty. Warto zaznaczyć, iż kruszczyk

błotny wykazuje stosunkowo niewielki zakres

plastyczności morfologicznej względem wybar-

wienia okwiatu. Epipactis palustris kwitnie od

końca czerwca do końca sierpnia.

Według danych literaturowych jest to ro-

ślina obcopylna (B u t t l e r 2000), wiele jednak

Udział w zbiorowiskach roślinnych

Kruszczyk błotny jest uznawany za gatunek

charakterystyczny młak niskoturzycowych ze

związku Caricion davallianae z klasy Scheuch-

zerio-Caricetea nigrae (M a t u s z k i e w i C z 2001).

Według B e r n a C k i e g o (1999) rośnie również

w fitocenozach z należących do związków

Calthion i Molinion (klasa Molinio-Arrhena-

theretea ).

Główna część populacji na Przełęczy

Polskie Wrota koło Dusznik-Zdroju zasiedla

zabagnioną część polany leśnej, na której

wykształciła się młaka węglanowa Caricetum

davallianae (tab. 1, zdj. 1-3, fot. 3) z dominacją

Carex davalliana oraz licznym udziałem takich

gatunków jak Carex echinata, C. canescens,

C. nigra, Eriophorum angustifolium, Valeria-

na dioica i Agrostis canina . Warstwa roślin

naczyniowych w tych płatach pokrywa 100%

Rozmieszczenie na Ziemi Kłodzkiej

Opracowania botaników niemieckich

pochodzące z przełomu wieków (w i M M e r

1857, f i e k 1881, s C h u B e 1903, l i M p r i C h t 1943)

zawierają informacje o kilkudziesięciu sta-

nowiskach tego gatunku na terenie Dolnego

Śląska, w tym z obszaru Ziemi Kłodzkiej.

W okresie powojennym nastąpił gwałtowny

spadek liczebności populacji oraz stopniowe

ich zanikanie. Bezpośrednią przyczyną tego

zjawiska była zmiana sposobu użytkowania

łąk, głównie ich osuszanie. Obecnie wiele ze

stanowisk tego gatunku podawanych z terenu

Dolnego Śląska w XIX-XX wieku ma jedynie

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: