IPN-Więzienia na Kresach 1941 i Obawa Augustowska 1945.pdf

VIII Nasz Dziennik Piàtek, 29 lipca 2011

DODATEK HISTORYCZNY IPN 7/2011 (50)

Dodatek historyczny IPN

7/2011 (50)

Wi´zienia

na Kresach 1941

i Ob∏awa Augustowska 1945

KoÊció∏ i klasztor Ojców Bazylianów w Berezweczu

Wśród zbrodni, jakich na narodzie polskim dopu-

ścili się Sowieci, te dwie są mniej znane (niż np.

Katyń czy masowe deportacje) i jeszcze słabiej

zbadane. Przed siedemdziesięciu laty nastąpiła

ewakuacja, a właściwie eksterminacja przetrzy-

mywanych na Kresach więźniów politycznych.

Doszło do niej po napadzie Niemców na ZSRS

22 czerwca 1941 r., zginęło wówczas kilkanaście

tysięcy osób. Mniejszą liczbę ofiar pociągnęła za

sobą akcja sowieckich i polskich komunistów z lip-

ca 1945 r., zwana Obławą Augustowską, wymie-

rzona w polską partyzantkę działającą w północ-

no-wschodnich rejonach kraju.

Dr S∏awomir Kalbarczyk (IPN Centrala)

Zbrodnicza ewakuacja wi´zienia

w Berezweczu w czerwcu 1941 r.

W 70. rocznic´

Stalinowska Rosja, która we wrzeÊniu 1939 r. wespó∏ z nazistowskà III Rzeszà napad∏a na Polsk´, by∏a

nie tylko paƒstwem agresywnym, ale tak˝e policyjnym. Jej aparat bezpieczeƒstwa – od 1934 r. noszàcy

nazw´ Ludowego Komisariatu Spraw Wewn´trznych (NKWD ZSRS) – trzyma∏ sowieckie spo∏eczeƒstwo

w ˝elaznym uÊcisku, szerzàc terror, którego skala pora˝a tak˝e dzisiaj, kiedy znamy rozmiary zbrodni po-

pe∏nionych w latach najstraszliwszej z wojen w dziejach ludzkoÊci – II wojny Êwiatowej (sama „Wielka

Czystka” poch∏on´∏a oko∏o 700 tys. ofiar). Nie mo˝e wi´c dziwiç, ˝e spo∏eczeƒstwo polskie z ogromny-

mi obawami oczekiwa∏o na to, co przyniosà bolszewickie rzàdy.

Dokoƒczenie na s. II-III

II Nasz Dziennik Piàtek, 29 lipca 2011

DODATEK HISTORYCZNY IPN 7/2011 (50)

Piàtek, 29 lipca 2011 Nasz Dziennik VII

Dr S∏awomir Kalbarczyk (IPN Centrala)

Zbrodnicza ewakuacja wi´zienia

w Berezweczu w czerwcu 1941 r.

W 70. rocznic´

Dokoƒczenie ze s. I

ków”, „graniczników”, cz∏onków konspiracji antysowieckiej oraz osoby oskar-

˝one o ró˝ne „przest´pstwa kontrrewolucyjne”. Chocia˝ wÊród uwi´zionych

byli przedstawiciele ró˝nych narodowoÊci, dominowali, jak si´ zdaje, Polacy.

Los aresztowanych by∏ straszny. Przebywali w zat∏oczonych do niemo˝liwoÊci

celach, byli licho ˝ywieni, stosowano wobec nich bestialskie tortury. Epilog

prowadzonego w wi´zieniu Êledztwa by∏ rozmaity. Cz´Êç osadzonych w Bere-

zweczu – 500–800 osób najpewniej skazanych na kar´ Êmierci – rozstrzelano

i pogrzebano na polanie w pobliskim lasku. Innych wywieziono do obozów

pracy przymusowej w g∏´bi ZSRS. Nie uda∏o si´ ustaliç, ilu wi´êniów przesz∏o

przez wi´zienie w Berezweczu do chwili wybuchu wojny z Niemcami. Z danych

NKWD mo˝na wnosiç, ˝e Êrednio przebywa∏o w nim 800–850 wi´êniów („limit”

miejsc by∏ wi´c stale przekroczony niemal o po∏ow´).

Chocia˝ do czerwca 1941 r. w wi´zieniu w Berezweczu dzia∏y si´ rzeczy

przera˝ajàce, najgorsze by∏o jeszcze przed ludêmi, którzy cierpieli tu katusze.

Tym najgorszym okaza∏a si´ ewakuacja wi´zienia. Oto bowiem 22 czerwca

1941 r. niedawny sojusznik, hitlerowska III Rzesza, rozpocz´∏a wojn´ ze Zwiàz-

kiem Sowieckim. Wojska niemieckie przekroczy∏y granic´ i par∏y na wschód.

W tej sytuacji w Moskwie przystàpiono do tworzenia planu ewakuacji wi´zieƒ

bia∏oruskich. Nie zdawano sobie przy tym najwyraêniej sprawy, ˝e niemieckie

natarcie to prawdziwy Blitzkrieg. Wed∏ug planu, podpisanego przez zast´pc´

ludowego komisarza spraw wewn´trznych ZSRS Wasilija Czernyszowa, wi´ê-

niów Berezwecza – w liczbie 678 – miano wywieêç do wi´zieƒ Uzbeckiej SRS

dopiero 3 lipca 1941 r., czyli niemal w 2 tygodnie od wybuchu wojny. Plan, nie

doÊç ˝e nierealistyczny, operowa∏ b∏´dnà, bo zani˝onà liczbà wi´êniów. W rze-

czywistoÊci w Berezweczu w dniu inwazji niemieckiej wi´êniów by∏o wi´cej,

ani˝eli podano w planie ewakuacji. Jeszcze tego samego dnia centralne w∏a-

dze NKWD uÊwiadomi∏y sobie nierealnoÊç planu wywózki wi´êniów, wobec

czego wieczorem 23 czerwca 1941 r. ludowy komisarz spraw wewn´trznych

ZSRS ¸awrientij Beria poleci∏ ludowemu komisarzowi spraw wewn´trznych

Bia∏orusi Aleksandrowi Matwiejewowi niezw∏ocznie przystàpiç do ich ewaku-

acji. Zarzàdzenie o ewakuacji zosta∏o nocà z 23 na 24 czerwca telefonicznie

przekazane do Berezwecza. Z dokumentów NKWD wynika zresztà, ˝e kierow-

nictwo NKWD BSRS ju˝ poprzedniej nocy, nie czekajàc na rozkaz z góry, wy-

da∏o rozkaz ewakuacji wi´zienia.

24 czerwca do rozkazów dotyczàcych ewakuacji przyby∏ najwa˝niejszy, jaw-

nie ludobójczy rozkaz, podpisany przez Beri´ (obwodowe zarzàdy NKWD otrzy-

ma∏y go najprawdopodobniej zaraz po pó∏nocy). Szef NKWD poleca∏ w nim roz-

strzelaç wszystkich wi´êniów skazanych na kar´ Êmierci, oskar˝onych bàdê ju˝

równie˝ jako zbrodnia przeciwko ludzkoÊci; zasadna wydaje si´ teza o ludobój-

stwie. W toku trwania post´powania kilkakrotnie kierowano do Rosji wnioski o

udzielenie pomocy prawnej. 7 stycznia 1995 r. Naczelna Prokuratura Wojskowa

Federacji Rosyjskiej w odpowiedzi na zapytanie strony polskiej wys∏a∏a do Amba-

sady RP w Moskwie list informujàcy Polsk´, ˝e podstawowà przyczynà przepro-

wadzenia akcji by∏y napady na ˝o∏nierzy armii sowieckiej, jakie mia∏y miejsce na

obszarze Rzeczypospolitej. Decyzj´ o dzia∏aniu podjà∏ sowiecki „Naczelny Do-

wódca”. Plany operacji mia∏y byç przygotowane przez Sztab Generalny Si∏ Zbroj-

nych ZSRS. Celem operacji by∏o „wykrycie i unieszkodliwienie wszystkich forma-

cji antyradziecko nastawionej »Armii Krajowej«”. W dokumencie potwierdzono

aresztowanie podczas Ob∏awy przez organy Smiersz 3. Frontu Bia∏oruskiego gru-

py 592 osób, które wspiera∏y (powtórzmy to raz jeszcze za oficjalnym dokumen-

tem) „antyradziecko nastawionà »Armi´ Krajowà«”. Dodano do tego informacje o

tym, ˝e „sprawy karne nie by∏y kierowane do sàdów, a ich dalszy los jest niezna-

ny”. W 2003 roku strona rosyjska stwierdzi∏a, ˝e nie ma ˝adnych dokumentów po-

twierdzajàcych rozstrzeliwanie cywilów na Suwalszczyênie w 1945 roku; potwier-

dzi∏a przy tym operacje na tym terenie 62. Dywizji Wojsk Wewn´trznych NKWD.

Sugestie udost´pnienia polskim organom Êledczym kopii dzienników bojowych

zbrodniczej jednostki pozosta∏y bez odpowiedzi.

Przytocz´ opini´, sformu∏owanà równie˝ w 2003 r. przez Tomasza Kamiƒ-

skiego, wówczas prokuratora Oddzia∏owej Komisji Âcigania Zbrodni przeciw-

ko Narodowi Polskiemu w Bia∏ymstoku, ˝e zatrzymanie, a nast´pnie zagini´cie

osób aresztowanych podczas Ob∏awy „stanowi jeden z elementów martyrolo-

gii narodu polskiego ju˝ po oficjalnym zakoƒczeniu dzia∏aƒ wojennych w Eu-

ropie. Wskazuje na prawdziwe oblicze »nowego porzàdku spo∏ecznego« w

Polsce Ludowej i rzeczywiste metody jego wprowadzania. Jest tak˝e kolejnym

przyczynkiem w dyskusji nad legalnoÊcià wprowadzonych rzàdów komuni-

stycznych i co za tym idzie »zas∏ug« osób go reprezentujàcych”.

W po∏owie lipca 2006 r. strona rosyjska odmówi∏a odpowiedzi na polski

wniosek o pomoc prawnà w sprawie Ob∏awy, argumentujàc to przedawnie-

niem. Po raz kolejny obszerny wniosek o pomoc prawnà Polska skierowa∏a do

Rosji w 2009 roku.

Niedawno zarysowa∏ si´ pewien post´p w kwestii zbadania okolicznoÊci ca∏ej

sprawy. Wiosnà 2011 r. rosyjski historyk Nikita Pietrow, wiceprzewodniczàcy sto-

warzyszenia Memoria∏, ujawni∏ w swojej ksià˝ce o sowietyzacji centralnej Europy,

zatytu∏owanej „Po scenariju Stalina” (Wed∏ug scenariusza Stalina), treÊç odnale-

zionej w archiwach KGB depeszy wys∏anej w lipcu 1945 r. przez genera∏a Wikto-

ra Abakumowa, dowódc´ kontrwywiadu wojskowego Smiersz, do szefa NKWD

¸awrientija Berii. Wynika z niej, ˝e 20 lipca z Moskwy do Olecka przyby∏a specjal-

na ekipa funkcjonariuszy Smiersz pod dowództwem genera∏a Iwana Gorgonowa,

majàca przeprowadziç „likwidacj´ zatrzymanych w lasach augustowskich bandy-

tów”. Akcjà pacyfikacyjnà mia∏ dowodziç wspomniany Gorgonow oraz szef kontr-

wywiadu Smiersz 3. Frontu Bia∏oruskiego genera∏ Pawe∏ Zielenin. Liczba 592

osób, wymieniona w depeszy Abakumowa, odpowiada prawie dok∏adnie liczbie

mieszkaƒców regionu zaginionych w czasie Ob∏awy. W opinii Nikity Pietrowa, z

depeszy wynika, ˝e Ob∏awa zosta∏a przeprowadzona na osobisty rozkaz Stalina.

Instytut Pami´ci Narodowej czyni starania o uzyskanie z Prokuratury Gene-

ralnej Rosji kopii tego dokumentu, co powinno si´ przyczyniç do pe∏niejszego

wyjaÊnienia sprawy: by t´sknota rodzin i bliskich zamordowanych w imi´ op´-

taƒczej komunistycznej ideologii i nienawiÊci do wolnej Polski i kochajàcych

wolnoÊç Polaków zosta∏a wreszcie zaspokojona i ukojona, a prawda o wymor-

dowanych niewinnych rodakach dotar∏a do ÊwiadomoÊci nas wszystkich.

Potwierdzi∏y si´ one niemal od razu: kiedy przez ziemie Kresów Wschodnich

przetoczy∏ si´ walec Armii Czerwonej, do akcji przystàpi∏a sowiecka policja po-

lityczna, przeprowadzajàc na masowà skal´ aresztowania „elementu antyso-

wieckiego”: oficerów Wojska Polskiego, policjantów, urz´dników paƒstwa pol-

skiego, ziemian itd. W przededniu wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej w

wi´zieniach kresowych przebywa∏o oko∏o 40 tys. obywateli polskich. Po agre-

sji niemieckiej 22 czerwca 1941 r. NKWD dokona∏o istnej hekatomby wi´êniów,

mordujàc ich w wi´zieniach i w trakcie marszów ewakuacyjnych – wed∏ug ró˝-

nych szacunków – od 10 do 20 tysi´cy. Te straszne wydarzenia mia∏y miejsce

w wielu znanych miejscowoÊciach, takich jak Lwów, ¸uck czy Stanis∏awów, ale

te˝ w takich, które dziÊ sà ju˝ zapomniane. Jak Berezwecz w∏aÊnie. Przypo-

mnijmy je, „by czas nie zaçmi∏ i niepami´ç”.

***

Berezwecz ko∏o G∏´bokiego w województwie wileƒskim by∏ jednym z wielu

miasteczek na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej. Niczym specjalnym

si´ nie wyró˝nia∏, poza jednym: móg∏ si´ pochwaliç wspania∏ym, zbudowanym

w XVIII wieku koÊcio∏em i klasztorem zakonu Ojców Bazylianów – per∏à baro-

kowej architektury.

Po∏o˝one blisko wschodniej granicy miasteczko zosta∏o zaj´te przez Armi´

Czerwonà ju˝ pierwszego dnia inwazji sowieckiej na Polsk´ – 17 wrzeÊnia 1939

roku. W paêdzierniku tego˝ roku w∏adze sowieckie zorganizowa∏y w Berezwe-

czu wi´zienie, zajmujàc na ten cel budynki klasztorne.

W strukturach wi´ziennictwa Bia∏oruskiej SRS wi´zienie otrzyma∏o numer 32

(potem 29); limit miejsc berezweckiej „tiurmy” okreÊlono na 530. Naczelnikiem

wi´zienia zosta∏ sier˝ant bezpieczeƒstwa paƒstwowego Michai∏ Prijomyszew.

Wi´zienie w Berezweczu szybko zacz´∏o zape∏niaç si´ ofiarami terroru NKWD.

Osadzano w nim aresztowanych w okolicy „wrogów w∏adzy sowieckiej”: ofice-

rów Wojska Polskiego, policjantów, urz´dników paƒstwowych, ziemian, „ku∏a-

Krzy˝ w Gibach – pomnik ofiar Ob∏awy Augustowskiej

DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN.

www.ipn.gov.pl

Redaktorzy:

dr Krzysztof Kaczmarski, krzysztof.kaczmarski@ipn.gov.pl (Rzeszów 17 860 60 25)

Romuald Niedzielko, romuald.niedzielko@ipn.gov.pl (Warszawa 22 431 83 73)

ADRES DO KORESPONDENCJI:

DODATEK IPN DO „Naszego Dziennika”

UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA

Pomnik upami´tniajàcy Polaków zamordowanych przez NKWD w wi´zieniu w Berezweczu

SPRZEDA˚ WYDAWNICTW IPN: TEL. 22 581 88 72

VI Nasz Dziennik Piàtek, 29 lipca 2011

DODATEK HISTORYCZNY IPN 7/2011 (50)

Piàtek, 29 lipca 2011 Nasz Dziennik III

Dr Piotr ¸ysakowski (IPN Centrala)

Ob∏awa Augustowska

Dokoƒczenie ze s. V

trzymywani, wywo˝ono i wyprowadzano z domów pod pretekstem krótkiego

przes∏uchania w urz´dzie, zapraszano na rozmowy w UB, otaczano ca∏e wsie

kordonem wojska, zabierajàc „wybranych” – „szybko wróci, jeÊli niewinny, nie

martwcie si´”. Odbywa∏o si´ to spokojnie lub przy u˝yciu przemocy, podst´-

pem i przy zastosowaniu perswazji. Mamy tu okazj´ obserwowaç ca∏à palet´

ludzkich zachowaƒ po stronie oprawców. Byli wÊród nich i „dobrzy Sowieci”.

Fenomenalnà cechà ludzkiego charakteru jest to, ˝e z najgorszych chwil cz∏o-

wiek potrafi zapami´taç dobro doznawane sporadycznie od wrogów: „ryzyku-

jàc g∏owà, ˝o∏nierze i oficerowie radzieccy ostrzegali przed aresztowaniami”.

Sprawiedliwych zawsze nale˝y pami´taç, niestety w êród∏ach znacznie wi´cej

jest wzmianek o niezwyk∏ej, niebywa∏ej wr´cz brutalnoÊci, zupe∏nie zb´dnej

wobec dramatycznej przewagi oprawców w stosunku do aresztowanych. Agre-

sja ta niejednokrotnie skierowana by∏a wobec rodzin, kobiet, dzieci: „Dzieci

próbowa∏y (…) broniç, gdy Sowieci wyprowadzali tat´ z domu. Trzynastoletni

syn rzuci∏ si´ w ich stron´ i o ma∏o nie nadzia∏ na bagnet, a oÊmioletnia Ania

zacz´∏a tak na nich krzyczeç i wyzywaç, ˝e ˝o∏nierz zaczà∏ mierzyç do dziecka

z pistoletu, dopiero drugi zmitygowa∏ go i sk∏oni∏ do schowania broni”.

W trakcie Ob∏awy nikt nie by∏ bezpieczny, nawet starcy. Niejako przy okazji

uprawiano z∏odziejstwo, po∏àczone ze zwyk∏ym zezwierz´ceniem, na przyk∏ad

wyrywaniem zamordowanym z∏otych z´bów. Nierzadkie i charakterystyczne by-

wa∏y próby gwa∏tów i gwa∏ty na pozbawionych m´˝ów i synów kobietach: „Osa-

motnione kobiety (…) prze˝y∏y jeszcze jeden napad na dom. Dwóch pijanych

˝o∏daków wtargn´∏o pewnej nocy (…) Jeden bardziej brutalnie dobiera∏ si´ do

dwóch starszych dziewczyn. Ma∏a Ania, p∏aczàc, b∏aga∏a tego trzeêwiejszego,

który wydawa∏ si´ bardziej ludzki, ˝eby im dali spokój i ˝eby odciàgnà∏ tamtego.

W koƒcu przera˝one dziewczyny uciek∏y, a oni za˝àdali wódki. W domu alkoho-

lu nie by∏o, dobrali si´ wi´c do kufra i pokradli z niego ró˝ne przedmioty”.

Równie dramatycznie by∏o póêniej po uprowadzeniu, gdy porwani znajdo-

wali si´ w miejscach odosobnienia. Bicie, tortury w celu wymuszenia zeznaƒ

by∏y na porzàdku dziennym: „Przes∏uchania by∏y po∏àczone z torturami. Pyta-

no o kontakty z »bandytami«. Sadzano przes∏uchiwanych na krzeÊle z gwoê-

dziami. Omdlewajàcych z bólu, polewano wodà i kontynuowano Êledztwo”.

Nierzadkie by∏y opowieÊci Êwiadków o aresztowanych, którzy – sini od razów

zadawanych im wczeÊniej przez oprawców – wrzucani byli na samochody ci´-

˝arowe jak przedmioty, nieistotne dodatki do siedzàcych na nich konwojentów,

a nast´pnie wiezieni byli w „nieznane”.

Te miejsca pozostajà nieznane do dziÊ. W drugiej po∏owie lat osiemdziesià-

tych, po odkryciu zbiorowych grobów w Gibach, oraz w pierwszych latach wol-

nej Polski pada∏y liczne obietnice wyjaÊnienia sprawy (Andrzej Wajda, zmar∏y

tragicznie Bronis∏aw Geremek i inni) – jak dotàd nie zdarzy∏o si´ nic, co by∏oby

prze∏omem w sprawie. Nie potraktowano powa˝nie podj´tych publicznie zobo-

wiàzaƒ wobec rodzin „zaginionych”. Tym zaÊ, którzy zostali, czekali i czekajà

nadal, towarzyszy nadzieja powtarzana jak mantra w wielu wspomnieniach, po-

dobna do tej, jakà ˝ywià rodziny katyƒskie: „Do koƒca mia∏a nadziej´, ˝e on

jednak ˝yje. Choç ju˝ w 1943 roku po odkryciu mogi∏ katyƒskich Niemcy wy-

drukowali jego nazwisko w gazetach, ona nie mog∏a w to uwierzyç. A nu˝ w

ostatniej chwili on jeden uciek∏, a nu˝ siedzi gdzieÊ w ∏agrze na Syberii i które-

goÊ dnia wróci, po prostu pojawi si´ w progu”. W to samo i tak samo wierzà ro-

dziny i bliscy porwanych w czasie Ob∏awy.

W Polsce „ludowej” oficjalnie nikt si´, rzecz jasna, nie interesowa∏ kwestià au-

gustowskiego dramatu. Rzecznik komunistycznego rzàdu Jerzy Urban, tradycyj-

nie mijajàc si´ z prawdà, fakt zagini´cia obywateli polskich wr´cz kwestionowa∏.

W Gibach w roku 1987 powsta∏ pomnik projektu Andrzeja Strumi∏∏y majàcy

zachowaç pami´ç o ofiarach Ob∏awy. W Polsce dzia∏a Zwiàzek Pami´ci Ofiar

Ob∏awy Augustowskiej 1945 roku. Cia∏ ofiar, na co zwróciliÊmy uwag´ wy˝ej,

nigdy nie znaleziono, jakkolwiek jedna z wersji Êledczych i badawczych (ró˝na

od wspominanej wy˝ej „wersji grodzieƒskiej”) kierowa∏a nasz wzrok na okolice

Gib. Przeprowadzone na poczàtku lat 90. ekshumacje wskazywa∏y poprzez od-

krycie znacznej iloÊci sprz´tu i umundurowania niemieckiego, ˝e mog∏y to byç

jednak zw∏oki ˝o∏nierzy niemieckich. Wtedy to ustawiono w Gibach krzy˝ na

symbolicznej mogile zaginionych. Na krzy˝u wypisano nazwiska 530 osób.

Na poczàtku lat 90. post´powanie w sprawie Ob∏awy rozpocz´∏a prokuratura w

Suwa∏kach (doÊç szybko zosta∏o zawieszone), a póêniej, w roku 2000, podjà∏ je

Instytut Pami´ci Narodowej Oddzia∏ w Bia∏ymstoku. Wst´pnie Ob∏awa by∏a kwali-

fikowana przez prokuratorów IPN jako zbrodnia komunistyczna, od niedawna

wymordowanie wi´êniów w Berezweczu iÊcie grobowym milczeniem. Drama-

tyczne wypadki w wi´zieniu mo˝emy zatem zrekonstruowaç niemal wy∏àcznie na

podstawie wyglàdu miejsca egzekucji i pochówku w kilka dni póêniej.

Wedle wszelkiego prawdopodobieƒstwa przebieg wypadków wyglàda∏ na-

st´pujàco. Przed egzekucjà NKWD-ziÊci wykopali w g∏´bi dziedziƒca do∏y prze-

znaczone do ukrycia zw∏ok ofiar zbrodni. Nast´pnie, w celu zag∏uszenia odg∏o-

sów strza∏ów, w∏àczono bardzo g∏oÊnà muzyk´. Po tych wst´pnych przygoto-

waniach funkcjonariusze NKWD przystàpili do mordowania wi´êniów. Zbrodni

dokonano w „klasyczny” dla sowieckiej policji politycznej sposób – po skr´po-

waniu ràk na plecach strzelano z pistoletu w ty∏ g∏owy. O takiej technice zabija-

nia Êwiadczy∏y zarówno Êlady po wlocie kuli widoczne na g∏owach ofiar, jak i

wyglàd pomieszczeƒ piwnicznych, w których dokonano mordu: grube, zakrze-

p∏e ka∏u˝e krwi na pod∏ogach oraz Êciany dos∏ownie „zryte” kulami. DoÊç za-

gadkowà okolicznoÊç stanowi fakt, i˝ ofiary zbrodni mia∏y zadzierzgni´te na

szyjach p´tle z grubego sznura lub drutu. Przypuszcza si´, ˝e by∏y one pomoc-

ne przy wyciàganiu zw∏ok z piwnic przez wàskie, piwniczne okienka. Âlady na

zw∏okach wskazywa∏y, ˝e przed zamordowaniem wi´êniowie byli bici, maltreto-

wani i okaleczani. Cz´Êç wi´êniów, o nieustalonej liczebnoÊci, zamurowano

˝ywcem w celach wi´ziennych. Zw∏oki pomordowanych transportowano do

do∏ów i tam uk∏adano rz´dami twarzà do ziemi. Na koniec przykryto je warstwà

ziemi – pospiesznie i niestarannie. Ofiarami zbrodni byli wy∏àcznie lub prawie

wy∏àcznie m´˝czyêni, mieszkaƒcy wschodnich powiatów województwa wileƒ-

skiego: m.in. bras∏awskiego, dziÊnieƒskiego i postawskiego. ¸àczna liczba za-

mordowanych nie jest dok∏adnie znana, jako ˝e nigdy nie przeprowadzono pe∏-

nej ekshumacji grobów, poprzestajàc na ich otwarciu i stosunkowo p∏ytkich

sonda˝ach (po ucieczce w∏adz sowieckich, w lipcu 1941 r.). Âwiadkowie, któ-

rzy oglàdali do∏y Êmierci, sk∏onni sà szacowaç liczb´ ofiar na 360–800.

O drugiej nad ranem NKWD przystàpi∏o do ewakuacji pozosta∏ych przy ˝y-

ciu wi´êniów. Wyp´dzono ich na podwórzec wi´zienny, jednak dopiero po 3

godzinach oczekiwania rozpocz´to formowanie kolumny marszowej. Na prze-

dzie ustawiono niedawno aresztowanych, za nimi stan´li wi´êniowie z d∏u˝-

szym sta˝em. Kolumna liczy∏a, wed∏ug êróde∏ NKWD, 830, 855 lub 915 wi´ê-

niów. Wraz ze skazanymi ewakuowa∏ si´ ca∏y personel wi´zienia – z rodzinami

i dobytkiem. Wi´êniowie, otoczeni przez eskortujàcych ich stra˝ników wi´zien-

nych, ˝o∏nierzy wojsk NKWD i milicjantów, ruszyli w kierunku Witebska.

Marsz odbywa∏ si´ w bardzo ci´˝kich warunkach, w olbrzymim upale. Udr´k´

pot´gowali eskortujàcy, nie dajàc wi´êniom nie tylko jeÊç, ale nawet piç. W tych

warunkach co s∏absi zacz´li zwalniaç kroku, a nawet upadaç. Dla opóêniajàcych

posuwanie si´ nie by∏o ˝adnej litoÊci: zabijano ich strza∏em, uderzeniem kolby

karabinu, przebijano bagnetem. Drog´, którà posuwa∏a si´ kolumna, us∏a∏y cia∏a

pomordowanych. Do zbiorowego mordu dosz∏o w miejscowoÊci Sierocino,

gdzie w zwiàzku z ucieczkà wi´ênia naczelnik wi´zienia Prijomyszew oraz 5 in-

nych konwojentów rozstrzela∏o 27 (lub 32) wi´êniów. 28 czerwca 1941 r. nastàpi∏

ostatni akt tragedii, jakà by∏a ewakuacja wi´zienia w Berezweczu. Kiedy kolum-

na przekroczy∏a Dêwin´ w okolicach ko∏chozu Taklinowo (niedaleko U∏∏y; obec-

nie znajduje si´ tu miejscowoÊç Niko∏ajewo), pojawi∏ si´ niemiecki samolot i

zbombardowa∏ drewniany most, który chwil´ wczeÊniej opuÊcili wi´êniowie. Atak

z powietrza wzbudzi∏ zrozumia∏e przera˝enie u ewakuowanych. Kolumna wi´ê-

niów rozsypa∏a si´: ludzie starali si´ kryç wzd∏u˝ drogi. Naczelnik wi´zienia t∏u-

maczy∏ potem, i˝ sàdzi∏, ˝e wi´êniowie uciekajà, wobec czego wyda∏ konwojen-

tom rozkaz otwarcia ognia. Od kul z broni maszynowej zgin´∏o, wed∏ug êróde∏

NKWD, 715 wi´êniów (rannych dobito strza∏em z pistoletu lub bagnetem). Rów-

nie˝ i tutaj naczelnik wi´zienia bra∏ udzia∏ w zbrodni. W czasie ca∏ego marszu za-

strzeli∏ on osobiÊcie z pistoletu 55 osób. Wi´êniów, którzy ocaleli z masakry i zo-

stali schwytani przez stra˝ników, skierowano do wi´zienia w Witebsku. Ci, którzy

prze˝yli, a nie zostali dostrze˝eni przez konwój, powrócili do Berezwecza, gdzie

zdali sprawozdanie ze swoich strasznych prze˝yç. Godzi si´ wspomnieç, ˝e ab-

solutna wi´kszoÊç zabitych ko∏o U∏∏y nie mia∏a nawet wyroków (500 osób). Byli

to wi´c, nawet z punktu widzenia sowieckiego prawa, niewinni ludzie.

Z tego, co napisano, wynika, ˝e ∏àczna liczba zamordowanych w czasie ewa-

kuacji wi´zienia w Berezweczu z pewnoÊcià przekroczy∏a tysiàc osób. A prze-

cie˝ by∏a to tylko cz´Êç obywateli polskich zamordowanych podczas ewakuacji

kresowych wi´zieƒ przez NKWD latem 1941 roku. ¸àczna ich liczba przekroczy-

∏a 10 tysi´cy. O tych nieco zapomnianych ofiarach sowieckiego barbarzyƒstwa

powinniÊmy pami´taç zawsze – nie tylko przy okazji okràg∏ych rocznic.

Na te pytania trudno odpowie-

dzieç wprost. Chc´ przed czytelni-

kiem zarysowaç pewne kierunki my-

Êlenia, mo˝liwoÊci badaƒ i refleksji

nad sprawà. To wa˝ne na przysz∏oÊç.

Czy mimo perfekcyjnych dzia∏aƒ So-

wietów mo˝na by∏o si´ uratowaç, do

koƒca nie wiemy, ale pojawiajà si´

sugestie, ˝e czasami szanse na ratu-

nek by∏y: „Chcieli go wypuÊciç za bu-

telk´ wódki, ale nie mia∏a wódki ani

pieni´dzy, ˝eby kupiç”. W zasadzie

jednak nie sposób by∏o ochroniç si´

przed dosi´gajàcà cz∏owieka w spo-

sób nieoczekiwany akcjà represyjnà.

Nie chroni∏ przed nià tak˝e fakt, ˝e

ktoÊ ucierpia∏ wczeÊniej wskutek

okrutnych dzia∏aƒ Niemców wobec

miejscowej ludnoÊci. Warto tu wspo-

mnieç o wàtku niemieckim ca∏ej spra-

wy. W polskim dramacie jest te˝ miej-

sce dla by∏ych agresorów – teraz

przegranych, szukajàcych ratunku i

wsparcia u swych by∏ych ofiar: „W

trakcie ob∏awy przysz∏o do p. Mejera

dwóch ukrywajàcych si´ w lesie, wy-

g∏odnia∏ych Niemców. Da∏ im chleb.

Zaraz zostali schwytani w lesie przez

Rosjan. Przyprowadzono ich na wieÊ,

zwo∏ano mieszkaƒców i Sowieci ka-

zali wskazaç, od kogo dostali chleb.

Niemcy nie wskazali nikogo. Byli po-

tem przetrzymywani z Polakami w Gi-

bach. I na pewno razem zgin´li”. By∏

to przejaw wyjàtkowej dzielnoÊci i

niezaplanowanej wspólnoty losu

– warto na to zwróciç uwag´.

Analizujàc kwestie Ob∏awy, trudno

uciec od narzucajàcych si´ analogii

mi´dzy okupacjà niemieckà i so-

wieckà: „Porównania z Niemcami sa-

me si´ nasuwajà – jak ktoÊ zginà∏ w

obozie, to przynajmniej zawiadamiali

o Êmierci »a tu jak kamieƒ do wody«

i jeszcze przyznaç si´ nie chcà”. Do-

konywano „uprowadzeƒ”, po czym

ginà∏ wszelki Êlad po ludziach zabra-

nych z domów. Dramat nast´powa∏ po dramacie, Êmierç goni∏a Êmierç.

Pokazuje to historia trzech ch∏opaków (Mieczys∏aw Jatkowski, W∏adys∏aw Je-

dliƒski i Tadeusz Stelmasiak) schwytanych na ulicy w Augustowie. Czy byli na li-

stach proskrypcyjnych przygotowanych dla Sowietów, czy mo˝e stali si´ ofiara-

mi, bo nie pasowali do szablonu zachowaƒ serwowanego NKWD-zistom w pro-

pagandowych broszurach i instrukcjach operacyjnych – po prostu grali na ulicy

miasta na gitarze?! Tak jak kilkadziesiàt lat póêniej warszawski maturzysta GrzeÊ

Przemyk. Przypadek ch∏opców przeczy∏by teorii dotyczàcej walki z „dywersan-

tami na froncie byd∏a”. Chyba ˝e to wyjàtek potwierdzajàcy regu∏´.

Upatrzonych „wrogów” aresztowano tak jak wy˝ej na ulicy, na drodze pro-

wadzàcej do wsi, zwabiano podst´pnie na „zebrania” wiejskie, gdzie byli za-

¸awrientij Beria, szef NKWD

Genera∏ Iwan Gorgonow, funk-

cjonariusz Smiersz

osàdzonych za „przest´pstwa kontrrewolucyjne” zagro˝one wysokimi wyroka-

mi, za „dywersj´” oraz „dzia∏alnoÊç antysowieckà”. W Êwietle rozkazów centrali

nakazany tryb ewakuacji przedstawia∏ si´ jasno: nale˝a∏o podjàç jà natychmiast,

niektóre kategorie wi´êniów rozstrzelaç, reszt´ przetransportowaç w g∏àb kraju.

Tak przedstawia∏a si´ sytuacja w nocy z 23 na 24 czerwca 1941 roku.

Ilu wi´êniów by∏o wówczas w Berezweczu? Pierwszà grup´ stanowili wi´ênio-

wie przebywajàcy w wi´zieniu od d∏u˝szego czasu. Nie wiadomo dok∏adnie, ilu

ich by∏o. Drugà grup´ tworzyli „kontrrewolucjoniÊci” aresztowani w nocy z 19 na

20 czerwca 1941 r. w ramach przeprowadzanej w∏aÊnie wielkiej akcji deportacyj-

nej: „kierownicy i cz∏onkowie ró˝nych polskich, bia∏oruskich, ukraiƒskich i ˝ydow-

skich organizacji i formacji kontrrewolucyjnych, urz´dnicy by∏ego paƒstwa pol-

skiego, bia∏ogwardyjscy oficerowie, którzy uciekli ze Zwiàzku Sowieckiego i inny

element kontrrewolucyjny”. Ludzi tych zabrano wraz z rodzinami z okolicznych

miejscowoÊci (G∏´bokiego, Bras∏awia, Dzisny, Hermanowicz, Plissy, Postaw,

Szarkowszczyzny itd.) i za∏adowano do transportu deportacyjnego zmierzajàce-

go na wschód. Na stacji kolejowej w G∏´bokiem zostali oni wy∏adowani i zabrani

do wi´zienia w Berezweczu (transport natomiast pojecha∏ do Barnau∏u w Kraju

A∏tajskim). Nie ma pewnoÊci co do liczby aresztowanych. Âwiadkowie mówià

najcz´Êciej o 500 osobach. Liczba ta wydaje si´ jednak zbyt wysoka. Z doku-

mentów NKWD wiadomo bowiem, ˝e w ca∏ym obwodzie wilejskim, na terenie

którego le˝a∏ Berezwecz, aresztowano podczas deportacji „jedynie” 420 osób. Z

ca∏à pewnoÊcià nie wszystkich umieszczono w Berezweczu – w obwodzie tym

by∏y wszak jeszcze 3 inne wi´zienia, do których kierowano wówczas aresztowa-

nych – w Wilejce, Oszmianie i Mo∏odecznie. Aresztowani w czasie deportacji zna-

leêli si´ w berezweckim wi´zieniu najprawdopodobniej 21 czerwca 1941 roku.

Tak wi´c krytycznej nocy z 23 na 24 czerwca 1941 r. w wi´zieniu znajdowa∏y

si´ dwie grupy wi´êniów: uwi´zieni przed rozpocz´ciem akcji deportacyjnej oraz

aresztowani w ramach deportacji. W∏aÊnie wtedy, kierujàc si´ otrzymanymi roz-

kazami, w∏adze wi´zienne postanowi∏y dokonaç egzekucji przewidzianych do

rozstrzelania kategorii wi´êniów. Przebieg zbrodniczej akcji nie jest ∏atwy do od-

tworzenia. Wynika to z faktu, ˝e znana obecnie dokumentacja NKWD pokrywa

Genera∏ Pawe∏ Zielenin, szef

kontrwywiadu Smiersz 3. Frontu

Bia∏oruskiego

IV Nasz Dziennik Piàtek, 29 lipca 2011

DODATEK HISTORYCZNY IPN 7/2011 (50)

Piàtek, 29 lipca 2011 Nasz Dziennik V

Dr Piotr ¸ysakowski (IPN Centrala)

Ob∏awa Augustowska

z du˝à dozà prawdopodobieƒstwa okreÊlaç jà na 491 osób, z tym ˝e mo˝na

przyjàç, i˝ liczba ta mog∏a byç znaczàco wy˝sza (przekraczajàca 600 osób).

Pytanie: „du˝o to czy ma∏o”, w aspekcie wartoÊci ˝ycia ludzkiego i polskich

strat ludnoÊciowych w czasie ostatniej wojny, a tak˝e i tego, ˝e odbywa∏o si´ to

na obszarze suwerennego (jak twierdzono) paƒstwa polskiego, wydaje si´ nie-

zasadne.

W przypadku Ob∏awy jedna rzecz jest jednak pewna – jak rzadko która ak-

cja pacyfikacyjna przeprowadzana przez Sowietów ta by∏a upiornie skuteczna:

„z tej powojennej, lipcowej pacyfikacji, zwanej »ob∏awà«, nie powróci∏ nikt i nikt

nigdy nie da∏ znaku ˝ycia”. Jedno z podstawowych pytaƒ, na które (podobnie

jak w kwestii pochówku ofiar) nie znamy dziÊ odpowiedzi, musi brzmieç: jaki

by∏ klucz doboru porywanych przez Sowietów: „wcià˝ nie znamy motywów po-

traktowania tych ludzi jak oficerów w Katyniu”. Stworzone przez Alicj´ Macie-

jowskà biogramy ofiar pogromu zawierajà rozmaite sugestie i informacje doty-

czàce tej kwestii. Ró˝nià si´ tu tak˝e badacze problemu: w ka˝dej okolicy

mieszkaƒcy mieli w∏asnà teori´ tego, co si´ sta∏o – napady na stada p´dzone-

go do ZSRS kradzionego na zajmowanych terenach byd∏a, urojony lub praw-

dziwy zamach na sowieckiego oficera lub so∏data, akcje likwidacyjne podzie-

mia skierowane przeciwko milicji i „bezpieczeƒstwu” oraz tym, którzy informo-

wali Sowietów o tych akcjach i dostarczali im spisy przeznaczonych do zabicia

ofiar. WÊród nich by∏ te˝ Fabian LeÊniewski, dramatyczna postaç jak z greckiej

tragedii: „Z∏odziej, bandyta, rabuÊ (…) donosi∏ zarówno za Niemców, jak i po

1944 r. Niemcy zamordowali mu ˝on´ i 2 córki (…) W czasie ob∏awy wskazy-

wa∏ domy, które trudno by∏oby znaleêç w lesie, wydawa∏ ludzi (…) w koƒcu wy-

wieêli go razem z tymi, na których doniós∏, i razem z nimi zginà∏”. Niewàtpliwie

pojawia∏y si´ tu, dla bystrego obserwatora nietrudne do zdefiniowania prawi-

d∏owoÊci. Systematycznie i z du˝à konsekwencjà szukano i zabierano uczest-

ników wojny polsko-bolszewickiej z 1920 roku. W sposób wyraêny starano si´

te˝, stosujàc zasad´ odpowiedzialnoÊci zbiorowej, oczyÊciç tereny przygra-

niczne z tych, których definiowano jako „wrogów i bandytów”. Prowadzàc hi-

storyczny dyskurs, od razu nale˝a∏oby podjàç dyskusj´ (nie rozstrzygajàc jed-

nak ostatecznie) na temat dwóch elementów traktowanych jako przyczyna so-

wieckiej represji i niebywa∏ej agresji wobec Polaków. Jeden z nich to mo˝liwy

„rewan˝” za odbicie ukradzionego wczeÊniej przez Sowietów byd∏a, drugi – ze-

msta za mord na którymÊ z oficerów lub ˝o∏nierzy Armii Czerwonej. W pierw-

szym przypadku sprawa odbi∏a si´ g∏oÊnym echem nawet na najwy˝szych

szczeblach w∏adzy w ZSRS. W maju 1945 r. Beria meldowa∏ Generalissimuso-

wi Stalinowi: „W zwiàzku z napaÊciami band akowskich (…) na ko∏choêników,

konwojujàcych stada byd∏a na Bia∏oruÊ, a tak˝e w zwiàzku z innymi przejawa-

mi bandytyzmu, doradca przy Ministerstwie Bezpieczeƒstwa Publicznego Pol-

ski tow. Seliwanowski, wspólnie z organami bezpieczeƒstwa Polski, podjà∏ kil-

ka dzia∏aƒ w zakresie likwidacji band akowskich w województwie bia∏ostoc-

kim”. Otó˝ nie sàdz´, by wspomniane zdarzenia mog∏y byç g∏ównà i zasadni-

czà przyczynà tak potwornych, jak te „augustowskie”, represji. Niewàtpliwie w

okresie powojennym na terenie dzisiejszej Polski i terenach nale˝àcych do

dawnej II Rzeczypospolitej zgin´∏o, w efekcie zamachów, potyczek z podzie-

miem i nawet oddzia∏ami MO i LWP, wielu sowieckich ˝o∏nierzy i oficerów. W

˝adnym przypadku jednak represje nie przybra∏y tak masowego i zorganizowa-

nego charakteru, jak na terenie Augustowszczyzny. Nale˝y braç to pod uwag´,

ferujàc opinie w tej sprawie. Podobnie rzecz ma si´ z kradzionym byd∏em

– znamy liczne relacje o zbrojnych starciach mi´dzy milicjà, która wyst´powa-

∏a w obronie rabowanego z ziem polskich mienia, a Sowietami. Nierzadkie by-

∏y te˝ akcje obronne podziemia dzia∏ajàcego w interesie grabionej przez Ro-

sjan ludnoÊci miejscowej. W obu przypadkach musia∏y byç, o czym wspomnia-

∏em ju˝ wy˝ej, ofiary sowieckie. Nigdzie jednak oprócz interesujàcego nas te-

renu nie zarzàdzano akcji represyjnych o tak szerokim, drastycznym i zarazem

ostatecznie nieodwracalnym charakterze. SpontanicznoÊç sowieckich dzia∏aƒ

wydaje si´ te˝ wàtpliwa (tu myÊl´, na przyk∏ad, o reakcjach na „odbicie” rekwi-

rowanego i kradzionego wczeÊniej byd∏a) w Êwietle pojawiajàcych si´ informa-

cji i relacji. Ju˝ w czerwcu 1945 r. chodzi∏y s∏uchy, ˝e b´dzie ob∏awa. Akcja mo-

g∏a byç wi´c planowana wczeÊniej.

Przypomnieç tu nale˝y przeprowadzonà w Bia∏ymstoku w maju 1945 r. nara-

d´, w której wzi´li udzia∏ przedstawiciele w∏adz wojewódzkich i szefostwo

wojsk wewn´trznych NKWD dzia∏ajàcych na obszarze Bia∏ostocczyzny. Podob-

no podj´to wówczas decyzj´ o przekazaniu Rosjanom suwerennych decyzji w

kwestii bezpieczeƒstwa na obszarze powiatów augustowskiego i suwalskiego.

Na brak sowieckiej „spontanicznoÊci” wskazujà te˝ relacje zebrane przez Alicj´

Maciejowskà. Pojawiajà si´ tam twierdzenia, ˝e sowieccy Êledczy doÊç szybko

definiowali, kogo wypuszczà, a kogo nie: „Opowiada∏ Êwiadek Kasjanowicz, ˝e

pewnego dnia oficer NKWD oznajmi∏, ˝e nazajutrz cz´Êç osób pójdzie do do-

mu, a reszt´ on rozstrzela”. Mogli wi´c mieç przygotowane listy proskrypcyjne.

Abstrahujàc tu od techniki operacyjnej stosowanej przez NKWD po to, by roz-

broiç psychicznie aresztowanych – by∏o w tej che∏pliwej zapowiedzi wiele praw-

dy i otwarcie wypowiadana groêba wynikajàca z powzi´tych wczeÊniej zamia-

rów. WÊród przyczyn uruchamiajàcych ca∏à akcj´, patrzàc na to z dzisiejszego

punktu widzenia, racjonalne wydajà si´ takie: wy∏apanie „by∏ych” wrogów z

1920 roku, którzy potencjalnie pozostawali wrogami i teraz, w 1945 r.; lokaliza-

cja i unieszkodliwienie ówczesnych partyzantów, którzy przeszkadzali wprowa-

dzaç „Nowà Polsk´” i stanowili zagro˝enie dla jej bezpieczeƒstwa, a tak˝e dla

bezpieczeƒstwa Sowietów. Gdy analizujemy przyczyny i t∏o lipcowego drama-

tu, zasadne wydaje si´ tak˝e pytanie o udzia∏ „Polaków” w ca∏ej akcji Rosjan.

Mo˝na zwróciç uwag´ na dwie kwestie. Pierwsza, ∏atwiejsza do zdefiniowania,

to udzia∏ miejscowej bezpieki i donosicieli: „z rozmów wynika∏o, ˝e niemal ka˝-

da wieÊ mia∏a swojego domniemanego lub autentycznego donosiciela”. W wie-

lu przypadkach Êwiadkowie i historycy wspominajà i wymieniajà znane nazwi-

ska polskich zbrodniarzy. Oprócz podanych wy˝ej Szostaka i Milewskiego,

póêniejszego „twardog∏owego” ministra spaw wewn´trznych oskar˝anego te˝

o Êcis∏à wspó∏prac´ ze Smierszem i zamieszanego w naruszenia prawa, np. w

afer´ „˚elazo”. „Najwi´ksza partia towaru znalaz∏a si´ w dyspozycji ministra Mi-

lewskiego i kierownictwa Departamentu I MSW. (…) co si´ sta∏o z ponad

100 kg z∏ota (…). Ustalono, ˝e najcenniejsze przedmioty (…) by∏y pakowane w

szare koperty i wysy∏ane do kierownictwa resortu i do gmachu KC PZPR. Towa-

rzysze z „bia∏ego domu” zawsze mieli du˝e potrzeby, tote˝ wielu z nich przed

woja˝ami zagranicznymi pobiera∏o od Milewskiego dewizy na rozmaite zaku-

py” – pisa∏ o tej sprawie Piotr Gontarczyk („Zbóje w s∏u˝bie PRL”, „Gazeta Pol-

ska” z 15 czerwca 2001). Tu nie ma jednak wi´kszych problemów. Przy dost´-

pie do archiwów IPN i szczegó∏owych badaniach b´dzie mo˝na w miar´ pre-

cyzyjnie okreÊliç, kto donosi∏ na swoich sàsiadów, czego skutkiem mog∏o byç

wpisanie na sowieckie listy proskrypcyjne.

Druga kwestia, i tu my, badacze, mamy sporà trudnoÊç – to rola polskich

czynników ze szczebla centralnego w organizowaniu Ob∏awy i inspirowaniu

Sowietów do jej przeprowadzenia: „Synowi uda∏o si´ kiedyÊ zwabiç do domu i

upiç sowieckiego pu∏kownika (…) listy przeznaczonych do wywiezienia dosta-

li od w∏adz polskich”.

Trzeba zadaç tu podstawowe pytanie, czy w ogóle polska inspiracja mia∏a

miejsce, czy mo˝e ca∏a dzia∏alnoÊç Polaków ogranicza∏a si´ tylko (jako znajà-

cych teren, ludzi i miejscowe zwyczaje) do roli czysto pomocniczej, tej okreÊla-

nej wy˝ej jako pospolite donosicielstwo: „Dotar∏y do jakiegoÊ komendanta sta-

cjonujàcej tam jednostki. Obruszy∏ si´, gdy wspomina∏y coÊ o ∏agrach – „˝ad-

nych ∏agrów u nas nie ma”! Na pytanie, dokàd wywieziono m´˝ów, odpowie-

dzia∏ (…) Nie wie te˝, jak szukaç. Ale polskie w∏adze zleci∏y t´ akcj´ i wiedzà w

czyje r´ce odda∏y swoich obywateli”. Na marginesie powy˝szych rozwa˝aƒ re-

fleksja – czytajàc ˝yciorysy zamordowanych, mo˝emy okreÊliç nie tylko to, co

generowali Sowieci i ich polscy „poputczycy”, czyli zbrodni´ i zezwierz´cenie

– przebija z nich te˝ w wielu przypadkach coÊ, co mo˝na nazwaç dumà z pol-

skoÊci: „Mój ojciec psem nie by∏ i ja nie b´d´. By∏em Polakiem i b´d´ Pola-

kiem” – mia∏ odpowiedzieç Mieczys∏aw Cichor na propozycj´ wstàpienia do UB

z∏o˝onà mu przez wspominanego wy˝ej Jana Szostaka. To sta∏o si´ te˝ przy-

czynà jego Êmierci. Podobnie zachowa∏ si´ siedemnastolatek z Gib Bronis∏aw

Szarejko, gdy wywo˝ony, prawdopodobnie bezpoÊrednio na Êmierç, krzyknà∏

„Jeszcze Polska nie zgin´∏a!”.

Przy lekturze wspomnieƒ wracajà pytania o odpowiedzialnoÊç Polaków:

„Aresztowano go w I po∏owie lipca (…) Nie przyszli po niego ˝o∏nierze sowiec-

cy, ale jego dobry kolega z lat szkolnych Roman Dyndo, który po wojnie zatrud-

ni∏ si´ w UB. Wszed∏, przywita∏ si´ grzecznie z matkà i siostrami Tadeusza (…)

i powiedzia∏ „Tadzio, b´dziesz musia∏ przejÊç si´ do nas na sprawdzenie doku-

mentów”. Matka, traktujàc go wcià˝ familiarnie, jak dobrego znajomego, radzi-

∏a si´ go, czy zapakowaç Tadziowi kanapk´ (…) Powiedzia∏, ˝e nie warto, bo

Tadzio wróci na kolacj´. I poszli. Na kolacj´ nie wróci∏, ani na noc”.

Dokoƒczenie na s. VI-VII

Ob∏awa Augustowska, zwana te˝ czasami „ob∏awà lipcowà”, by∏a akcjà prze-

prowadzonà przez oddzia∏y Armii Czerwonej, wspierane przez 385. Pu∏k Strze-

lecki Wojsk Wewn´trznych NKWD (Ludowego Komisariatu Spraw Wewn´trz-

nych) oraz oddzia∏y „ludowego” Wojska Polskiego i Urz´du Bezpieczeƒstwa.

Prawdopodobnie zasadniczym jej celem by∏o rozbicie i likwidacja polskich od-

dzia∏ów partyzanckich z obszaru Suwa∏k i Augustowa. Dzia∏anie to mia∏o byç

cz´Êcià wi´kszej antypartyzanckiej akcji, przeprowadzonej równie˝ na obsza-

rze zaj´tej przez Sowietów Litwy.

W dniach mi´dzy 10 a 25 lipca 1945 r. regularne oddzia∏y Armii Czerwonej

nale˝àce do 3. Frontu Bia∏oruskiego, w tym wspomniany 385. Pu∏k Strzelecki

Wojsk Wewn´trznych NKWD, os∏aniane i wspomagane przez UB i 110-osobo-

wy pododdzia∏ 1. Praskiego Pu∏ku Piechoty, przeprowadzi∏y akcj´ pacyfikacyj-

nà obejmujàcà tereny Puszczy Augustowskiej i jej okolic. WÊród funkcjonariu-

szy polskich wspomagajàcych Rosjan szczególnie aktywny udzia∏ w pacyfika-

cji bra∏ póêniejszy szef Ministerstwa Spraw Wewn´trznych Miros∏aw Milewski

(we wspomnieniach pojawia si´ postaç zamaskowanego Polaka przywo˝one-

go przez Rosjan do miejsc, w których chwytano ofiary wskazane przez niego

i których zeznania mia∏ na bie˝àco oceniaç – wed∏ug niektórych by∏ to w∏aÊnie

Milewski).

Historycy Instytutu Pami´ci Narodowej, podsumowujàc konferencj´ nauko-

wà w 60. rocznic´ Ob∏awy Augustowskiej, napisali: „Ob∏awa augustowska by-

∏a najwi´kszà zbrodnià dokonanà przez Sowietów na obywatelach polskich po

zakoƒczeniu II wojny Êwiatowej. Mimo to ani podr´czniki szkolne, ani encyklo-

pedie w ogóle o tym nie wspominajà. W lipcu 1945 r. oddzia∏y Armii Czerwonej

wspomagane przez UB i WP przeprowadzi∏y szeroko zakrojonà akcj´ pacyfika-

cyjnà obejmujàcà tereny Puszczy Augustowskiej i jej okolic. Oddzia∏y radziec-

kie przetrzàsa∏y lasy i wsie, aresztujàc podejrzanych o kontakty z partyzantkà

niepodleg∏oÊciowà. Zatrzymano niemal 2000 osób. Cz´Êç z nich po przes∏u-

chaniach wróci∏a do domu. Oko∏o 600 osób zosta∏o wywiezionych w niezna-

nym kierunku i wszelki Êlad po nich zaginà∏” (ze strony internetowej IPN).

Ca∏a operacja, poprzedzona wczeÊniejszym „czyszczeniem terenu z ele-

mentu wrogiego” (przypomnijmy, ˝e akcja „Burza” w 1944 r. mia∏a w okolicach

Puszczy Augustowskiej bardzo intensywny wymiar i dynamik´), kierowana by-

∏a prawdopodobnie z Augustowa, gdzie ulokowano lokalne dowództwo so-

wieckiego kontrwywiadu Smiersz (nazwa jest skrótem has∏a „Êmierç szpie-

gom!”). Zatrzymano kilka tysi´cy osób. Stworzono obozy filtracyjne, gdzie tor-

turowano i przes∏uchiwano, przetrzymujàc uprowadzonych, skr´powanych nie-

jednokrotnie drutem kolczastym, w do∏ach pod go∏ym niebem zalanych wodà.

Cz´Êç z nich po przes∏uchaniach wróci∏a do domu – ci´˝ko doÊwiadczeni i

przera˝eni nie wspominali o swoich dramatycznych prze˝yciach. 252 areszto-

wanych Litwinów, zaanga˝owanych w litewski ruch niepodleg∏oÊciowy, przeka-

zano miejscowym organom NKWD-NKGB (Ludowego Komisariatu Spraw We-

wn´trznych – Ludowego Komisariatu Bezpieczeƒstwa Paƒstwowego) Litwy.

Oko∏o 600 Polaków zosta∏o wywiezionych w nieznanym kierunku i wszelki Êlad

po nich zaginà∏. Aresztowania tych osób dokona∏y organy Smiersz 3. Frontu

Bia∏oruskiego. Podejrzewa si´, ˝e zosta∏y one wywiezione w okolice Grodna i

zamordowane na terenie tzw. Fortów Grodzieƒskich, gdzie wczeÊniej NKWD

przeprowadza∏o inne masowe egzekucje.

Wspominajà o tym obszarze – jako mo˝liwym miejscu kaêni niewinnych pol-

skich ofiar – Êwiadkowie wydarzeƒ, powtarzajàc pijacki be∏kot jednego z miej-

scowych ubeków Jana Szostaka (w latach 1939–1941 by∏ wspó∏pracownikiem

NKWD noszàcym pseudonim „Wrona” – póêniej ze wzgl´du na swoje „zas∏u-

gi” zwany katem Augustowa) zaanga˝owanego wtedy mocno w dzia∏ania

NKWD: „Szostak wiele razy sam rozg∏asza∏ po pijanemu, ˝e likwidacja nast´-

Genera∏ Wiktor Abakumow, szef kontrwywiadu wojskowego Smiersz

powa∏a (…) pod Grodnem” (tu i dalej cytuj´ relacje zamieszczone w gruntow-

nej pracy dziennikarki Alicji Maciejowskiej „Przerwane ˝yciorysy – Ob∏awa Au-

gustowska, lipiec 1945”, IPN Bia∏ystok 2010). Mówi o nim tak˝e Cezary Chle-

bowski, powo∏ujàc si´ na Êwiadka, który w koƒcu lat osiemdziesiàtych w Grod-

nie opowiada∏ o transportach Polaków na tereny wspomnianych fortów. Mo˝na

te˝ z du˝à dozà pewnoÊci za∏o˝yç, ˝e cz´Êç uprowadzonych ofiar zosta∏a za-

mordowana w ró˝nych zaaran˝owanych ad hoc do tego celu miejscach na ob-

szarze Puszczy Augustowskiej.

Profesor Natalia Lebiediewa z Instytutu Historii Rosyjskiej Akademii Nauk,

autorka rzetelnych prac o Katyniu, wysun´∏a przypuszczenie, ˝e Polacy mogli

te˝ trafiç do jakiegoÊ tajnego obozu, gdzie byç mo˝e przeprowadzano na nich

eksperymenty z bronià chemicznà lub biologicznà. Nie ma jednak ostatecz-

nych i precyzyjnych dowodów na to, gdzie pope∏niono zbrodni´ na niewinnych

i jaka by∏a dok∏adna liczba ofiar. Nie u∏atwiajà te˝ dok∏adnego znalezienia miej-

sca egzekucji relacje bliskich ofiar: „25 lipca powiedzia∏ ˝onie, ˝e dzisiaj wywo-

˝à go na bia∏e niedêwiedzie. I rzeczywiÊcie wkrótce podjecha∏ samochód i wy-

ruszy∏ za∏adowany ludêmi w stron´ lasu. Przed odjazdem wrzucono szpadle.

Po 40 minutach ci´˝arówka wróci∏a pusta”, choç dostarczajà cennych szcze-

gó∏ów, takich jak czas przejazdu ci´˝arówki w obie strony czy data zabicia kon-

kretnej grupy ludzi. Co do wspomnianej wy˝ej liczby ofiar to, pos∏ugujàc si´ da-

nymi zebranymi na podstawie relacji bliskich, rodzin i znajomych ofiar, mo˝na

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: