R-Johnson P.-Historia Chrzescijanstwa.pdf

JOHNSON PAUL

Historia Chrześcijaństwa

PRZEKŁAD:

Leszek Engelking, Magdalena Iwińska, Andrzej Kaniewski

Piotr Paszkiewicz, Jerzy Prokopiuk

Wydawnictwo Atext Gdańsk 1993

Marigold

Mojej wiernej współpracownicy

mĄdremu doradcy

i najlepszemu przyjacielowi

Prolog

Mija juŜ prawie 2000 lat od chwili, kiedy narodziny Jezusa Chrystusa

dały początek łańcuchowi wydarzeń, który doprowadził do powstania wiary

chrześcijańskiej i jej rozprzestrzenienia się na całym świecie. W czasie tych dwóch

tysiącleci chrześcijaństwo być moŜe miało większy wpływ na kształtowanie się

losu człowieka niŜ jakakolwiek inna filozofia instytucjonalna, ale poniewaŜ widać

juŜ oznaki, Ŝe okres jego dominacji zbliŜa się ku końcowi, przeto nasuwa się potrzeba dokonania

retrospekcji i bilansu jego dziejów. W ksiąŜce tej podjąłem próbę dokonania przeglądu całej historii

chrześcijaństwa i zawarcia go w jednym tomie. Łączyło się to z koniecznością dokonania wielu skrótów i

selekcji, ale jednocześnie przyniosło nowe i pouczające perspektywy oraz pokazało, jak zróŜnicowane

motywy chrześcijaństwa powtarzają się i modulują poprzez stulecia. KsiąŜka ta sięga do opublikowanych

rezultatów ogromnej ilości badań, których w ciągu ostatnich dwudziestu lat dokonano nad pewną liczbą

godnych uwagi wydarzeń w historii chrześcijaństwa, i chce przedstawić znaczące fakty, tak jak widzą je i

interpretują współcześni uczeni. jest to więc dzieło historyczne. Czytelnik jednak moŜe zapytać: czy moŜna

pisać o chrześcijaństwie zachowując przy tym potrzebny stopień bezstronności? W 1913 roku Ernst

Troeltsch argumentował przekonująco, Ŝe sceptycznych i krytycznych metod badań historycznych nie da się

pogodzić z wierzeniami chrześcijańskimi i zgodziłoby się z nim wielu historyków i większość socjologów

religu. Zapewne, mamy tu do czynienia z wyraźnym konfliktem. Chrześcijaństwo jest ze swej istoty religią

historyczną. Swe prawdy opiera na historycznyeh faktach, na które się powołuje. Jeśli fakty te się podwaŜy,

staje się niczym.

CzyŜ więc chrześcijanin moŜe badać prawdziwość tych faktów z tym samym

obiektywizmem, z jakim badałby jakieś inne zjawisko? Czy moŜna się spodzie-

wać, Ŝe wykopie grób swej własnej wierze, jeśli, jak się zdaje, tym właśnie

groŜą jego badania? W przeszłości bardzo niewielu uczonych chrześcijańskich

miało tyle odwagi czy teŜ ufności, Ŝeby w swych badaniach kierować się

przede wszystkim nieskrępowanym dąŜeniem do prawdy. Niemal wszyscy

z nich wyznaczali sobie pewne granice. JakŜe jednak próŜne okazały się ich

wysiłki! JakŜe śmieszną wydaje się w retrospekcji ofiara, jaką złoŜyli ze swej

uczciwości! Śmiejemy się z Johna Henryego Newmana, który, aby ochronić

Historia chrześcijaristwa

swych studentów, swą kopię Wieku rozumu trzymał zamkniętą w sejfie. I czujemy przykrość, kiedy

czytamy, co biskup Stubbs, były profesor nowoŜytnej historii w Oksfordzie, z triumfem opowiedział na

publicznym wykładzie o swym pierwszym spotkaniu z historykiem Johnem Richardem Greenem: „Znałem z

opisu ten rodzaj człowieka, jakiego miałem spotkać. Rozpoznałem go, kiedy wsiadał do dyliŜansu jadącego

do Wells, trzymając w ręku tom Renana. Wtedy powiedziałem sobie: „Jeśli tylko potrafię, uniemoŜliwię mu

lekturę tej ksiąŜki”. Usiedliśmy naprzeciw siebie i natychmiast wdaliśmy się w rozmowę... Później

odwiedził mnie w Navestock i ten tom Renana znalazł się w moim koszu na śmieci”. Stubbs potępił śywot

]ezusa Renana nie czytając go, a w całej anegdocie chodzi tylko o to, Ŝe przekonał Greena, aby zrobił to

samo. W ten sposób jeden historyk skorumpował drugiego, a chrześcijaństwo zostało zhańbione przez obu.

Albowiem chrześcijaństwo, utoŜsamiając prawdę z wiarą, musi uczyć :

- i, właściwie pojęte, rzeczywiście uczy - Ŝe jakiekolwiek manipulowanie prawdą jest niemoralne.

Chrześcijanin mający wiarę nie moŜe bać się faktów; chrześcijański historyk, który wyznacza badaniom

jakiekolwiek granice, uznaje

granice wiary. I oczywiście niszczy takŜe istotę swej religu, którą jest postępujące

objawianie prawdy. ToteŜ w moim rozumieniu chrześcijanin nawet w najmniej-szym stopniu nie powinien

być powstrzymywany od podąŜania za prawdą; w istocie jest on zobowiązany do jej szukania. W gruncie

rzeczy powinien on mieć większą wolność od niechrześcijanina, którego z góry ogranicza odrzucenie

przezeń chrześcijaństwa. W kaŜdym razie ja starałem się przedstawić fakty z dziejów chrześcijaństwa tak

prawdziwie i bez osłonek, jak tylko potrafiłem. Resztę pozostawiam czytelnikowi.

Iver, Buckinghamshire 1975

Powstanie i ratunek

sekty Jezusa

(50 przed Chr. - 250 po Chr.)

Gdzieś w połowie I wieku naszej ery, najprawdopodobniej w ro-ku 49, Paweł z Tarsu wyruszył z Antiochii

na południe, do Jerozolimy, by tam spotkać się z ocalałymi zwolennikami Jezusa z Nazaretu, który został

ukrzyŜowany szesnaście lat wcześniej. Ta apostolska konferencja, czyli tak zwany Sobór Jerozolimski, jest

pierwszym politycznym aktem w historii chrześcijaństwa i punktem wyjścia dla próby rekonstrukcji istoty

nauk Jezusa oraz zaląŜków religii i Kościoła, któremu dał początek. Mamy dwie niemal współczesne relacje

dotyczące tego soboru. Jedną, pochodzącą z następnego dziesięciolecia, podyktował sam Paweł w swym

liście do chrześcijańskich gmin w Galacji w Azji Mniejszej. Druga jest późniejsza i ma szereg źródeł lub

relacji naocznych świadków, zebranych w Łukaszowych Dziejach Apostolskich. Jest to uprzejme, quasi-

oficjalne sprawozdanie z dysputy w Kościele i jej zadowalającego rozstrzygnięcia. Najpierw zajmijmy się tą

drugą wersją. Opowiada ona o tym, Ŝe w Antiochii powstał „zatarg i spó#’, poniewaŜ „pewni ludzie ‘ z

Jerozolimy i Judei, całkowicie wbrew naukom Pawła, nauczali nawróconych na chrześcijaństwo, Ŝe nie

mogą być zbawieni, jeśli nie poddadzą się Ŝydowskiemu rytuałowi obrzezania. Wskutek tego Paweł, jego

towarzysz Barnaba i inni uczestnicy misji do pogan w Antiochii udali się do Jerozolimy, aby naradzić się z

„apostołami i starszymi”.

Tu spotkali się z mieszanym przyjęciem. Przychylnie nastawiony

był „zbór oraz apostołowie i starsi’, ale „niektórzy ze stronnictwa

faryzeuszów, którzy uwierzyli ‘ twierdzili, Ŝe Paweł się myli i Ŝe wszyscy

nawróceni nie tylko muszą zostać obrzezani, lecz takŜe naleŜy im

nakazać, Ŝeby przestrzegali Ŝydowskiego Prawa MojŜeszowego. Doszło

12 Historia chrześcijaństwa

do „długiej debaty ‘, po czym przemawiał Piotr, który poparł Pawła, sam Paweł i Barnaba; dyskusję

podsumował młodszy brat jezusa, Jakub*. Zaproponował on kompromis, który przyjęto „za zgodą całego

Kościoła ‘. # Postanowiono posłać z listem do Antiochii Pawła i jego towarzyszy, # a wraz z nimi miała

wyruszyć delegacja z Jerozolimy. List ten miał charakter polubowny: nawróceni nie musieli poddawać się

obrzezaniu, # lecz jedynie zachowywać pewne przepisy prawa Ŝydowskiego dotyczące spoŜywania

pokarmów i obyczajów seksualnych. Zawarta w Dziejach ## Apostolskich relacja Łukasza stwierdza, Ŝe to

kompromisowe stanowisko osiągnięto „jednomyślnie’ i Ŝe kiedy decyzję tg przekazano zborowi w

Antiochii, „wszyscy uradowali się’ nią. Tak więc wysłannicy z Jero-zolimy mogli wrócić do swego miasta

rozwiązawszy problem, a Paweł ponownie podjął swą misję.

Jest to więc relacja dotycząca pierwszego soboru Kościoła, która przedstawia uzgodniony dokument i którą

moŜna by nazwać wersją ireniczną i ekumeniczną, mającą ukazać nową religię jako ciało mistyczne o

własnym uporządkowanym i ujednoliconym Ŝyciu, zmierzającą do nieuchronnych i z góry wyznaczonych

konkluzji. W istocie Dzieje Apostolskie stwierdzają wyraźnie, Ŝe postanowienie soboru było zarazem

„postanowieniem Ducha Świętego’. Nic dziwnego więc, Ŝe zostało przyjgte „jednogłośnie”. Nic teŜ

dziwnego, Ŝe w Antiochii „wszyscy uradowali się zachęcającą treścią listu’ z jerozolimy.

JednakŜe wersja Pawła przynosi całkiem odmienny obraz. A jego

relacja nie jest jedynie relacją świadka, lecz sprawozdaniem przedsta-

wionym przez głównego uczestnika dysputy, być moŜe jedynego, który

pojął znaczenie dyskutowanych problemów. Paweł nie chce łagodzić

sporu. Przedstawia swą sprawę ludziom, w których Ŝyciu duchowym

dominują problemy, przed jakimi stoją starsi, zgromadzeni w Jerozolimie.

jego cel nie jest ani ireniczny, ani ekumeniczny, a tym bardziej nie

dyplomatyczny. Jest on człowiekiem, który Ŝarliwie pragnie powiedzieć

prawdę i wrazić ją niby piętno w umysły swych czytelników. W apo-

kryficznych Dziejach Pawła, napisanych być moŜe w sto lat po jego

śmierci, zachowała się Ŝywo tradycja tak przedstawiająca jego wygląd

* Jakub apostoł, który stał wówczas na czele Kościoła w Jerozolimie, nazywany jest „bratem Pańskim”.

Interpretacja tego określenia napotyka na niemałe trudności, poniewaŜ język hebrajski nie ma osobnych

wyrazów na określenie braci rodzonych i krewnych. Teksty biblijne Nowego Testamentu posługujące się

terminem „brat” nawiązują w swej treści do Starego Testamentu, w którym określenie to wyraŜa nie tylko

relacje między dziećmi tych samych rodziców, ale takŜe między dalszymi krewnymi, a nawet luclźmi

naleŜącymi do tego samego pokolenia lub narodu. Jakub apostoł był kuzynem Jezusa (przyp. red.).

Pawstanie i ratunek sekty Jezusa 13

fizyczny: „(...) był to niski człowiek o duŜej, wyrazistej głowie. Miał krzywe nogi, ale szlachetną postawę.

Miał zrośnięte brwi i duŜy nos. Był to człowiek, który tchnął Ŝyczliwością”. On sam stwierdza, Ŝe jego

wygląd nie rzucał się w oczy. Przyznaje, Ŝe nie był oratorem ani, przynajmniej zewnętrznie,

charyzmatycznym przywódcą. Ale autentyczne listy, które po nim pozostały, promieniują charyzmatem

wewnętrznym: znajdujemy w nich nieusuwalne piętno potęŜnej osobowości, Ŝarliwej, awanturniczej,

niestrudzonej, obdarzonej swadą; człowieka, który heroicznie walczy o prawdę, a potem głosi ją z

nieopanowanym podnieceniem, nie bacząc na swą zdolność jej wypowiedzenia. Człowieka, z którym

niełatwo przychodzi współpracować, niełatwo teŜ pokonać go w sporze, zmusić do milczenia czy zawrzeć

kompromis: niebezpiecznego, trudnego, niezapomnianego człowieka, rzeczywiście tchnącego Ŝyczliwością,

ale stwarzającego potworne trudności i odmawiającego rozwiązania ich kosztem prawdy.

Co więcej, Paweł był całkowicie pewien, Ŝe znalazł prawdę. Nie znajdziemy u niego ani słowa o tym,

jakoby Duch Święty aprobował czy nawet popierał kompromisowe rozwiązanie przedstawione przez

Łukasza. W Liście do Galatów, zanim przedstawi swą wersję soboru w Jerozolimie, odrzuca niejako

jakąkolwiek ideę soborowego systemu kierowania sprawami Kościoła, jakiekolwiek odwoływanie się do

sądów śmiertelników zasiadających w radzie. „A oznajmiam wam, bracia - pisze - Ŝe ewangelia, którą ja

zwiastowałem, nie jest pochodzenia ludzkiego; albowiem nie otrzymałem jej od człowieka ani mnie jej nie

nauczono, lecz otrzymałem ją przez objawienie Jezusa Chrystusa’. ToteŜ kiedy dochodzi do opisania obrad

soboru i ich skutków, robi to tak, jak czuje, w surowych, konkretnych i niedwuznacznych terminach. Rada,

którą przedstawia, nie jest zgromadzeniem natchnionych charyzmaty-ków, działających pod niezawodnym

przywództwem Ducha, lecz nader ludzką konferencją ludzi słabych i podatnych na ciosy, wśród których

tylko on ma boski mandat. JakŜe, w jego oczach, mogłoby być inaczej?

Elementy Ŝydowskie niweczyły jego misję w Antiochii, misję, którą

realizował z wyraźnego polecenia Boga, „który mnie sobie obrał, zanim

się urodziłem, i powołał przez łaskę swoją, Ŝeby objawić mi Syna swego,

abym go zwiastował między poganami’. Aby zatem zwycięŜyć Zydów

Paweł udał się do Jerozolimy, „na skutek objawienia (BoŜego)”. Tam

spotkał się z przywódcami chrześcijan, „którzy cieszyli się szczególnym

powaŜaniem”, jak o nich mówi, robiąc to „na osobności’. MęŜowie ci

- brat Chrystusa Jakub, apostołowie Piotr i jan - „uwaŜani za filar#’,

skłonni byli przyjąć ewangelię, jak jej nauczał Paweł, i uznać go za

apostoła i nauczyciela nauk Chrystusowych. Podzielili między siebie

14 Historia chrześcijaristwa

terytorium misyjne, „abyśmy poszli do pogan, a oni do obrzezanych”.

Prosili jedynie o to, Ŝeby Paweł zapewnił finansową pomoc gmin

greckich dla Kościoła w Jerozolimie, „czym się teŜ gorliwie zająłem

i co starałem się wykonać’. Osiągnąwszy ten kompromis, pisze Paweł,

„

uwaŜani za filary podali mnie i Barnabie prawicę na dowód wspólnot#’. W tym sprawozdaniu nie mówi się

nic o tym, Ŝeby Paweł poczynił jakieś ustępstwa w sprawach doktryny. Przeciwnie, skarŜy się on, Ŝe

dotychczas domagano się zmuszania nawróconych do obrzezania ze względu na „fałszywych braci, którzy

po kryjomu zostali wprowadzeni i potajemnie weszli, aby wyszpiegować naszą wolność, którą mamy w

Chrystusie’. Ale, jak powiada, „ani na chwilę nie ustąpiliśmy’. Zdecydowanie chce, „Ŝeby prawda

ewangelii u was się utrzymała”. Niestety, kontynuuje Paweł, jego pozorne zwycięstwo w Jerozolimie nie

zakończyło sprawy. „Filar#’, które obiecały przeciwstawić się Ŝydowskim „fałszywym braciom” w zamian

za wsparcie finansowe, nie zrobiły tego. Kiedy później Piotr przybył do Antiochii, zrazu był gotów

traktować chrześcijan pochodzenia pogańskiego jako równych sobie pod względem religijnym i rasowym i

spoŜywać z nimi posiłki, kiedy jednak do miasta przybyli wysłannicy Jakuba, „usunął się i odłączył z obawy

przed tymi, którzy byli obrzezani ‘. Piotr wyraźnie „okazał się winnym ‘. Paweł powiedział mu to „otwarcie

‘. Niestety, inni „równieŜ postąpili obłudnie ‘, nawet Barnaba „dał się wciągnąć w ich obłudę’. Paweł pisze

o tym w sytuacji, w której walka, bynajmniej jeszcze nie wygrana, trwa dalej i przybiera na sile, a on sam

robi wyraźnie wraŜenie, jakby obawiał się, Ŝe moŜe ją przegrać.

Paweł pisze z całym zaangaŜowaniem, nalegając, ale jest teŜ pełen niepokoju. Nie godzi się on z relacją

przytoczoną w Dziejach Apo-stolskich nie tylko dlatego, Ŝe widzi fakty inaczej, lecz dlatego, Ŝe ma o wiele

bardziej radykalne wyobraŜenie o ich wadze. Dla Łukasza sobór w Jerozolimie to jedynie incydent w Ŝyciu

Kościoła. Dla Pawła jest on częścią największej walki, jaką kiedykolwiek podjęto. Kryją się za tym dwie nie

rozwiązane kwestie. Ćzy Jezus Chrystus załoŜył nową religię, wreszcie prawdziwą? Czy, by rzecz wyrazić

inaczej, był on Bogiem, czy człowiekiem? Jeśli Paweł się obroni, narodzi się chrześcijaństwo. Jeśli zostanie

pokonany, nauki Jezusa staną się jedynie poglądami Ŝydowskiej sekty skazanej na zniknięcie w głównym

nurcie staroŜytnej religii.

Aby pokazać, dlaczego analiza dokonana przez Pawła była w istocie

słuszna, a dysputa, w którą się zaangaŜował, stanowiła pierwszy zwrotny

punkt w dziejach chrześcijaństwa, musimy najpierw zbadać związek

judaizmu i świata w I wieku po Chrystusie. W czasach Chrystusa Repu-

blika Rzymska, która z kaŜdym pokoleniem podwajała swe terytorium,

Powstanie i ratunek sekty ]ezusa 15

ogarnęła cały świat śródziemnomorski. Pod pewnymi względami była ona imperium liberalnym, noszącym

piętno swych początków. Była to nowa, w istocie jedyna w swoim rodzaju zbieŜność w historii świata:

imperium, które ludom swym narzuciło stabilność i wskutek tego umoŜliwiło wolność handlu i komunikacji

na ogromnym obszarze, jednakŜe nie starało się w Ŝaden sposób ograniczać idei ani hamować ich wymiany i

rozpowszechniania. Prawo rzymskie potrafiło być brutalne i zawsze było bezlitosne, ale ciągle

funkcjonowało na względnie ograniczonym obszarze ludzkich działań. Wiele dziedzin aktywności

gospodarczej i kulturalnej znajdowało się poza jego zasięgiem. Co więcej, nawet tam, gdzie działało, nie

było wścibskie. Prawo rzymśkie skłonne było przymykać oko na wiele rzeczy, jeśli nie pogwałciły go

zewnętrzne przejawy nieładu: donośne skargi, zakłócenia spokoju, rozruchy. Wtedy ostrzegało, a jeśli jego

ostrzeŜenia ignorowano, wkraczało z całym okrucieństwem, aŜ przywrócono spokój; potem znowu

przymykało oko na wiele rzeczy. Pod rządami rzymskimi rozsądny i przezorny człowiek, bez względu na to,

jak libertyńskie miał poglądy, mógł przetrwać i rozwijać się, a nawet głosić swe poglądy; był to jeden z

nader istotnych powodów, dlaczego Rzym był w stanie powiększać swe terytorium i trwać.

W szczególności Rzym był tolerancyjny wobec dwóch wielkich filozoficznych i religijnych kultur, z

którymi stykał się w środkowej i wschodniej części świata śródziemnomorskiego: wobec hellenizmu i

judaizmu. Własna, republikańska religia Rzymu była staroŜytna, ale prymitywna i nudna. Była to religia

państwowa, troszcząca się o cnoty obywatelskie i zewnętrzne obrzędy. Zarządzali nią płatni funkcjonariusze

rządowi, a jej cele i styl nie dały się odróŜnić od celów i stylu państwa. Nie poruszała serca ani nie

narzucała cięŜarów ludzkiej łatwowierności. Cyceron i inni intelektualiś#ci bronili jej, powołując się tylko

na to, Ŝe przyczyniała się do zachowania dobrych obyczajów publicznych.

Oczywiście, będąc religią państwową, ulegała modyfikacjom wraz ze

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: