IPN-Solidarność - ku wolnej kulturze.pdf - Biuletyn IPN dodatki - elso10

VIII Nasz Dziennik Piàtek, 27 sierpnia 2010

DODATEK HISTORYCZNY IPN 8/2010 (39)

Dodatek historyczny IPN

8/2010 (39)

„SolidarnoÊç”

– ku wolnej kulturze

Dr Tadeusz Ruzikowski

(IPN Warszawa)

Kultura

niezale˝na

Teatr pod Krzy˝em – spektakl „Hiob”, Kraków 1983 r.

(…) Wraz ze strajkami sierpniowymi oraz utworzeniem NSZZ

„SolidarnoÊç” nastàpi∏o otwarcie nowego rozdzia∏u w historii

kultury niezale˝nej. Dzi´ki tym wydarzeniom twórcy otrzymali

szans´ jawnego, niezale˝nego dzia∏ania, znaleêli przestrzeƒ, w

której mogli si´ realizowaç. Jednym z pierwszych przedsi´wzi´ç

artystycznych zwiàzanych z powstaniem „SolidarnoÊci” by∏o za-

projektowanie przez Jerzego Janiszewskiego z Gdaƒska stylizo-

wanego napisu „SolidarnoÊç”. Zosta∏ on sporzàdzony nowym

krojem pisma, tzw. solidarycà, symbolizujàcym wspierajàcych

si´ ludzi. W kolejnych latach wykorzystywa∏y go cz´sto Êrodowi-

ska zwiàzkowe i opozycyjne. W przededniu podpisania porozu-

mieƒ gdaƒskich aktorzy Teatru Wybrze˝e wystàpili w stoczni, w

sali obrad Mi´dzyzak∏adowego Komitetu Strajkowego. Tam te˝

w czasie strajku wystàpi∏ Maciej Pietrzyk. Sami zaÊ stoczniowcy

wykonywali podczas strajku okolicznoÊciowe stemple, które po-

czàtkowo stanowi∏y namiastk´ niezale˝nych znaczków.

Pod patronatem nowego zwiàzku organizowano liczne im-

prezy kulturalne o ró˝nym charakterze. Prawdopodobnie pierw-

szym przedsi´wzi´ciem pod auspicjami legalnego ju˝ zwiàzku

by∏ koncert „ArtyÊci Warszawy – SolidarnoÊci”, który odby∏ si´ w

Teatrze Wielkim w Warszawie 10 listopada 1980 r. – jak si´ wów-

czas okaza∏o, w dniu ostatecznej rejestracji „SolidarnoÊci”. „W

gruncie rzeczy re˝yserem koncertu b´dzie ˝ycie” – oznajmi∏ w

przeddzieƒ imprezy jej re˝yser Jerzy Markuszewski. Na koncert

z∏o˝y∏y si´ wiersze, piosenki, skecze. Wystàpili w nim m.in. Piotr

Fronczewski, Krystyna Janda, Maja Komorowska, Krzysztof Ko-

walewski, Halina Miko∏ajska, Daniel Olbrychski, Stanis∏aw Tym.

Dzi´ki koncertowi nastàpi∏o dalsze zbli˝enie mi´dzy artystami a

Êrodowiskiem „SolidarnoÊci”.

„SolidarnoÊç” rozpostar∏a nad artystami swoisty parasol, chro-

niàc ich przed ingerencjami cenzury. Na przyk∏ad w okresie „kar-

nawa∏u SolidarnoÊci” Jan Pietrzak móg∏ swobodniej ni˝ wcze-

Êniej wypowiadaç si´ w kabarecie pod Egidà. Jego kabaretowa

piosenka „˚eby Polska by∏a Polskà” (z muzykà W∏odzimierza

Korcza), która powsta∏a po wydarzeniach Czerwca ’76, zyska∏a

wówczas nowy kontekst, sta∏a si´ jednym z nieoficjalnych hym-

nów nowego zwiàzku; w 1980 r. podczas strajków sierpniowych

nadawano jà przez zak∏adowe radiow´z∏y.

W trzydziestą rocznicę powstania „Solidarności” Instytut Pamięci Narodowej pre-

zentuje liczne inicjatywy badawczo-edukacyjno-wystawiennicze przybliżające tam-

tą heroiczną epokę. Najważniejszą publikacją jest obszerna 7-tomowa synteza

„NSZZ »Solidarność« 1980–1989” pod redakcją Łukasza Kamińskiego i Grzego-

rza Waligóry, która ukaże się niebawem. Dziś drukujemy fragmenty dwóch rozdzia-

łów tomu 2, poświęconego m.in. niezależnej działalności oświatowej, wydawniczej

i kulturalnej. Ilustracje pochodzą z portalu IPN www.kultura-niezalezna.pl.

Dokoƒczenie na s. II-III

II Nasz Dziennik Piàtek, 27 sierpnia 2010

DODATEK HISTORYCZNY IPN 8/2010 (39)

Piàtek, 27 sierpnia 2010 Nasz Dziennik VII

Dr Tadeusz Ruzikowski

(IPN Warszawa)

Jacek Petrycki. Warto zaznaczyç, ˝e wczeÊniej Bohdan Kosiƒski przyczyni∏ si´

do powstania filmu „Robotnicy 80”, poniewa˝ wymusi∏ na prze∏o˝onych wys∏a-

nie ekipy telewizyjnej do strajkujàcej Stoczni Gdaƒskiej (by∏a ona jedynym ze-

spo∏em z Polski wpuszczonym wówczas na teren stoczni). Zrealizowa∏ te˝ wie-

le filmów opisujàcych bie˝àcà dzia∏alnoÊç nowo powsta∏ego zwiàzku zawodo-

wego, w tym „Narodzenie SolidarnoÊci” (1981 r.), „Por´cznie” (1981 r.). W tym

ostatnim obrazie – jako w jedynym filmie dokumentalnym wyprodukowanym

oficjalnie w PRL – zamiast fragmentów usuni´tych przez cenzur´ zamieszczo-

no plansze informujàce o tym fakcie.

W czasach „karnawa∏u SolidarnoÊci” kontynuowano lub podejmowano nie-

zale˝ne inicjatywy sceniczne. Przedstawienia wystawia∏ poznaƒski Teatr

Ósmego Dnia (powsta∏ w 1964 r.), który przyjà∏ narodziny zwiàzku „z radoÊcià,

ale te˝ bardzo du˝ym dystansem”, o czym mo˝e Êwiadczyç odnotowana na je-

sieni 1980 r. konstatacja przedstawicieli teatru: „A w naszym lepszym »teraz«

wcià˝ odkrywamy n´dz´, poni˝enie, nietolerancj´ i z∏oÊç”. Mimo to zespó∏ ten

wzià∏ udzia∏ w gdaƒskiej imprezie Teatr Studencki Robotnikom – Gdaƒsk ’80,

towarzyszàcej ods∏oni´ciu pomnika Grudnia ’70 na Wybrze˝u oraz w cz´Êci ar-

tystycznej uroczystoÊci ods∏oni´cia pomnika ofiar poznaƒskiego Czerwca ’56.

Lubelski Teatr Provisorium zdoby∏ I nagrod´ podczas IV Konfrontacji M∏odego

Teatru – Lublin 1980. W kwietniu 1981 r. w Poznaniu odby∏a si´ premiera przed-

stawienia Teatru Ósmego Dnia „Wi´cej ni˝ jedno ˝ycie”. Od 14 do 18 paêdzier-

nika tego roku teatr uczestniczy∏ w V Mi´dzynarodowym Kolokwium Teatrów

Grupowych w meksykaƒskim Zacatecas; zorganizowano wówczas warsztaty

„Ekspresja buntu”. Warto te˝ wspomnieç o nietypowej ini-

cjatywie przedstawicieli warszawskiej Akademii Ruchu:

po powstaniu „SolidarnoÊci” zawiesili oni dzia∏alnoÊç te-

atralnà i przez rok pracowali z robotnikami w sto∏ecznych

zak∏adach odzie˝owych Cora.

Jesienià 1981 r. pod wp∏ywem solidarnoÊciowego zry-

wu zakoƒczy∏a dzia∏alnoÊç Rada Programowa M∏odego

Teatru b´dàca wczeÊniej agendà Socjalistycznego Zwiàz-

ku Studentów Polskich (usamodzielni∏a si´ w 1980 r.). 7–8

listopada tego roku odby∏a si´ pierwsza cz´Êç zjazdu za-

∏o˝ycielskiego Unii Teatrów Alternatywnych. Wzi´li w nim

udzia∏ przedstawiciele „teatrów sprofesjonalizowanych”

(Akademii Ruchu, Teatru Ósmego Dnia), reprezentanci te-

atrów studenckich (Provisorium, Grupa Chwilowa, Jan,

Om, Kana, 12a, „Nie prasowaç”). Zastanawiano si´ nad

statutem i programem. Zjazd zakoƒczy∏ si´ jednak bez-

owocnie; Êrodowisko nie powo∏a∏o w∏asnej reprezentacji.

Nowym partnerem dla wielu grup teatralnych sta∏o si´

Niezale˝ne Zrzeszenie Studentów. Za wspó∏pracà z nim

opowiedzia∏ si´ m.in. Teatr „Nie prasowaç”.

Pod patronatem „SolidarnoÊci” szans´ na rozwój zyska∏y te˝ sztuki plastycz-

ne. Nale˝a∏ do nich plakat. W okresie legalnej dzia∏alnoÊci zwiàzku szczególne

znaczenie zyska∏ plakat solidarnoÊciowy, upowszechniajàcy wartoÊci i idea∏y

„SolidarnoÊci” bàdê odwo∏ujàcy si´ do wydarzeƒ historycznych wyrugowanych

z oficjalnego obiegu. Pe∏ni∏ on równie˝ funkcj´ informacyjnà. Do 13 grudnia

1981 r. wydano ponad sto plakatów. W 1981 r. zorganizowano i rozstrzygni´to

ogólnopolski konkurs na plakat NSZZ „SolidarnoÊç”, rozpisany przez Zwiàzek

Polskich Artystów Plastyków i Komisj´ Kultury NSZZ „SolidarnoÊç” Region Ma-

zowsze. W jury znaleêli si´ przedstawiciele „SolidarnoÊci” zwiàzani z kulturà

oraz reprezentanci Zwiàzku Polskich Artystów Plastyków. Na 21 grudnia tego

roku planowano pokonkursowà wystaw´ prac w warszawskiej galerii Zach´ta,

z powodu wprowadzenia stanu wojennego ju˝ si´ jednak nie odby∏a.

Pod auspicjami zwiàzku zorganizowano ponadto konkursy na projekty po-

mników upami´tniajàcych dramatyczne wydarzenia najnowszej historii, np.

Czerwiec ’56 czy Grudzieƒ ’70. Pomnik Poleg∏ych Stoczniowców – Ofiar Grud-

nia 1970 ods∏oni´to 16 grudnia 1980 r. w Gdaƒsku, pomnik ofiar Czerwca ’56

zaÊ 28 czerwca 1981 r. w Poznaniu. „SolidarnoÊç” patronowa∏a obchodom

rocznicy odzyskania niepodleg∏oÊci (Êwi´ta oficjalnie w PRL nieobchodzone-

go), np. w Domu Kultury w ¸om˝y odby∏ si´ z tej okazji wieczór poezji i pieÊni

patriotycznych.

Strajki sierpniowe i powstanie „SolidarnoÊci” zaktywizowa∏y nie tylko Êrodo-

wiska robotnicze i ch∏opskie, lecz tak˝e inteligenckie. Ju˝ 29 sierpnia 1980 r.

nowanie dni i godzin nadawania audycji w ró˝nych miastach, zw∏aszcza przy

okazji rocznic solidarnoÊciowych, w celu przeciwdzia∏ania skutecznemu zag∏u-

szeniu radia. W aktach sprawy operacyjnego rozpracowania warszawskiego

Radia „SolidarnoÊç” zachowa∏o si´ opracowanie pt. „Propozycja utworzenia

sieci stacji radiowych NSZZ »SolidarnoÊç«” – idea ta nie doczeka∏a si´ jednak

realizacji.

Audycje podziemnego radia najcz´Êciej mia∏y charakter lokalny, np. wyst´-

powali w nich regionalni dzia∏acze „SolidarnoÊci”, ale emitowano te˝ komuni-

katy podziemnych w∏adz zwiàzku oraz komentowano wa˝ne wydarzenia o

znaczeniu ogólnokrajowym, m.in. wybory czy rocznice. Na przyk∏ad 29 kwiet-

nia 1983 r. w zwiàzku ze zbli˝ajàcym si´ 1 Maja okolicznoÊciowe audycje nada-

∏o radio „SolidarnoÊç” w Warszawie, Bielsku-Bia∏ej i Gdaƒsku.

Wed∏ug niektórych ocen (np. funkcjonariuszy SB) radio nie mia∏o w prakty-

ce wi´kszego znaczenia informacyjnego, ale dla s∏uchaczy by∏o Êwiadectwem

tego, ˝e w∏adzom nie uda∏o si´ rozbiç „SolidarnoÊci”. Dlatego podziemna roz-

g∏oÊnia mia∏a g∏ównie znaczenie psychologiczne. Doskonale zdawa∏y sobie z

tego spraw´ w∏adze; dla nich Radio „SolidarnoÊç” stanowi∏o przede wszystkim

element solidarnoÊciowej propagandy, o tyle groênej, ˝e dociera∏a m.in. do

osób nieb´dàcych sympatykami zwiàzku, do których nie trafia∏a np. prasa

podziemna. Znamienne wydajà si´ s∏owa, które pad∏y w jednej z ostatnich au-

dycji warszawskiego Radia „SolidarnoÊç”, wyemitowanej 14 czerwca 1989 r. w

Radomiu: „Sygna∏, który paƒstwo s∏yszeli, znany jest s∏uchaczom radia i tele-

wizji w Warszawie i kilku innych miastach (...). W ponurych czasach stanu wo-

jennego i w latach, które po nim nastàpi∏y, by∏ on dla wielu ludzi jednym z nie-

licznych promyków nadziei, symbolem trwania i walki naszego zwiàzku”. To

stwierdzenie mo˝na z pewnoÊcià odnieÊç do innych oÊrodków Radia „Solidar-

noÊç” w kraju, i to niezale˝nie od tego, czy uda∏o si´ w nich wyemitowaç jed-

nà lub kilka audycji, czy te˝ kilkadziesiàt.

OczywiÊcie mo˝na si´ dziÊ spieraç, który z oÊrodków radia by∏ pierwszy lub

najwa˝niejszy. Z punktu widzenia SB z pewnoÊcià najwi´ksze znaczenie mia∏o

radio warszawskie. W stolicy zresztà zarejestrowano zdecydowanie najwi´cej

wyemitowanych audycji. Obecnie istotne wydaje si´ jednak to, by po ponad

dwudziestu latach od zmiany ustroju szerzej, bardziej szczegó∏owo opisaç t´

niezale˝nà i nadal jeszcze, niestety, ma∏o znanà form´ dzia∏alnoÊci opozycyjnej.

W tekÊcie pomini´to przypisy.

Kultura

niezale˝na

Dokoƒczenie ze s. I

Jan Pietrzak wyst´powa∏ ze swoim repertuarem w wielu strajkujàcych zak∏a-

dach. Tematem satyry politycznej sta∏a si´ m.in. groêba inwazji ZSRS na Polsk´

w reakcji na powstanie „SolidarnoÊci”, czego przyk∏adem jest choçby wykony-

wana przez Tadeusza Rossa piosenka „Wejdà, nie wejdà”. Mówi ona o tym, ˝e

mrówki mia∏y wejÊç na roz∏o˝ony na ziemi kocyk (symbolizujàcy Polsk´).

Atmosfera wolnoÊci towarzyszàca dzia∏alnoÊci niezale˝nego zwiàzku sprzy-

ja∏a podejmowaniu inicjatyw artystycznych. W sierpniu 1981 r. w gdaƒskiej ha-

li „Olivia” zorganizowano (w czasie odwo∏anego wówczas festiwalu piosenki w

Sopocie) I Przeglàd Piosenki Prawdziwej. Uczestniczyli w nim m.in. Jacek Fe-

dorowicz, Przemys∏aw Gintrowski, Jacek Kaczmarski, Jacek Kleyff, Jan Pie-

trzak, Andrzej Rosiewicz, Jan Tadeusz Stanis∏awski, Maciej Zembaty. Imprez´

wyre˝yserowa∏ Marek Karpiƒski, a po-

prowadzi∏ jà Daniel Olbrychski. Wyko-

nano oko∏o dziewi´çdziesi´ciu utworów

wczeÊniej zatwierdzonych przez cenzu-

r´. ArtyÊci podj´li w nich „wszystkie za-

kazane tematy dnia wczorajszego i dzi-

siejszego”. Nagrod´ „Srebrnego Kne-

bla” przyznano Jackowi Kaczmarskie-

mu, który by∏ wspó∏autorem g∏oÊnych

programów poetyckich: „Mury”, „Raj”,

„Muzeum” i „Krzyk”, prezentowanych w

latach 1979–1981. Prawdopodobnie na

przeglàd pierwotnie zaproszono zespó∏

punkowy Brygada Kryzys, ale zapropo-

nowany przez niego repertuar organiza-

torzy uznali chyba za nazbyt wyrazisty i

ostatecznie odmówiono mu udzia∏u w

imprezie. Jak stwierdzi∏ ex post jeden z

cz∏onków zespo∏u, muzycy okazali si´

„tak wywrotowi, ˝e nawet na festiwalu

wolnoÊci mamy zakaz grania”. Niektórzy artyÊci uczestniczàcy w przeglàdzie

dawali wówczas tak˝e koncerty prywatne. Na domowych sesjach nagranio-

wych zapisywano na kasetach utwory Jana Krzysztofa Kelusa oraz Jacka

Kleyffa, które póêniej odtwarzano z magnetofonów, coraz liczniej obecnych w

polskich domach.

W maju 1981 r. na Politechnice Warszawskiej, która zas∏u˝y∏a si´ „Solidar-

noÊci” w ró˝nych momentach jej historii, Niezale˝ne Zrzeszenie Studentów

zorganizowa∏o wystaw´ prezentujàcà m.in. karykatury przywódców ZSRS.

Równie˝ w „Biuletynie Informacyjnym NSZZ »SolidarnoÊç« Ziemi Pu∏awskiej”

zamieszczono ich karykatury, co sta∏o si´ powodem do wszcz´cia przez pro-

kuratur´ Êledztwa.

Wydarzenia z okresu powstawania i legalnej dzia∏alnoÊci NSZZ „Solidar-

noÊç” rejestrowali filmowcy z warszawskiej Wytwórni Filmów Dokumentalnych

i Fabularnych.

T´ grup´ filmowców stworzy∏ Bohdan Kosiƒski. Na jesieni 1981 r. niektórzy

wspó∏pracownicy WFDiF nawiàzali wspó∏prac´ z Kronikà Filmowà Solidarno-

Êci, zespo∏em powo∏anym przez Region Mazowsze NSZZ „SolidarnoÊç” jako

konkurencja dla Polskiej Kroniki Filmowej. Stan wojenny pokrzy˝owa∏ jednak

filmowcom plany, zaj´li si´ wi´c m.in. rejestrowaniem aktywnoÊci zawieszone-

go, a nast´pnie zdelegalizowanego przez w∏adze zwiàzku. Do dokumentali-

stów najbardziej zaanga˝owanych w utrwalanie na filmowej taÊmie dziejów

nielegalnej „SolidarnoÊci” nale˝eli m.in.: Bohdan Kosiƒski, Marcel ¸oziƒski i

Nadajnik Radia „SolidarnoÊç”

rozg∏oÊni z Berlina Zachodniego i Pary˝a, a tak˝e pose∏ Edmund Nowak z

Krakowskiej Fundacji Komunikacji Spo∏ecznej. Rezultatem rozmów by∏o po-

wo∏anie komisji, której celem mia∏o byç po∏àczenie rozproszonych dotàd wy-

si∏ków zmierzajàcych do nowelizacji prawa uniemo˝liwiajàcego tworzenie nie-

zale˝nej radiofonii i utrzymujàcego monopolistycznà pozycj´ Komitetu ds. Ra-

dia i Telewizji.

Niewàtpliwie dzia∏alnoÊç Radia „SolidarnoÊç” stanowi∏a w latach 80. wa˝ny

element aktywnoÊci opozycyjnej – wed∏ug danych SB z 1987 r., radio emitowa-

∏o audycje w 23 miastach. Niewàtpliwie by∏o te˝ jednym z najbardziej zwalcza-

nych przejawów sprzeciwu wobec w∏adzy peerelowskiej. Tworzyli je ludzie z

wielu Êrodowisk (od robotników po profesorów uniwersyteckich), o odmien-

nych sympatiach politycznych i w ró˝nym wieku (od m∏odzie˝y szkolnej po ˝o∏-

nierzy Armii Krajowej). Wszyscy – niezale˝nie od tego, czy pracowali dla radia

w okresie „karnawa∏u SolidarnoÊci”, w Polsce czy za granicà – nara˝ali siebie

i swoich bliskich na represje, szczególnie w kraju po wprowadzeniu stanu wo-

jennego. Najwy˝szy wyrok za niezale˝nà dzia∏alnoÊç radiowà wymierzono Zbi-

gniewowi Romaszewskiemu – cztery i pó∏ roku wi´zienia.

Radio ewoluowa∏o: rozpoczynano w okresie legalnej dzia∏alnoÊci „Solidar-

noÊci” od nagrywania na kasetach audycji przeznaczonych dla radiow´z∏ów

zak∏adowych. Po 13 grudnia 1981 r. emitowano ju˝ audycje; poczàtkowo naj-

cz´Êciej na falach UKF, a póêniej – ze wzgl´du na zag∏uszanie i ryzyko namie-

rzenia – na fonii i wizji TVP. Powrócono te˝ do korzystania z radiow´z∏ów zak∏a-

dowych. Sporadycznie nadawano tak˝e za pomocà tzw. gada∏. OczywiÊcie

sprz´t, którym dysponowali radiowcy, by∏ zró˝nicowany: od ma∏ych nadajni-

ków domowej produkcji o zasi´gu kilkuset metrów, po du˝e nadajniki w∏asnej

konstrukcji lub sprowadzone z Zachodu (i przerobione w Polsce) o zasi´gu

wielu kilometrów. Ró˝ne te˝ by∏y techniki nadawania, np. balonowa w Toruniu

lub „wieloiloÊciowa” w Warszawie. Wynika∏o to z faktu, i˝ jedni radiowcy mogli

sobie pozwoliç na utrat´ nadajników (np. wroc∏awscy, poczàtkowo wspierani

finansowo przez kierownictwo regionu), inni zaÊ dysponowali niekiedy tylko

jednym nadajnikiem i w przeciwieƒstwie do najwi´kszych oÊrodków, takich jak:

Warszawa, Wroc∏aw, Gdaƒsk, Poznaƒ, nie posiadali zaplecza produkcyjnego

ani finansowego. Warto te˝ wspomnieç o pomyÊle Jerzego Jastrz´bowskiego

(kierujàcego warszawskim Radiem „SolidarnoÊç” w latach 1982–1983), który

we wrzeÊniu 1982 r. w liÊcie do W∏adys∏awa Frasyniuka proponowa∏ skoordy-

***

Znaczek poczty podziemnej „SolidarnoÊci”

Warto przeczytaç:

J. B∏a˝ejowska, Papierowa rewolucja. Z dziejów drugiego obiegu wydawnicze-

go w Polsce 1976–1989/1990, Warszawa 2010.

Droga do niepodleg∏oÊci. SolidarnoÊç 1980–2005, red. A. Borowski, Warszawa

2005.

M. Fik, Kultura polska po Ja∏cie. Kroniki lat 1944–1981, t. 1–2, Warszawa, 1991.

A. Graliƒska-Toborek, Plastyka w KoÊciele w latach 1981–1989. Trwa∏e przy-

mierze czy epizod?, „Pami´ç i SprawiedliwoÊç” 2005, nr 1.

Karnawa∏ z wyrokiem. SolidarnoÊç 1980–81, wybór i oprac. A. D´bska, wspó∏-

praca K. Madoƒ-Mitzner, Warszawa 2005.

Kultura niezale˝na. Debata, „Biuletyn IPN”, 2009, nr 5–6.

M. Pernal, J. Skórzyƒski, Kalendarium SolidarnoÊci 1980–1989, Warszawa

2005.

Poza cenzurà, Dodatek do „Rzeczpospolitej”, 16–17 V 2009.

D. Przastek, Ârodowisko teatru w okresie stanu wojennego, Warszawa 2005.

Radio SolidarnoÊç. Podziemne rozg∏oÊnie oraz audycje radiowe i telewizyjne

w Polsce 1982–1990, red. B. Baku∏a, Poznaƒ 2008.

SolidarnoÊç podziemna 1981–1989, red. A. Friszke, Warszawa 2006.

A. Wojciechowski, Czas smutku, czas nadziei. Sztuka niezale˝na lat osiem-

dziesiàtych, Warszawa 1992.

P. Zieliƒski, Scena rockowa w PRL, Warszawa 2005.

DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN.

www.ipn.gov.pl

Redaktorzy:

dr Krzysztof Kaczmarski, krzysztof.kaczmarski@ipn.gov.pl (Rzeszów 017 860 60 25)

Romuald Niedzielko, romuald.niedzielko@ipn.gov.pl (Warszawa 022 431 83 73)

ADRES DO KORESPONDENCJI:

DODATEK IPN DO „Naszego Dziennika”

UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA

SPRZEDA˚ WYDAWNICTW IPN: TEL. (022) 581 88 72

VI Nasz Dziennik Piàtek, 27 sierpnia 2010

DODATEK HISTORYCZNY IPN 8/2010 (39)

Piàtek, 27 sierpnia 2010 Nasz Dziennik III

Grzegorz Majchrzak

(IPN Centrala)

nictwa „SolidarnoÊci” (Regionalny Komitet Wykonawczy), zach´cajàc do

udzia∏u w akcjach organizowanych przez podziemie.

Mówiono o represjach, ofiarach stanu wojennego (w tym o aresztowaniu

cz∏onków radia czy ich procesie), nadawano apele (np. do ˝o∏nierzy) oraz inne

komunikaty okolicznoÊciowe.

Przygotowywano te˝ audycje specjalnie dla za∏óg wielkich zak∏adów pracy,

jak choçby „Ursusa”. Niezwyk∏a by∏a ostatnia audycja nadana przez Jerzego

Jastrz´bowskiego 1 kwietnia 1983 r. przy ul. Rakowieckiej, w pobli˝u siedziby

MSW. Zawiera∏a ona informacj´ o rzekomym pogrzebie Wojciecha Jaruzelskie-

go. Odtworzono nawet okolicznoÊciowe salwy honorowe. Zakoƒczono jà s∏o-

wami: „Tak skona wrona”.

Program 2 emitowa∏ wiadomoÊci bie˝àce, np. dotyczàce pobiç czy domnie-

manych zabójstw politycznych, a tak˝e apele, wywiady oraz audycje rocznico-

we, np. 3 maja, 31 sierpnia czy 11 listopada. By∏y te˝ elementy rozrywkowe:

piosenki i dowcipy. Oryginalne przedsi´wzi´cie stanowi∏ sylwestrowy program

kabaretowy „Szopka noworoczna” na fonii TVP wraz z ˝yczeniami od radia w

formie napisów.

Audycje Programu 3 by∏y skierowane do szerokiego kr´gu odbiorców (np.

informacje o bie˝àcych wydarzeniach w kraju), ale cz´Êç z nich przygotowywa-

no z myÊlà o konkretnych Êrodowiskach (np. dzieciach, wojsku, milicji czy wy-

branych zak∏adach pracy).

W maju 1987 r. jednà z audycji w ca∏oÊci poÊwi´cono ekologii – problemo-

wi degradacji Êrodowiska naturalnego w Polsce. Realizowano równie˝ zlece-

nia z zewnàtrz – tak powsta∏a np. audycja w Katowicach, na której potrzeby

spikerzy uczyli si´ mówiç gwarà Êlàskà. Bohaterami lub goÊçmi Radia „Soli-

darnoÊç” byli przedstawiciele podziemnych struktur, nie zawsze zresztà zwià-

zani z zapleczem politycznym radia. 20 lipca 1983 r. wyemitowano program

poÊwi´cony w ca∏oÊci Jackowi Kuroniowi. 19 sierpnia 1984 r. na antenie radia

omawiano rozpoczynajàcy si´ wówczas proces by∏ych dzia∏aczy Komitetu

Obrony Robotników: Adama Michnika, Henryka Wujca, Jacka Kuronia i Zbi-

gniewa Romaszewskiego.

U˝yczano anteny dzia∏aczom Tymczasowej Komisji Wykonawczej NSZZ „So-

lidarnoÊç” Huty „Warszawa” (16 marca 1987 r.), Ruchu Politycznego „Wyzwole-

nie” (13 czerwca 1987 r.) lub Ruchu „WolnoÊç i Pokój” (28 wrzeÊnia 1987 r.).

Warto podkreÊliç, ˝e w marcu 1987 r. czas antenowy oferowano wszystkim

niezale˝nym strukturom zwiàzkowym, grupom i partiom politycznym oraz re-

dakcjom czasopism i wydawnictw z Mazowsza. PoÊwi´cone im audycje mia∏y

byç emitowane równolegle z dotychczasowymi programami Radia „Solidar-

noÊç”. Gwarantowano nadanie odp∏atnie (koszt jednej dziesi´ciominutowej

emisji na fonii Programu 1 TVP wyceniono na 500 z∏) oko∏o dwudziestu audy-

cji na terenie Warszawy i okolic; liczb´ potencjalnych s∏uchaczy szacowano

mniej wi´cej na 100 tys. osób. Do wspó∏tworzenia programu zapraszano nie

tylko struktury podziemne i ich dzia∏aczy, lecz tak˝e ludzi pióra i dziennikarzy.

Wspierano ponadto dzia∏aczy opozycji z innych krajów. Stawiszyƒski i Wi-

Êniewska szkolili Ros´ (Ró˝´) Demsky z W´gier – wraz z nià „w warunkach bo-

jowych” nadali nawet dwie audycje. Ponadto na poczàtku marca 1989 r. Bu-

czek wyjecha∏ do Budapesztu, by udzieliç pomocy W´grom w emitowaniu au-

dycji na fonii telewizji poprzez specjalnie przygotowany w Polsce nadajnik typu

„Berta”. Ostatecznie jednak do tego nie dosz∏o ze wzgl´du na zachodzàce w

tym kraju przemiany demokratyczne.

Warto te˝ wspomnieç o jednej z najg∏oÊniejszych audycji specjalnych war-

szawskiego Radia „SolidarnoÊç”, wyemitowanej przy u˝yciu „gada∏” 1 sierpnia

1982 r. na Powàzkach z okazji rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego.

Akcja by∏a dzie∏em Grup Oporu „Solidarni”, przeprowadzi∏ jà zespó∏ niezwiàza-

ny z radiem pod kierownictwem Andrzeja Niedka („Alka”).

(…)

Podsumowanie

Ostatnim chyba akordem dzia∏alnoÊci Radia „SolidarnoÊç” by∏o zorganizowa-

ne przez warszawian spotkanie przedstawicieli niezale˝nych inicjatyw radio-

wych z ca∏ego kraju.

Odby∏o si´ ono 11 listopada 1989 r. w siedzibie Komitetu Obywatelskiego

Warszawa-Ochota. Wzi´li w nim udzia∏ radiowcy z: Bia∏egostoku, Bydgoszczy,

Cz´stochowy, I∏awy, Katowic, Kielc, Krakowa, ¸odzi, P∏ocka, Poznania, S∏up-

ska, Szczecina, Torunia, Warszawy i Zielonej Góry, oraz szefowie niezale˝nych

Zarzàd G∏ówny ZPAP popar∏ robotników strajkujàcych na Wybrze˝u, a miesiàc

póêniej przystàpi∏ do Komitetu Porozumiewawczego Stowarzyszeƒ Twórczych

i Naukowych (powsta∏ 16 wrzeÊnia 1980 r., skupia∏ co najmniej 24 organizacje).

Stowarzyszenia twórców poruszy∏ duch autentycznej demokracji obecny w

„SolidarnoÊci”. Dlatego w wyniku odbywajàcych si´ wówczas wyborów na

czele tych organizacji twórczych stawali ludzie wy∏onieni z przekonania, a nie

z partyjnego nadania, np. Stefan Bratkowski w Stowarzyszeniu Dziennikarzy

Polskich i Jan Józef Szczepaƒski w Zwiàzku Literatów Polskich. Sprzyja∏o to

anga˝owaniu si´ przedstawicieli stowarzyszeƒ twórczych w dzia∏alnoÊç o cha-

rakterze niezale˝nym, równie˝ t´ pod patronatem NSZZ „SolidarnoÊç”. Wyra-

zem znaczàcej niezale˝noÊci uzyskanej przez te Êrodowiska sta∏ si´ Kongres

Kultury Polskiej, który rozpoczà∏ obrady 11 grudnia 1981 r. w Warszawie. Prze-

rwano je w zwiàzku z wprowadzeniem stanu wojennego. By∏o to pierwsze fo-

rum o charakterze konferencyjnym poÊwi´cone polskiej kulturze w okresie po-

wojennym, zorganizowane si∏ami spo∏ecznymi. S∏u˝y∏o ono m.in. ocenie aktu-

alnej sytuacji kultury i Êrodowisk twórczych, w tym ich funkcjonowania w okre-

sie „rewolucji” „SolidarnoÊci”.

(…)

Podsumowanie

Kultura niezale˝na w latach osiemdziesiàtych by∏a cz´Êcià ˝ycia codziennego

ówczesnego spo∏eczeƒstwa. W skali kraju czynnie uczestniczy∏o w niej przy-

puszczalnie tysiàce twórców. Wedle szacunków Aleksandra Wojciechowskie-

go tylko w nurcie plastyki niezale˝nej tej dekady by∏o zaanga˝owanych oko∏o

1700 artystów i krytyków sztuki (na 12 tys. cz∏onków ZPAP). OczywiÊcie od-

biorców wydarzeƒ kultury niezale˝nej (wystaw, koncertów, odczytów itp.) by∏o

wielokrotnie wi´cej ani˝eli twórców. Mo˝na mieç nadziej´, ˝e w przysz∏oÊci

przynajmniej drugà ze wspomnianych liczb uda si´ dok∏adniej okreÊliç. Nieza-

le˝ny obieg kultury obejmowa∏ wiele jej dziedzin, od wydawnictw, poprzez sze-

roko rozumianà plastyk´, teatr, film, po happeningi.

KoÊció∏ katolicki umo˝liwi∏ dzia∏anie znaczàcej cz´Êci twórców kultury nie-

zale˝nej – m.in. pisarzom, dziennikarzom, re˝yserom, aktorom, plastykom,

obejmujàc ich patronatem i udost´pniajàc im miejsce na wydarzenia kultural-

ne. KoÊció∏ dawa∏ artystom poczucie wspólnoty i bezpieczeƒstwa – wartoÊci,

które po wprowadzeniu stanu wojennego sta∏y si´ szczególnie cenne. Sztuka

„przykoÊcielna” („oko∏okoÊcielna”) stanowi∏a wa˝ny element aktywnoÊci spo-

∏ecznej. W koÊcio∏ach i ich otoczeniu eksponowano prace ró˝nych kierunków

sztuki, poczàwszy od malarstwa „nowej ekspresji” i abstrakcji geometrycznej,

fotorealizmu, poprzez „aran˝acje przestrzenne o awangardowym pochodze-

niu”, a˝ po „twórczoÊç naiwnà”. Z uwagi na wieloÊç przedsi´wzi´ç artystycz-

nych cz´Êç prac zapewne mia∏a s∏aby poziom artystyczny. Osobne pytanie, w

jakiej mierze by∏ on wówczas istotny dla odbiorców. Wed∏ug jednej z ocen z

powodu zasadniczego braku selekcji obok dzie∏ wartoÊciowych pojawi∏a si´

du˝a liczba miernych, a wr´cz kiczowatych prac. Mo˝na sàdziç, ˝e artyÊci

cz´sto intuicyjnie wyczuwali, jakie treÊci nale˝a∏oby przekazywaç w dzie∏ach

prezentowanych w Êwiàtyniach, jakich zaÊ unikaç. Udzia∏ artystów, w tym ak-

torów w wydarzeniach kulturalnych organizowanych w koÊcio∏ach stanowi∏

namiastk´ dzia∏alnoÊci opozycyjnej: chyba mniej wa˝na by∏a jakoÊç widowi-

ska, liczy∏ si´ sam fakt podejmowania tego rodzaju przedsi´wzi´ç i uczestnic-

twa w nich.

Wa˝nà rol´ w organizacji wydarzeƒ kultury niezale˝nej realizowanych w ko-

Êcio∏ach i ich otoczeniu odegra∏o warszawskie Muzeum Archidiecezjalne. Zda-

niem Daniela Przastka stanowi∏o ono „faktyczne, regularne miejsce prezenta-

cji sztuki niezale˝nej”. Sztandarowà imprezà cyklicznà organizowanà pod au-

spicjami KoÊcio∏a by∏y Tygodnie (Dni) Kultury ChrzeÊcijaƒskiej, które prze˝y-

wa∏y swój rozkwit w latach osiemdziesiàtych.

Odbywa∏y si´ one w du˝ych oÊrodkach i ma∏ych miejscowoÊciach – ∏àcznie

co najmniej w kilkudziesi´ciu.

Pewne grupy artystyczne i pojedynczy twórcy starali si´ w miar´ mo˝liwoÊci

uprawiaç sztuk´ niezale˝nie zarówno od w∏adz, jak i od KoÊcio∏a. Wystawiali

swoje prace m.in. w prywatnych galeriach, pracowniach oraz mieszkaniach, a

nawet na ulicach. Stan wojenny sta∏ si´ inspiracjà co najmniej dla kilku znaczà-

cych grup reprezentujàcych kierunek „nowa ekspresja”.

W tej dekadzie kontynuowano ró˝ne inicjatywy teatralne i podejmowano no-

we. Zdaniem Daniela Przastka w stanie wojennym mo˝na wyró˝niç dwa rodzaje

teatru: domowy i koÊcielny. Ich dzia∏alnoÊç mog∏a byç odbierana jako polityczna

lub jako namiastka dzia∏alnoÊci opozycyjnej. Spektakle odbywa∏y si´ w du˝ych

oÊrodkach (Warszawa, Poznaƒ), mniejszych miastach (Nowa Huta, Pu∏awy), a

tak˝e na wsi. Niektóre przedstawienia wystawiano w mieszkaniach, gdzie liczba

widzów by∏a ograniczona, co umo˝liwia∏o bliski kontakt aktorów z publicznoÊcià.

By∏ to charakterystyczny rys teatru niezale˝nego lat osiemdziesiàtych.

W ósmej dekadzie XX w. nastàpi∏ widoczny rozwój niezale˝nego filmu oraz

– dzi´ki post´powi technicznemu – wzrost mo˝liwoÊci jego nieoficjalnego roz-

powszechniania.

Z Zachodu dociera∏a do Polski nowoczesna elektronika; Êrodowiska nieza-

le˝ne dysponowa∏y choçby w∏asnymi kamerami. Nagrane materia∏y rozpo-

wszechniano w kr´gach opozycyjnych na coraz szerzej dost´pnych kasetach

wideo. Z czasem dzia∏alnoÊç oÊrodków filmowych drugiego obiegu stawa∏a si´

bardziej profesjonalna (np. Videonowa). Z pewnoÊcià w tym okresie film nieza-

le˝ny przyczynia∏ si´ do rozbijania monopolu informacyjnego w∏adz oraz reali-

zacji postulatu „SolidarnoÊci” z 1981 r. dotyczàcego dost´pu do Êrodków ma-

sowego przekazu.

Charakterystycznym elementem kultury niezale˝nej lat osiemdziesiàtych by-

∏a muzyka niezale˝na, zarówno nurt poezji Êpiewanej czy ballady wykonywane

m.in. przez bardów „SolidarnoÊci”, jak i muzyka m∏odzie˝owa.

Warto pami´taç, ˝e koncerty i festiwale muzyki m∏odzie˝owej odbywa∏y si´

wówczas w ca∏ej Polsce (dziesiàtki miejscowoÊci i zapewne setki koncertów).

Niewàtpliwie stanowi∏y one dla tysi´cy m∏odych ludzi alternatyw´ dla dzia∏alno-

Êci stricte opozycyjnej (do której zresztà ani wykonujàcy, ani s∏uchajàcy muzy-

ki „nowej fali” wcale si´ nie garn´li, o czym Êwiadczà wspomnienia uczestni-

ków wydarzeƒ muzyki m∏odzie˝owej). Du˝a liczba osób przyje˝d˝ajàcych na

festiwal pochodzi∏a z ma∏ych miejscowoÊci, gdzie nastroje opozycyjne by∏y du-

˝o s∏absze ni˝ w du˝ych miastach.

W omawianym okresie istnia∏a te˝ przypuszczalnie sfera kultury niezale˝nej

nieodnotowana w historiografii. Obejmowa∏a ona zapewne wiele szerzej nie-

znanych inicjatyw artystycznych, podejmowanych przez ludzi utalentowanych

(amatorów), którzy swoje dokonania mogli prezentowaç np. tylko rodzinie i

znajomym.

Osoby pragnàce uczestniczyç w wydarzeniach kultury niezale˝nej musia∏y

dokonywaç wyboru, zw∏aszcza w wielkich miastach. Jak podsumowywa∏ Jan

Krzysztof Kelus, „byli ludzie, którzy chodzili do Egidy, i byli ludzie, którzy s∏u-

chali Kleyffa”. Byç mo˝e byli i tacy, którzy s∏uchali obydwu i jednoczeÊnie mu-

zyki m∏odzie˝owej. Z pewnoÊcià podobne wybory dotyczy∏y poza muzykà tak-

˝e innych dziedzin kultury niezale˝nej.

W∏adze ró˝nymi metodami stara∏y si´ ograniczaç aktywnoÊç uczestników

niezale˝nego nurtu kultury. Mi´dzy innymi ze wzgl´dów propagandowych na

ogó∏ unikano jawnych represji wobec Êrodowiska artystycznego, gdy˝ w kon-

tekÊcie g∏oszonej przez ekip´ gen. Jaruzelskiego „normalizacji” mog∏y mieç

trudne do przewidzenia skutki. Dlatego te˝ du˝y nacisk po∏o˝ono na dzia∏ania

niejawne (prowadzone np. przez funkcjonariuszy Departamentu III MSW), po-

legajàce g∏ównie na zastraszaniu (w ˝argonie aparatu bezpieczeƒstwa „n´ka-

nie”). Liczono na to, ˝e przeÊladowani w ten sposób artyÊci zrezygnujà ze swo-

jej dzia∏alnoÊci – wielu z nich wykaza∏o jednak niez∏omnà postaw´. Stosowano

te˝ inne metody szykanowania i represjonowania, m.in. kompromitujàcà kore-

spondencj´, szkalujàce telefony, niszczenie mienia przez „nieznanych spraw-

ców”. Warto zaznaczyç, ˝e szczególnie dotkliwie przeÊladowano artystów we

Wroc∏awiu.

Mimo stosowania represji w∏adze nie zlikwidowa∏y niezale˝nego nurtu kultu-

ry, lecz jedynie go ograniczy∏y. Niewàtpliwie kultura niezale˝na przyczyni∏a si´

do zmian ustrojowych w Polsce w 1989 roku. Po tej dacie w jej historii zaczà∏

si´ nowy rozdzia∏. Poj´cie „niezale˝nej kultury”, podobnie jak inne, trzeba by-

∏o na nowo zdefiniowaç, szczególnie po ostatecznym zniesieniu cenzury w

1990 roku. WolnoÊç przesta∏a byç doraênym celem, sta∏a si´ jeszcze jednym

„przedmiotem dyskursu dla pokolenia lat dziewi´çdziesiàtych”. W przedsi´-

wzi´ciach kultury niezale˝nej lat osiemdziesiàtych uczestniczy∏o wiele osób

budujàcych nowà, demokratycznà Polsk´. Mi´dzy innymi dzi´ki nim sta∏o si´

mo˝liwe przygotowanie niniejszego artyku∏u z okazji trzydziestej rocznicy po-

wstania NSZZ „SolidarnoÊç”, który kultur´ niezale˝nà w istotnym stopniu

wspó∏tworzy∏.

Radio „SolidarnoÊç”.

Niezale˝na dzia∏alnoÊç radiowa

pod szyldem „SolidarnoÊci”

1980–1989

Dokoƒczenie ze s. V

W poczàtkowym okresie dzia∏alnoÊci warszawskie Radio „SolidarnoÊç”

nadawa∏o na falach UKF (na wolnym paÊmie zbli˝onym do cz´stotliwoÊci Pro-

gramu 3 PR). Od 1983 r. korzystano z pasma Programu 1 TVP, co utrudnia∏o

namierzenie emiterów. Jednà z form nadawania audycji by∏o emitowanie napi-

sów w trakcie programów telewizyjnych (pierwsze udane próby takiej emisji

przeprowadzono prawdopodobnie ju˝ na jesieni 1982 r.). By∏y to najcz´Êciej

krótkie, kilku- lub kilkudziesi´ciosekundowe komunikaty w rodzaju: „Solidar-

noÊç trwa”, „SolidarnoÊç ˝yje” itp., które zazwyczaj wyÊwietlano podczas g∏ów-

nego wydania „Dziennika Telewizyjnego”, wieczornych filmów lub mi´dzynaro-

dowych meczów pi∏karskich z udzia∏em nie tylko polskich dru˝yn (np. 12

czerwca 1984 r. w trakcie meczu Francja–Dania czy 24 paêdziernika tego roku

w czasie spotkania Widzew–Borussia). Napisy zajmowa∏y z regu∏y niewielkà

cz´Êç ekranu.

Ich autorem i wykonawcà by∏ Grzegorz Lipski z Wo∏omina. Równolegle jako

Êrodek przekazu wykorzystywano „gada∏y”. U˝ywa∏y ich np. Grupy Oporu „So-

lidarni” oraz osoby zwiàzane z Programem 2 radia (np. Krzysztof Wolf).

Cz´stotliwoÊç audycji zale˝a∏a od tego, ile czasu osoby zaanga˝owane w

prac´ w radiu mog∏y mu poÊwi´ciç, a tak˝e od finansów, jakoÊci i iloÊci sprz´-

tu. W 1982 r. na antenie radia wyemitowano co najmniej dwanaÊcie audycji, a

rok póêniej – siedemnaÊcie. OczywiÊcie wraz z rozbudowà struktur radia licz-

ba audycji ros∏a. Program 1 we wrzeÊniu 1986 r. emitowa∏ ich dziesi´ç tygo-

dniowo, a w lutym 1987 r. ju˝ ponad dwadzieÊcia. W Programie 2 audycje na-

grywane raz w tygodniu nadawano regularnie (nawet codziennie) dzi´ki dyspo-

nowaniu licznymi punktami nadawczymi, np. na Woli, ˚oliborzu, Ursynowie.

¸àcznie miano przygotowaç 99 lub 100 audycji. Najbardziej aktywna by∏a

prawdopodobnie ekipa Programu 1 kierowana przez Skowrona: emitowa∏a na-

wet kilka audycji jednego wieczoru bàdê w czasie popo∏udniowego „Dziennika

Telewizyjnego”.

Nadajniki radia umieszczano w mieszkaniach, na dachach bloków i domów

wolno stojàcych, na drzewach lub s∏upach. Emitowano tak˝e z zak∏adowych

radiow´z∏ów: np. 28 lutego 1985 r. rano w Zak∏adach Mechanicznych „Ursus”

nadano trzykrotnie wystàpienie Bujaka, a w godzinach po∏udniowych t´ samà

wypowiedê wypuszczono w eter dwukrotnie w Hucie Warszawa (kolejnà emi-

sj´ przerwano). W hucie mia∏o go wys∏uchaç oko∏o czterystu osób, a w Ursu-

sie – tysiàc. Radio funkcjonowa∏o te˝ m.in. w Instytucie Badaƒ Jàdrowych, Za-

k∏adach Radiowych im. Marcina Kasprzaka, Fabryce Wyrobów Precyzyjnych

im. Karola Âwierczewskiego.

Nadawano nie tylko w stolicy, ale tak˝e w okolicach Warszawy, m.in.: w

Pruszkowie, Piasecznie, Legionowie, Grodzisku Mazowieckim, Mi´dzylesiu,

Pomiechówku, Podkowie LeÊnej. W miejscowoÊciach podwarszawskich s∏y-

szalnoÊç programów by∏a szczególnie dobra ze wzgl´du na wi´kszà odleg∏oÊç

od nadajnika telewizyjnego. Audycje emitowane pod Warszawà dociera∏y m.in.

do Êrodowisk zamkni´tych na oddzia∏ywanie „SolidarnoÊci”, np. do ˝o∏nierzy w

Zakroczymiu (29 kwietnia 1988 r.) czy do s∏uchaczy Wy˝szej Szko∏y Oficerskiej

MSW w Legionowie. Warszawskie radio emitowa∏o tak˝e w innych du˝ych mia-

stach, m.in. w Gdaƒsku, Krakowie, Lublinie czy we Wroc∏awiu.

Audycje Programu 1 mia∏y przede wszystkim charakter informacyjny i by∏y

poÊwi´cone g∏ównie aktualnym wydarzeniom. Na falach radia informowano nie

tylko o sprawach dotyczàcych Warszawy i okolic, lecz tak˝e innych regionów

kraju. Przekazywano równie˝ wiadomoÊci ze Êwiata. Emitowano decyzje i ode-

zwy krajowego (Tymczasowa Komisja Koordynacyjna) i regionalnego kierow-

W tekÊcie pomini´to przypisy.

IV Nasz Dziennik Piàtek, 27 sierpnia 2010

DODATEK HISTORYCZNY IPN 8/2010 (39)

Piàtek, 27 sierpnia 2010 Nasz Dziennik V

Grzegorz Majchrzak (IPN Centrala)

Pierwszà audycj´ wyemitowano 3 maja

1983 roku. Nadawano raz w miesiàcu. Teksty

(zazwyczaj oko∏o dziesi´ciu minut emisji) przy-

gotowywa∏ Jacek Szymanderski, a czytali je

Andrzej Piszczatowski i Jacek Opolski. Za ob-

s∏ug´ sieci nadajników odpowiada∏ Eugeniusz

Szcz´Êniak („Grzegorz”). On te˝ powiela∏ ka-

set´ „matk´”. Funkcj´ ∏àcznika pe∏nili El˝bieta

Kessel (wówczas Wasielewska) i Andrzej St´p-

niewski. Kasety z audycjami dla Radia „Wola”

oraz nadajniki przekazywa∏ równie˝ Grzegorz

Buczek. Nadawanie audycji zawieszono ze

wzgl´dów bezpieczeƒstwa prawdopodobnie w

pierwszej po∏owie 1986 roku. W 1984 r. po-

wsta∏ tzw. Program 2 Radia „SolidarnoÊç”, któ-

rym pokierowa∏ Andrzej Fedorowicz („Mate-

usz”). Zapleczem rozg∏oÊni sta∏o si´ pismo

„Przeglàd WiadomoÊci Agencyjnych” (PWA)

za∏o˝one przez Fedorowicza i Jacka Maziar-

skiego. Trzon zespo∏u radiowego stanowili

m.in.: Wojciech Nachi∏o (szef pierwszej grupy

emiterów), Krzysztof Wolf (szef drugiej grupy

emiterów), Maciej Kamiƒski (szef trzeciej gru-

py emiterów), Janusz Wi´ckowski (szef czwar-

tej grupy emiterów, odpowiedzialnej za emisje

poza terenem Warszawy), Jan Str´kowski (kierownik redakcji). W zespole zna-

leêli si´ te˝: Wojciech Brojer (historyk), Andrzej Dàbrowski i Maria D∏u˝ewska

(aktorka); specjalnie dla programu piosenki pisa∏ Tadeusz Sikora. Teksty do au-

dycji przygotowywa∏ Jacek Szymanderski, a ich scenariusze opracowywa∏a

D∏u˝ewska. Zofia Sikora zajmowa∏a si´ obs∏ugà technicznà nagrania: monto-

wa∏a audycje na magnetofonie szpulowym, klei∏a taÊmy itp. Materia∏y do emisji

dostarcza∏ Fedorowicz. Program 2 mia∏ w∏asny sygna∏ wywo∏awczy: audycje

rozpoczyna∏y si´ i koƒczy∏y fragmentem piosenki Jacka Kaczmarskiego „Mu-

ry” (w pierwszych dwóch, trzech audycjach wykorzystano fragmenty utworu

Dworzaka).

Program 2 dysponowa∏ nadajnikami o mocy 40, 100, 300 i 600 W. Wspó∏pra-

cowa∏o z nim kilku konstruktorów. Pierwsze dwa nadajniki pracujàce na falach

krótkich wykona∏ Konstanty Chitulescu, pasjonat krótkofalarstwa. Co ciekawe,

ten o najwi´kszym zasi´gu zbudowa∏ tajny wspó∏pracownik SB. Przez pewien

czas Program 1 wspó∏pracowa∏ z Programem 2 Radia „SolidarnoÊç”, wymie-

niajàc si´ audycjami przeznaczonymi do emisji oraz przekazujàc Programowi

2 (za poÊrednictwem Buczka) nadajniki konstruowane w „Kwadracie”.

Od koƒca 1985 r. funkcjonowa∏y te˝ zagraniczne przedstawicielstwa Progra-

mu 2 warszawskiego Radia „SolidarnoÊç” i PWA. Akcj´ tworzenia tych placó-

wek podj´li przebywajàca wówczas we Francji Ewa Nawój i Str´kowski. Wy-

s∏annicy Programu 2 rezydowali w kilku europejskich miastach (w Pary˝u – Bo-

˝ena Magott i Krzysztof Jussac, w Hamburgu – Anna i Bogdan Zmorzyƒscy, a

w Oslo – Pawe∏ Gajowniczek), gdzie pozyskiwali dla rozg∏oÊni sprz´t i pienià-

dze. Dzi´ki Zmorzyƒskiemu audycje Programu 2 by∏y emitowane przez RWE

(najprawdopodobniej od 1986 r.).

W drugiej po∏owie lat osiemdziesiàtych utworzono tzw. Program 3 Radia

„SolidarnoÊç”, którym pokierowa∏ Andrzej Gelberg. Sprz´t nadawczy i pienià-

dze na niego otrzyma∏ od Programu 1, a cz´Êç funduszy na rozruch od Fedo-

rowicza (ze Êrodków tych zakupiono m.in. magnetofon szpulowy do nagrywa-

nia audycji). Scenariusze pisa∏ Gelberg, który zbiera∏ i opracowywa∏ materia∏y.

Ewa Matuszewska (dziennikarka i aktorka wspó∏pracujàca z redakcjà) groma-

dzi∏a informacje, analizowa∏a wydawnictwa drugiego obiegu pod kàtem wyko-

rzystania w audycjach oraz adiustowa∏a teksty. W redakcji Programu 3 praco-

wa∏ te˝ Waldemar Maszenda, który m.in. wprowadza∏ uwagi do scenariusza.

Wspó∏pracownikami Programu 3 byli tak˝e: Wojciech Babicki, Jacek Kurski (od

1988 r.), Piotr Semka. Sygna∏ wywo∏awczy stanowi∏ najpierw fragment utworu

Fryderyka Chopina, jednak po kilku emisjach zmieniono czo∏ówk´ audycji na

znanà wszystkim piosenk´ „Siekiera, motyka”. U˝ycie tego sygna∏u wynika∏o

ze zwiàzków z kierowanà przez Stawiszyƒskiego „Armenià”.

Radio „SolidarnoÊç”.

Niezale˝na dzia∏alnoÊç radiowa

pod szyldem „SolidarnoÊci” 1980–1989

Legalna dzia∏alnoÊç radiowa

NSZZ „SolidarnoÊç”

Powstanie Niezale˝nego Samorzàdnego Zwiàzku Zawodowego „SolidarnoÊç”

w 1980 r. powa˝nie naruszy∏o monopol informacyjny w∏adz PRL. Zwiàzek dys-

ponowa∏ bowiem w∏asnà prasà, walczy∏ te˝ o dost´p do radia i telewizji (z du-

˝o gorszym skutkiem, szczególnie w przypadku TVP). Tworzy∏ w∏asne ich za-

là˝ki. Monopol ten – przynajmniej na krótko – zosta∏ przywrócony po wprowa-

dzeniu w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. stanu wojennego. Szybko jednak

podziemna „SolidarnoÊç” zacz´∏a go kruszyç, wydajàc w∏asnà pras´ oraz emi-

tujàc audycje radiowe (Radio „SolidarnoÊç” i inne). Niezale˝ne i oczywiÊcie nie-

legalne rozg∏oÊnie funkcjonujàce w kraju (niezale˝nie od siebie) w latach

1982–1989 stanowi∏y fenomen, podobnie jak ich legalnie dzia∏ajàce w 1981 r.,

w czasie „karnawa∏u SolidarnoÊci”, poprzedniczki, które na kasetach analogo-

wych nagrywa∏y audycje radiowe „do u˝ytku wewnàtrzzwiàzkowego”.

biuletynów, z legalnie wychodzàcym w nak∏adzie 500 tys. egzemplarzy (w cza-

sie I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „SolidarnoÊç” nawet 1 mln) i podlega-

jàcym cenzurze ogólnopolskim „Tygodnikiem SolidarnoÊç” na czele, lecz tak-

˝e mediów elektronicznych: radia i telewizji. Pomys∏em na prze∏amanie mono-

polu informacyjnego w∏adz PRL w elektronicznych Êrodkach przekazu by∏o wy-

korzystanie radiow´z∏ów zak∏adowych, na których potrzeby przygotowywano

(Warszawa – Radio „SolidarnoÊç” Regionu Mazowsze Redakcja Programów

dla Radiow´z∏ów Zak∏adowych, Wroc∏aw – Sekcja Radiowa NSZZ „Solidar-

noÊç” Region Dolny Âlàsk oraz Gdaƒsk – Radiowa Agencja „SolidarnoÊç”) au-

dycje na kasetach. W ramach Biura Informacji Prasowej „SolidarnoÊci”, oficjal-

nej agendy zwiàzkowej powo∏anej 10 kwietnia 1981 r., zacz´to te˝ tworzyç te-

lewizj´ zwiàzkowà. Dzia∏ania te przerwa∏o wprowadzenie stanu wojennego.

(…)

Warszawskie Radio „SolidarnoÊç”

Poczàtki podziemnego Radia „SolidarnoÊç” w Warszawie si´ga∏y okresu legal-

nej dzia∏alnoÊci zwiàzku. Planowano wówczas – na wypadek ewentualnego

kryzysu, np. blokady normalnych po∏àczeƒ telefonicznych, teleksowych itp.

– stworzenie niezale˝nej sieci ∏àcznoÊci mi´dzy zak∏adami pracy. Pomys∏odaw-

cami radia byli Zofia i Zbigniew Romaszewscy. Budowy nadajników podjà∏ si´

in˝. Ryszard Ko∏yszko. Prace nad siecià ∏àcznoÊci zatrzyma∏o wprowadzenie

stanu wojennego. Po 13 grudnia 1981 r. postanowiono wykorzystaç zaprojek-

towane nadajniki jako Êrodek masowego przekazu, a nie ∏àcznoÊci. Próbne au-

dycje, zawierajàce jedynie program muzyczny, nadano na poczàtku 1982 r. na

warszawskiej Pradze. Emitowali je kilkunastoletni synowie Ko∏yszki – Dariusz i

Krzysztof.

Po raz pierwszy audycj´ Radia „SolidarnoÊç” warszawianie mogli us∏yszeç

12 kwietnia 1982 r., w drugi dzieƒ Wielkanocy. Notabene, by∏a ona anonsowa-

na w∏aÊnie jako próbna. Trwa∏a niespe∏na osiem minut i by∏a odbierana nie tyl-

ko w Warszawie, lecz tak˝e w Nowym Dworze, Falenicy, a nawet podobno w

Tarnobrzegu (co wynika ze specyfiki fal ultrakrótkich, na których jà wyemitowa-

no). Audycj´ nadali (z dachu budynku na rogu ulic Niemcewicza i Grójeckiej)

Marek Rasiƒski i Janusz Klekowski za pomocà nadajnika skonstruowanego

przez Ko∏yszk´. Klucze od strychu i od windziarki udost´pni∏ mieszkajàcy w

tym domu Wojciech Kochlewski. Funkcj´ spikerów pe∏nili Romaszewska oraz

Klekowski. Romaszewska by∏a te˝ pomys∏odawczynià, a Klekowski wykonaw-

cà melodii wywo∏awczej radia – wojennej piosenki „Siekiera, motyka”. W sk∏ad

pierwszego zespo∏u warszawskiego radia wchodzili równie˝ El˝bieta i Andrzej

Gomuliƒscy (którzy na potrzeby nagraƒ udost´pniali swoje mieszkanie), Danu-

ta Jadczak (odpowiedzialna za wyszukiwanie lokali do nadawania) i Irena Ra-

siƒska. Nad technicznà stronà funkcjonowania rozg∏oÊni czuwa∏ Mariusz Chu-

dzicki. W jego gestii by∏o te˝ zaopatrywanie studia w kasety.

Druga audycja zosta∏a wyemitowana 30 kwietnia, ale na skutek awarii nadaj-

nika jedynie cz´Êciowo. Po raz trzeci radio pojawi∏o si´ w eterze 3 maja – po tej

audycji by∏o ju˝ intensywnie zag∏uszane, co skutecznie zmniejsza∏o jego s∏y-

szalnoÊç. Od 9 maja do 6 czerwca 1982 r., kiedy zatrzymano emiterów Jacka

Bàka i Dariusza Rutkowskiego oraz zarekwirowano nadajnik, audycje by∏y emi-

towane co tydzieƒ; by zminimalizowaç ryzyko namierzenia, nie trwa∏y one d∏u-

˝ej ni˝ siedem, dziesi´ç minut. Póêniej nadawano je rzadziej, w nieregularnych

odst´pach. W zwiàzku z aresztowaniem kierujàcego radiem Romaszewskiego

29 sierpnia tego roku Radio „SolidarnoÊç” zamilk∏o a˝ do 6 paêdziernika 1982

roku. Po aresztowaniu Romaszewskiego radiem kierowa∏ Jerzy Jastrz´bowski

(„Leszek”).

Jak podkreÊla∏, zespó∏, który sam zebra∏, nie mia∏ nic wspólnego z tym po-

przednim. W okresie jego kierownictwa uda∏o si´ przeprowadziç dwie spekta-

Zestaw nadawczy Radia „SolidarnoÊç”

Walka o dost´p „SolidarnoÊci” do radia

i telewizji

kularne akcje: przy u˝yciu tzw. gada∏ wyemitowano w sylwestra audycj´ dla

wi´zionych przy ul. Rakowieckiej cz∏onków warszawskiego radia oraz nadano

program w pierwszym dniu procesu Radia „SolidarnoÊç”, gdy w∏adze publicz-

nie zapewnia∏y, ˝e przesta∏o ono istnieç.

14 kwietnia 1983 r. aresztowano Jastrz´bowskiego. Po jego zatrzymaniu ko-

lejnym szefem radia zosta∏ Maciej Ko∏aczkowski („Marcin”). Jego równie˝ za-

trzymano (18 lutego 1984 r.). Jesienià 1983 r. Êrodowisko Radia „SolidarnoÊç”

nawiàza∏o kontakt z kr´giem osób zwiàzanych z Regionalnym Komitetem Wy-

konawczym Mazowsze. Radio wesz∏o w sk∏ad komórki RKW o nazwie „Arme-

nia”, którà kierowa∏ Wojciech Stawiszyƒski („Roman Górny”). Pod „rzàdami”

Stawiszyƒskiego nastàpi∏a profesjonalizacja dzia∏aƒ w ramach kilku sekcji: re-

dakcji i studia nagraƒ (Gomuliƒscy, Klekowski, Adam Konopacki, Barbara Ver-

tuni i inni); grup odpowiedzialnych za emisje (Wanda Klinert, Wojciech Skow-

ron). Prace koordynowa∏ Grzegorz Buczek („¸ukasz”). Zapleczem radia by∏a

oko∏o dziesi´cioosobowa grupa ulotowa Piotra Sobolewskiego. W odniesieniu

do tej cz´Êci warszawskiego Radia „SolidarnoÊç” stosowana jest powszechnie

– w zwiàzku z powstaniem kolejnych niezale˝nych grup – nazwa Program 1. Co

jednak warto podkreÊliç, w czasie dzia∏ania by∏o ono okreÊlane po prostu jako

Radio „SolidarnoÊç”.

Pod kierownictwem Stawiszyƒskiego radio (Program 1) istnia∏o a˝ do 1989

roku. W konstruowanie i monta˝ nadajników dla Programu 1 radia zaanga˝o-

wali si´ przede wszystkim Janusz Radziejowski („Jerzy”), szef zespo∏u „Kwa-

drat” (wchodzàcego w sk∏ad „Armenii”), i Waldemar Sa∏aciƒski. Monta˝em

urzàdzeƒ nadawczych w ró˝nym stopniu zajmowali si´ tak˝e: Jan Bernat, Ja-

kub Fija∏kowski, Miros∏aw Kozio∏, Pawe∏ Mieszkowski i Stanis∏aw Rusinek. Ogó-

∏em zespó∏ „Kwadrat” skonstruowa∏ oko∏o stu nadajników ró˝nych generacji

(„Gienia” o mocy 2 W, „Gordon” – kilkanaÊcie watów, kolejne wersje „Berty”

– 50-200 W, oraz „Bolek i Lolek”, czyli „BiL”, przeznaczony do nadawania napi-

sów na wizji TVP – oko∏o 30 W). Przekazywano je powstajàcym w kolejnych la-

tach programom 2 i 3 warszawskiego Radia „SolidarnoÊç”, ale te˝ radiowcom

podziemnej „SolidarnoÊci” z innych regionów kraju (Górnego Âlàska, Wielko-

polski, Podlasia, ziemi ∏ódzkiej).

W stolicy funkcjonowa∏o Radio „Wola” (nazwa wykorzystywana na potrzeby

wewn´trzne) emitujàce swe audycje pod szyldem Radio „SolidarnoÊç”. Jego

poczàtki si´gajà 1982 r., gdy Andrzej St´pniewski skontaktowa∏ si´ z Andrze-

jem Cieleckim z Politechniki Warszawskiej, który wystàpi∏ z pomys∏em zbudo-

wania sieci radiowej na bazie „ma∏ych nadajników”. Na potrzeby Radia „Wola”

w latach 1983–1985 Cielecki oraz El˝bieta ˚e∏abin zmontowali oko∏o 150 nadaj-

ników typu „Zazula” (o mocy u∏amka wata). Zaletà miniaturyzacji sprz´tu by∏o

zwi´kszenie bezpieczeƒstwa, a wadà – ma∏y zasi´g nadawania.

Jednym z postulatów robotników strajkujàcych w sierpniu 1980 r. by∏a wolnoÊç

s∏owa. Kwestia ograniczenia cenzury zosta∏a uwzgl´dniona w porozumieniu

szczeciƒskim z 30 sierpnia oraz w podpisanym dzieƒ póêniej porozumieniu

gdaƒskim. Mi´dzyzak∏adowemu Komitetowi Strajkowemu w Gdaƒsku uda∏o si´

ponadto wynegocjowaç przyznanie powstajàcym zwiàzkom zawodowym pra-

wa do posiadania w∏asnych wydawnictw. Szybko te˝ okaza∏o si´, ˝e w∏asne

media b´dà zwiàzkowi bardzo potrzebne, od poczàtku dzia∏alnoÊci by∏ on bo-

wiem obiektem ataku peerelowskiej propagandy. Media pozostajàce pod kon-

trolà w∏adz posuwa∏y si´ nawet do preparowania materia∏ów dotyczàcych osób

zwiàzanych z „SolidarnoÊcià”.

Kwestia dost´pu zwiàzku do Êrodków masowego przekazu sta∏a si´ jednym

z g∏ównych punktów zapalnych w stosunkach mi´dzy tworzàcym si´ ruchem a

w∏adzami PRL. Ju˝ 29 wrzeÊnia 1980 r. Krajowa Komisja Porozumiewawcza

NSZZ „SolidarnoÊç” podj´∏a decyzj´ o przeprowadzeniu 3 paêdziernika 1980 r.

ogólnopolskiego strajku ostrzegawczego w proteÊcie przeciwko nie tylko nie-

przestrzeganiu przez w∏adze porozumieƒ z Gdaƒska, Szczecina i Jastrz´bia (z

3 wrzeÊnia), lecz tak˝e brakowi dost´pu zwiàzku do mass mediów oraz utrud-

nieniom w zak∏adaniu struktur „SolidarnoÊci” w ró˝nych regionach kraju. Dwa

dni przed zapowiedzianym strajkiem przewodniczàcy Mi´dzyzak∏adowego Ko-

mitetu Za∏o˝ycielskiego Mazowsze Zbigniew Bujak, wypowiadajàc si´ w imie-

niu mazowieckiej „SolidarnoÊci” na temat dopuszczenia zwiàzku do mediów,

stwierdzi∏: „Brak dost´pu do Êrodków masowego przekazu: radia, TV, prasy,

powoduje niemo˝noÊç publicznego reagowania na oszczerstwa i dezinforma-

cj´, którymi karmi si´ odbiorc´, oraz niemo˝noÊç informowania opinii publicz-

nej o celach, formach, stanie bie˝àcej dzia∏alnoÊci »SolidarnoÊci«”.

Spór z w∏adzami o dost´p „SolidarnoÊci” do mass mediów nale˝a∏ do naj-

d∏u˝szych w okresie legalnej dzia∏alnoÊci zwiàzku: trwa∏ a˝ do wprowadzenia

stanu wojennego. O ile bowiem w∏adze godzi∏y si´ na dopuszczenie do prasy,

o tyle stara∏y si´ zachowaç monopol w radiu, a zw∏aszcza w telewizji. Owszem,

„SolidarnoÊç” by∏a obecna na antenie Polskiego Radia i telewizji, ale na zasa-

dach narzuconych przez w∏adze. Nic zatem dziwnego, ˝e w programach infor-

macyjnych czy publicystyce nadal bezczelnie manipulowano faktami, np. przy-

taczajàc zdania wyrwane z kontekstu. Na antenie pojawia∏y si´ te˝ teksty, któ-

re pochodzi∏y ze êróde∏ innych ni˝ dziennikarskie. Z jednej strony wywo∏ywa∏o

to protesty samych dziennikarzy, równie˝ partyjnych. Z drugiej zaÊ mobilizowa-

∏o dzia∏aczy „SolidarnoÊci” do tworzenia w∏asnych mediów, nie tylko gazet i

Dokoƒczenie na s. VI-VII

IPN-Solidarność - ku wolnej kulturze.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: